Streven. Jaargang 72

[p. 74]

Podium

Erfgoedbewaarders belicht
Abdijbibliotheken van Antwerpen

In de Koningin Fabiolazaal loopt een tentoonstelling met honderd opengelegde boeken uit de bibliotheken van de vijf abdijen die de provincie Antwerpen nog rijk is. Ze is er gekomen op initiatief van Ludo Helsen, eerste gedeputeerde van de provincie, bevoegd voor algemeen cultuurbeleid en cultureel erfgoed. Dit is geen omhooggevallen raspoliticus die nog te licht weegt voor het parlement, het is een man met een oprechte bekommernis om het erfgoed van wat er zich in de provincie bevindt. Enkele materies, zoals private eigendommen, vallen buiten de bevoegdheid van het provinciebestuur, maar hebben toch zijn aandacht. Kan de provincie een beleid ontwikkelen om erfgoed te behouden dat niet van haar is? Zijn eerste gedachte ging uit naar het bezit van de abdijen: als er straks geen monnik meer overblijft, wat gebeurt er dan met hun erfgoed: de opstallen, landerijen, kunstcollecties en het boekenbezit? Het zal terugkeren naar een groter kwartier van de orde, maar als collectie niet meer bijeenblijven en dus veel van zijn verhaal verliezen. Een bibliotheek is meer dan een verzameling boeken, het is een geschiedenis op zich. Een verhaal dat niet teloor mag gaan als de objecten ooit in de diaspora geraken, wat God verhoede. De tentoonstelling is het resultaat van een sensibilisering, een bewustmaking van een breed publiek, want wie geraakt er al ooit in een abdijbibliotheek? Leken zijn meestal - mits op goede gronden - toegelaten, maar de eerste

[p. 75]

gedachte gaat toch niet uit naar de verborgen schatten. Dus was het de vraag aan de Universiteit Antwerpen om er iets aan te doen en daar mensen voor vrij te maken. Waar te beginnen was aan prof. dr. Pierre Delsaerdt om uit te maken, het uitvoerende werk werd op projectbasis voor één jaar (en ook binnen dat jaar) vervuld door Koen De Vlieger-De Wilde en Geert Souvereyns. Die hebben de beide uitgestippelde lijnen ingevuld: het boek als fundament van het kloosterleven en functies en cultuurhistorische betekenis van abdijbibliotheken. Hun onderzoek (zelf menen ze bescheiden dat het maar aanzetten zijn voor verder speurwerk, ze hebben wat sporen uitgezet) is neergelegd in een prettig leesbaar boek, tevens catalogus van de tentoonstelling. De selectie is gemaakt door Delsaerdt, en allen hebben monnikenwerk verricht als men ziet uit welk een overvloed er keuzes gemaakt moesten worden en hoe de hoeveelheid gegevens in een vorm konden worden gegoten. Dan heb ik het nog enkel over de inleidingen, niet over de catalogusteksten zelf. Die zijn overigens alle door het genoemde triumviraat geschreven en helemaal volgens de regels van de kunst: informatief, veelzijdige invalshoeken en net als de inleidingen prettig leesbaar geschreven (en gedrukt ook trouwens). Er is nog een eindredactie voor onder de arm genomen, maar die weet blijkbaar niet dat ‘aantal’, hoeveel entiteiten het ook mag betreffen, enkelvoudig is.

Joan Blaeu, Theatrum civitaturn at admirandorum Italiae, Amsterdam, Joan Blaeu, 1663.

Voor de rest gaan we niet vlassen, daar

[p. 76]

is de lectuur veel te aangenaam voor en het boek en project te dierbaar. Stellen we wel tot ons genoegen vast dat de uitgever (de provincie Antwerpen) de rug in de juiste richting heeft bedrukt, terwijl dat bij Dutalis (ook een uitgave van de provincie) nog op Franse wijze was. Als nou alle uitgeverijen zich aan die regel zouden houden, dan zou ABC (Antwerp Book Capital) een duurzaam succes kennen en het aantal nekklachten onder bibliofielen merkelijk dalen.

