Streven. Jaargang 78

[p. 257]

Forum

Een discipline zonder land
Geert Bekaert en het nationale bouwen in België

In 1794 muntte de Franse abbé Henri Baptiste Grégoire het woord ‘vandalisme’ om de vernietiging van kunstwerken en gebouwen na de Franse Revolutie te benoemen. Hij verwees daarbij naar de Vandalen, een oud Germaans volk dat verantwoordelijk wordt gehouden voor de zinloze vernietiging van Rome in 455. Grégoire sprak de Convention Nationale van het nieuwe Frankrijk drie keer toe, met als onderwerp ‘les destructions opérées par le vandalisme, et sur les moyens de le réprimer’. ‘Je créai le mot pour tuer la chose’, schreef hij in zijn memoires van 1837.

Na de revolutie van 1789 overwogen zijn landgenoten om bijna elk prerevolutionair gebouw te vernietigen. Ze beschouwden architectuur als een herinnering aan het verleden, als een uitdrukking van een in het nauw gedreven monarchie of van een gehate clerus, en daarom moest de oude architectuur, in moderne Franse tijden, definitief verdwijnen. Als lid van de Staten-Generaal pleitte Grégoire er daarentegen voor om architectuur als een ‘gemeenschappelijk’ bezit van de natie te beschouwen en daarom te zien als de drager bij uitstek van onschatbare en eeuwige waarden.

Abbé Grégoire wordt vaak beschouwd als een van de voorgangers van het moderne conservatie- en erfgoedbegrip. Zijn project bestond erin om de geschiedenis en de toekomst van de Franse Republiek veilig te stellen door de architectuur ervan te bewaren in naam van het algemeen belang - en dit project kan vlak naast zijn gelijkaardig en gelijktijdig verlangen naar de Franse taal worden gezet. Grégoire streefde ernaar één algemene Franse taal te ontwikkelen - de ‘taal van de vrijheid’, zoals hij het noemde - en hij probeerde zoveel mogelijk ver-

[p. 258]

schillende dialecten te onderzoeken en te verenigen binnen het Frankrijk van het einde van de achttiende eeuw. Het is dus duidelijk dat Grégoire een van de eerste en meest exemplarische moderne nationalisten was: hij verachtte de monarchie, ongelijkheid, slavernij en fundamentalisme; maar hij wist tegelijkertijd dat nation building gebaseerd is op taal, geschiedenis en cultuur, en precies daarom ook excellent wordt vertegenwoordigd door (historische) architectuur.

Het lijkt daarom een beetje vreemd deze abbé Gregoire, als founding father van het Franse nationalisme (en chauvinisme), terug te vinden in een tekst van de Belgische architectuurcriticus en -historicus Geert Bekaert, geboren in 1928 en tot vandaag actief. In zijn belangrijke theoretische tekst Architectuur zonder schaduw uit 1988, gebruikt Bekaert het argument en het pleidooi van Grégoire om meer algemene thema's te behandelen - en om zijn eigen architectuurtheorie te ontplooien. ‘Het is bekend,’ schrijft hij, ‘dat de systematische verwoestingen die de Franse Revolutie met zich hebben meegebracht, meer waren dan uitingen van spontane volkswoede. Ze waren verordend door een officieel decreet, waarbij alle architectuur die aan het feodale regime herinnerde moest worden gesloopt. Dit decreet heeft evenwel onmiddellijk tegenstemmen opgeroepen’. Bekaert verwijst naar Grégoire omdat hij de eerste was die aan architectuur een algemene waarde toeschreef die de opeenvolging van politieke regimes ver overschrijdt. Hij laat het daar echter niet bij, want Grégoires architectuuropvattingen zouden ook buiten de nationale context van Frankrijk navolging verdienen. ‘Het is dan maar één stap meer,’ schrijft hij, ‘om dit nationale architectuurpatrimonium als een universeel patrimonium te gaan interpreteren, behorend aan het hele mensdom; een stap die reeds lang was voorbereid door de nieuwsgierigheid van de historici die zich niet alleen bekommerden om het verleden van het eigen volk, maar om dat van alle volkeren die zij kenden.’ En als het inderdaad maar een kleine stap lijkt om van ‘Franse nationale’ architectuur over te gaan naar een quasihistorische interesse in ‘algemene, universele en postnationale architectuur’ - dan is het zeker een veel grotere stap voor de lezers van deze woorden dan voor hun auteur. Wat maakt het mogelijk en vanzelfsprekend om de nationalistische architectuurnoties en het oproer van de Franse Revolutie te begrijpen als niets meer dan de wortels van een architectuuropvatting die alle grenzen en naties overstijgt? Waarom is het mogelijk om die specifieke momenten aan het einde van de achttiende eeuw als het startpunt te beschouwen van een progressief architectuurconcept - het begin van de definitie van ‘de nood aan architectuur’ als precies datgene wat de mensheid met elkaar verbindt?