Vergaarbak

De tentoonstelling is ingericht in één grote overzichtelijke zaal, en imponeert door enkele meer dan menshoge foto's, uitvergrote prenten van de abdijen, waaronder de verdwenen Sint-Michielsabdij van Antwerpen. De vitrines vormen een parcours waaraan men zich niet kan onttrekken en belichten de veelheid aan themata die in de bibliotheken werd aangetroffen. Bondige samenvattingen maken duidelijk waaraan men zich kan verwachten, en elk thema wordt treffend geïllustreerd aan de hand van enkele mooie drukken, bij uitzondering door een handschrift. Niet enkel geestelijke literatuur, die men wel verwacht (bijbels, geschriften van de kerkvaders en pastorale handboeken), maar juist zaken die men er niet veronderstelt: architectuur, kosmografie, botanica, geneeskunde. Maar ook literatuur (in de zin van letterkunde, ‘leesboeken’) werd verzameld. Dit alles in functie van de kloosterlingen/kanunniken en hun novicen en hun ‘éducation permanente’, een begrip dat in een abdij al bestond voordat een Franse minister van Onderwijs ermee op de proppen kwam. Bidden, werken, lezen en leren, het stond op één hoogte en was dagelijkse kost. Het kennen van de gehele wereld bood een goede basis om te preken, en te weten waarover men sprak (hoeveel politici zijn recent al niet door de mand gevallen door hun gebrek aan algemene ontwikkeling?).

Nieuwsgierigheid en intellect werden in de abdijen toegejuicht en aangemoedigd, in om het even welke tak van wetenschap. Met diverse disciplines onder één dak kon een abdij een microkosmos blijven, niet anders dan nu met een diverse vriendenkring. De meest actuele inzichten moesten gekocht worden, de bibliotheken zelf ontstonden uit oudere boekerijen, door erfenissen, schenkingen en legaten. Meestal gedateerde boeken, ofschoon Het Boek natuurlijk nooit gedateerd is, enkel de laatste vertaling ervan. Elke monnik, buitenpastoor of kanunnik liet zijn privé-bibliotheek na aan de abdij, waardoor de collectie soms weinig samenhang lijkt te vertonen, of beter gezegd: buitenbeentjes bevat.

Want de selectie uit de bibliotheken van de abdijen van Averbode, Bornem, Postel, Tongerlo en Westmal-le is een keuze uit relatief jonge bibliotheken. Voor de Hollandse lezers: in de Franse tijd werden alle kloosters opgeheven en hun bezittingen aangeslagen, enkele stuks konden gered worden, het merendeel kwam in de handel, soms (Luik) profiteerde de universiteit ervan. De huidige bibliotheken in de vijf abdijen zijn samengesteld in de laatste twee eeuwen, van

[p. 77]

zodra de Fransen hun hielen moesten lichten en de abdijen opnieuw konden worden gesticht. Het bezit aan oude boeken is dus niet een historisch bezit, maar de resultante van een later verwervingsprogramma. Dat in deze collecties niettemin zo veel incunabelen en oude drukken te vinden zijn, en boeken van vóór 1800, is eigenlijk al een mirakel op zich. In geen enkele abdij heeft men het streven gehad om het oude bezit te recupereren of te reconstrueren. Het boek was eerder gereedschap dan museumobject. Een klooster zonder boeken is als een café zonder bier, boeken vormen de ruggengraat van het monastieke leven. Stil zijn, lezen, leren, nadenken. Kom er nog eens om.

Der vrouwen vergaderinge en parlement met de geneuchlijcke wetten onder heurluyden ingestelt, Willem Christiaens van der Boxe, Leiden, 1641.

Kloosters en abdijen waren de enige intellectuele centra, ver voordat er universiteiten werden gesticht, en ook daarna verloren ze die functie niet. Het verwerven van boekenwijsheid kon enkel in een abdij, die ten minste de handboeken over theologie in huis hadden en doorgaans en gaandeweg steeds meer. Anders dan een private bibliotheek, die meestal na de dood van de eigenaar uiteenvalt, is een abdijbibliotheek een vergaarbak van diverse bibliotheekjes. Elke priester op de buiten, elke kloosterling of kanunnik binnen de muren, hield er wel zo zijn hobby op na en verzamelde werken binnen zijn eigen vakgebied. Al die boeken belandden uiteindelijk in de collectieve bibliotheek, die daardoor een waaier biedt aan wat er destijds aan kennis voorhanden was. Hoe de aarde eruit zag, vreemde volkeren en beesten, hoe een mens er van binnen uitziet, welke planten God elders had gepoot, hoe je een schip moet bouwen. Allerlei zaken die je niet direct met het kloosterleven in verband brengt, tenzij je weer beseft dat dit de centra van

[p. 78]

kennis, intellect en intelligentie waren. Bevolkt door mensen met een grenzeloze nieuwsgierigheid en een open geest.