Om dat te begrijpen, moeten we terugvallen op een andere nationale en architecturale situatie, hoewel van minder groot allooi: die in België, het land dat, uiteindelijk, de intellectuele context bepaalt waarvoor en waarin Geert Bekaert werkt. Al in 1971 schreef hij in de tentoonstellingscatalogus

[p. 259]

Bouwen in België 1945-1970 dat ‘België een land is zonder architectuur’. Aangezien het pas is gesticht in 1830, bezit België geen geschiedenis die is vermengd met grote verhalen; het kent, zoals bekend, drie verschillende nationale talen; het werd vele eeuwen lang als het slagveld van Europa beschouwd; en het heeft nauwelijks een culturele of intellectuele elite. Wat de architectuurgeschiedenis betreft, zijn er veel Belgische kerken uit de Middeleeuwen, uit de Renaissance of zelfs uit de moderniteit, maar deze kerken worden meestal als onzuiver of onbelangrijk beschouwd. De moderne architectuur bracht twee internationaal bekende figuren met zich mee aan het einde van de negentiende en aan het begin van de twintigste eeuw - Victor Horta en Henry van de Velde - maar hun erfenis bleef zonder erg veel concrete gevolgen. Er zijn geen echt belangrijke tradities gevestigd, noch wat het architectuurdenken, noch wat de theorie of de praktijk betreft. En de nationale of lokale overheden hebben, zeker in de twintigste eeuw, meestal de architectuur of de stedenbouw genegeerd, en hebben die ook nooit als een waardig middel voor de constructie van een natie beschouwd. (Het gaat om een situatie die pas veranderd is sinds de jaren negentig van de vorige eeuw, en zelfs dan op een relatief bescheiden wijze.) Dit alles heeft ervoor gezorgd dat België een chaotisch, ruimtelijk ‘vrij’ land is geworden, waarin het vrijstaande huis omgeven door kleine hoeveelheden groen, de norm is - een toonbeeld dus van stedelijke sprawl (ofwel uitspreiding). Deze vorm van stedenbouw kwam hier al volledig tot wasdom, voordat de term ‘sprawl’ was uitgevonden.

Een land zonder architectuur dus, en op een paradoxale manier heeft Geert Bekaert, de ‘nationale’ architectuurhistoricus, deze afwezigheid niet proberen te bestrijden door andere nationale verhalen of kunsthistorische opvattingen te construeren. Zijn manier om de architectuurgeschiedenis te schrijven van een land dat nooit een waardige architectuur heeft gekend, bestaat er precies in de afwezigheid van architectuur universeel te maken. Dit betekent dat in België de algemene omstandigheden op een excellente manier aanwezig zijn om de ware aard van architectuur uit de eerste hand te begrijpen en te ervaren - of eerder, aangezien deze bewering eigenlijk moet omgedraaid worden: alles wat ons zou kunnen verhinderen om toegang te krijgen tot de ware aard van architectuur, blijft in België afwezig.

In een ander kort artikel, geschreven in dezelfde periode als Architectuur zonder schaduw aan het eind van de jaren tachtig, beschrijft Bekaert de Belgische architectuur als ‘gemeenplaatselijk’. Dit betekent dat de architectuur ‘gewoon’ is, niet spectaculair of speciaal, maar toch altijd particulier, omdat ze niet deel wil uitmaken van een grotere beweging of van doctrinaire denkscholen, maar omdat ze tegelijkertijd niet anti-intellectualistisch is - ze ontbeert eenvoudigweg elke vorm van intellectueel fanatisme. Wanneer hij dit ‘gemeenplaatselijke’ karakter van de architectuur probeert te omschrijven, verwijst Bekaert naar twee - internationaal - belangrijke

[p. 260]

auteurs: Karl Marx en Adolf Loos. Architectuur is gemeenschappelijk, stelt hij, in de betekenis die Marx aan dat woord gaf: niet nationalistisch maar universeel. Architectuur kan worden ervaren zoals de dingen worden ervaren door het proletariaat: enerzijds voelt men de onderdrukking, anderzijds de onmiddellijkheid van het leven, de traditie van het gewone en de ervaring van het alledaagse. En deze architectuur wordt meteen ook ervaren zoals Loos wilde dat zijn eigen architectuur werd ervaren: niet gereduceerd tot fotografische beelden of gerepresenteerd in naam van iets anders, maar driedimensionaal, direct en zintuiglijk, zoals in de onmiddellijkheid van het huis van een boer of van een timmerman.

Deze verwijzingen maken duidelijk dat Bekaerts architectuurtheorie niet zo enkelvoudig (of uitzonderlijk en Belgisch) is als men zou denken. Hij slaagt erin een marxistisch verlangen naar het alledaagse en het gewone (dat ook teruggevonden kan worden in bv. het werk van De Certeau of van Lefebvre) te combineren met een autonomistische en existentialistische nadruk op het belang van de ervaring van architectuur (een ervaring die bijvoorbeeld ook in de geschriften van Bataille of Heidegger een belangrijke rol speelt). In deze conceptie van architectuur die zowel ‘proletarisch’ als ‘autonoom’ is, zijn nationalistische strekkingen helemaal overbodig. En dat is de paradox: door de architectuursituatie in België - een land zonder architectuur - als universeel te beschouwen, schuift Bekaert België naar voor als een echt modelland voor de hedendaagse architectuur. Hier, in dit land, kan architectuur concreet en universeel zijn, echt en zintuiglijk, onreduceerbaar en exemplarisch.

Natuurlijk is dat aan de kant schuiven van nationalisme en van het belang van natie-staten ten voordele van architectuur, niet zo eenvoudig als het lijkt. We staan hier, in zekere zin, in het domein van een heel hedendaags conflict - niet verwonderlijk dus, dat het uitvoerig is beschreven door een filosoof als Slavoj Zizek. De vraag is: kunnen we verenigd zijn zonder naties, maar op dezelfde gronden als wanneer er slechts één natie zou zijn? Is het mogelijk om op een echte manier universeel te zijn, niet op de schaal van een land, maar op de schaal van de wereld? Deze vraag impliceert, en daarvoor kan de Zizek van The Ticklish Subject geciteerd worden, ‘a tension between this postmodern post-nationstate of “concrete universality”, and the earlier “concrete universality” of the nation-state’. Dit toepassen op de architectuurtheorie van Geert Bekaert zou eenvoudig kunnen zijn. Abbé Grégoire beschouwde de nieuwe Franse Republiek aan het einde van de achttiende eeuw als een verzameling van ‘concrete universaliteiten’, als een ‘natie-staat’. Dat betekent: alle inwoners van Frankrijk zijn verschillend, maar ze worden verenigd door hun nationaliteit en door hun Fransheid: hun taal, hun nationale grenzen, en hun historische en contemporaine architectuur. Geert Bekaert zou met zijn architectuuropvatting ook beschouwd

[p. 261]

kunnen worden als een exponent van het typisch laat-twintigste-eeuwse ‘post-nationalisme’: elk menselijk wezen, overal ter wereld, krijgt de toelating om zijn of haar specifieke architectuur-als-lifestyle bot te vieren, aangezien we leven in een geglobaliseerde en kapitalistische wereld waarin universele waarden als de vrije markt, de mensenrechten en de democratie de gelijkheid van iedereen garanderen - en de absolute futiliteit van elke vorm van nationalisering.

Precies deze laatste tegenstelling klopt niet. De architecturale wereld die Bekaert voorstelt is zeker niet post-nationaal. We mogen immers niet vergeten dat hij blijft praten over België, over het belang van België, over dit land dat eigenlijk geen land is. Hij beoefent met andere woorden de enige vorm van historiografie die hij nog mogelijk acht: nationale grenzen en veralgemeningen worden op alle mogelijke manieren aangevallen (en zeker niet alleen in het geval van België), maar de eigenlijke categorie van de natie wordt niet helemaal vernietigd. De ‘notie van de natie’ wordt niet alleen onophoudelijk gebruikt om de epistemologische zinloosheid ervan aan te geven, maar om tegelijkertijd de irrationele en bijna libidineuze noodzaak ervan te onderstrepen. Hetzelfde geldt voor de claim op universaliteit: wat voor een historiografie is het, die schrijft over de geschiedenis alsof zij overal hetzelfde is? Naties worden nog steeds geconstrueerd, geschiedenis wordt nog altijd geschreven, maar dan als antinaties en als antigeschiedenissen. Dit maakt België overigens tot het gedroomde land voor moderne en bewuste mensen: omdat het als constructie zo absurd is, toont het de absurditeit van het nationalistische verlangen aan, maar komt het er tegelijkertijd toch aan tegemoet.

Een blik op Bekaerts boek Hedendaagse architectuur in België, gepubliceerd in 1995, bewijst dan ook - ten eerste - hoe moeilijk het is om een architectuurgeschiedenis te schrijven van dit land, aangezien niemand er zich sindsdien aan gewaagd heeft - en ten tweede: hoe we nog altijd het epithethon ‘België’ nodig hebben om aan geschiedschrijving te doen - maar het gaat om een geschiedschrijving die zichzelf van binnenuit losmaakt of zelfs saboteert.

Het is daarom niet zo makkelijk om eenvoudig te stellen ‘omdat we moderne architectuur hebben, hebben we geen naties meer nodig’ of ‘omdat we onszelf kunnen verenigen met behulp van de globale architectuur, is er geen enkele nood meer aan andere vormen van eenheid of groepering’. Bekaert beschouwt architectuur niet als postnationaal maar als prenationaal. Architectuur gaat aan de natie vooraf, architectuur vervangt niets, omdat ze alleen maar dingen mogelijk maakt. Zoals in het geval van de Franse Revolutie: er is architectuur voorhanden, er wordt nieuwe architectuur gemaakt, maar ze zal altijd als een historische en concrete achtergrond dienen voor het doen en laten van mensen. En dat doen en laten bevat nu eenmaal ook het keer op keer heruitvinden van het eigen geboorteland.

□ Christophe Van Gerrewey