Dat verklaart ook waarom er enkel in abdijen boeken bewaard zijn die elders werden verbrand of minstens verboden. De fameuze ‘hel’, de kast waarvan alleen de abt de sleutel bezat en waaruit enkel boeken mochten worden ontleend op goede gronden, is de redding geweest van drukken die je verder nergens meer kunt vinden. En bij die ‘hel’ moet u zich geen onzedelijke geschriften voorstellen, maar wel bijvoorbeeld de koran en de pedagogische werken van Rousseau, zelf een slechte vader, maar een voorbeeldig auteur. Voor een abdij, waar nogal wat vondelingen werden opgevoed, is het dan ook niet vreemd dat een broeder eens wilde nalezen wat hij misschien beter kon doen om een dreumes bij de les te houden. Het zijn maar twee opvallende titels uit een kast op de expositie die uit de ‘hel’ is opgetakeld. Het fenomeen wordt nog gekoesterd, aan de inhoud wordt niet meer zo zwaar getild.

Korenschoven

Een evenwichtige boekerij diende niet alleen tot het verwerven van kennis, maar ook tot het afwegen van tegenstrijdige elementen, het formuleren van kritische vragen en enige relativering. Hoe meer boeken, hoe beter, en ze werden verslonden. Uit een aanwijzing blijkt dat de broeders geen boeken mee op het land mochten brengen om zich aan de taak (in dit geval het binnenhalen van de oogst) te onttrekken door lekker achter een hooimijt te gaan lezen. Dat doet weer even denken aan de eigen kindertijd, toen het lezen niet was toegestaan na slaaptijd en je toch nog met een zaklantaarn onder de dekens voortlas. Ik denk niet dat er een abt ooit uit zijn slof is geschoten mocht hij al een lezende broeder achter de korenschoven hebben betrapt, eerder zal hij tevreden geweest zijn. Of deze broeder nu stichtelijke literatuur las of iets werelds, kennis wapent.

De bibliotheken waren er vanzelf voor de eigen bewoners, ofschoon die allen zelf een handbibliotheekje hadden met de belangrijkste werken, maar ook voor de novicen die hun opleiding nog genoten (of ondergingen). De bibliotheek stond open voor buitenstaanders, in een tijd van algemene ongeletterdheid moet dat in een onskent-ons-sfeer verlopen zijn. Ze zullen niet gelijk in rotten van drie voor de poort gestaan hebben, maar besloten waren de boekenzalen zeker niet. Wie lezen kon, mocht ze komen raadplegen. Soms moesten ze wel: voor juridische handboeken was er geen betere plek dan de abdij, die immers veel wereldlijke belangen te verdedigen had en dus over een uitvoerige afdeling recht beschikte. Bij de oprichting van een universiteit in Leuven (1425) was er nog amper een bibliotheek, dus bleven de abdijen de aangewezen plek om kennis op te doen.

De universiteiten in Holland konden starten met het fraaie boekenbezit van de aangeslagen kloosters, in Vlaanderen bleven de clausuren grotendeels ongemoeid (omgracht en ommuurd, en denkelijk hooggeacht).

[p. 79]

Hun boekenbezit werd pas onder de Fransen aangeslagen en verspreid: maar een klein deel is getraceerd, een nog kleiner deel teruggekeerd. Veel abdijen zagen de bui al hangen en hebben hun grootste schatten in veiligheid gebracht bij vrienden en buitenpriesters. Wat in Franse handen viel, is veelal afgevoerd naar Frankrijk en nu onderdeel van diverse bibliotheken in den lande. Die opsporen is een onbegonnen werk. Bovendien zal de republiek er nooit in toestemmen de werken terug te geven. De tentoonstelling laat zien dat men er ook niet meer om verlegen zit. Zelfs de bibliothecaris van de universiteit van Luik kan gerust zijn: de abt zal zijn boeken niet komen vorderen.

□ Bart Makken

‘Een zee van toegelaten lust - hoogtepunten uit abdijbibliotheken in de provincie Antwerpen’ is nog tot 30 januari te zien in de Koningin Fabiolazaal, Jezusstraat 28 in Antwerpen (nabij trein- en busstation), van dinsdag tot en met zondag van 10 tot 17 uur. Catalogus beschikbaar of zie www.abdijbibliotheken.be.