Streven. Jaargang 69

[p. 185]

De zielloze wereldmaatschappij

Het besef dat we in een problematische wereld leven, hebben we vooral te danken aan de massamedia, in het bijzonder aan de nieuwsuitzendingen, en daarnaast natuurlijk ook in toenemende mate aan het internet. Alvast de berichtgeving over de actuele wereldmaatschappij is, behalve selectief, vaak ook sterk moreel gekleurd. Zelfs als er op een neutrale manier verslag wordt uitgebracht over bijvoorbeeld een oorlog, appelleren de getoonde tv-beelden gewoonlijk aan het persoonlijk geweten. Hongerende kinderen, mensen die wezenloos voor zich uit zitten te turen in een vluchtelingenkamp, gesneuvelden en rijen kapot geschoten huizen: dergelijke overbekende beelden beogen keer op keer morele empathie en verontwaardiging (‘het mag niet!’). Om meerdere redenen wantrouw ik dat soort beelden. Want getuigen ze niet van een grenzeloos cynisme? Gebruiken ze het geweten van de kijker niet altijd ook om hem in de prime time te verleiden om te blijven kijken, en zo de kijkcijfers veilig te stellen? En genieten we ‘onbewust’ niet altijd ook van al dat wereldleed? Want bevestigen de getoonde beelden niet dat wij ‘het goed hebben’? Offreren ze ons niet een pervers soort van kijkgenot? Dringt niet juist dit onbewuste voyeurisme op een bewust moralisme aan, op een zowel sociale als persoonlijke verontwaardiging over ons aller tekortschieten?

In de beknopte reflectie ‘Eelt op de ziel’ wordt verondersteld dat u en ik zijn aangesloten op de vigerende vormen van massacommunicatie over the world out there. Tegelijkertijd herken ik in de ongetwijfeld oprechte beschouwing van de auteur de structurele double bind van diezelfde massacommunicatie. Ze appelleert aan onze morele sensibiliteit, maar ze plaatst ons ook per definitie in de positie van passieve kijker, luisteraar of lezer. Daardoor krijg je welhaast automatisch een slecht geweten: ‘ik zit hier maar te kijken en doe er zelf niks aan’. Wij, ‘de weldenkenden’, consumeren inderdaad ontelbare bits van informatie over het actuele wereldleed, maar zonder de mogelijkheid daar ook maar iets mee te doen. Deze passiviteit is voorgeprogrammeerd in de moraliserende berichtgeving over ‘de wijde wereld’. Of informatie, of handelen: het wordt hoe langer hoe meer een heus dilemma in onze maatschappij. Wie zich daar ook maar een beetje bewust van is, zit niet

[p. 186]

meteen te juichen over nog méér achtergrondinformatie in duidingsprogramma's op tv of in de nu al overvolle weekendbijlagen van de zogeheten kwaliteitskranten. Al die op het eerste gezicht goedbedoelde informatiestromen dienen bovendien altijd ook het mediasysteem. Dat heeft in onze maatschappij het morele spreken gemonopoliseerd, en wel op een zodanige manier dat het bewustzijn van inactiviteit wordt bevorderd (op het bekende geldstorten na). Of dat uit ethisch oogpunt een goede zaak is, valt te betwijfelen.

Wat dus te doen? Een individueel geweten is een groot goed, maar met moraal noch ethiek verbeter je deze (wereld)maatschappij. Waar het wellicht voor alles op aankomt, is de vertaling van een specifieke morele sensibiliteit in niet minder specifieke, domeingebonden programma's of strategieën. Niet: ‘we moeten hier toch iets aan doen!’, wel: ‘om de kloof in onderwijskansen tussen hoge en lage klassen te dichten, moet er meer compensatieonderwijs van het type X worden gesubsidieerd’. Niet: ‘hoe erg toch die hongersnood!’, wel: ‘in Somalië is het momenteel wenselijk vooral proteïnerijke voedingsproducten te distribueren’. Of, met de nodige zin voor overdrijving (vandaar de aanhalingstekens): ‘alleen een moreel geïnspireerd technocratisch handelen kan de wereld redden’. Dat heeft weinig aan persoonlijke morele gevoelens van onmacht nodig is in de eerste plaats een krachtige wereldregering en, in het vooruitzicht daarop, goed functionerende internationale organisaties. Overigens mag het duidelijk zijn dat een moreel geïnspireerde technocratie niets te maken heeft met de thans dominante neoliberale doxa van het IMF en andere transnationale beslissers.

Ten slotte: dat je het zelf goed hebt maar zovele onbekende anderen niet, en je toch geen persoonlijke ‘bekering’ doormaakt à la Tolstoj of Wittgenstein (die hun bezittingen weggaven en voor een leven in armoede kozen), bewijst alleen maar een elementaire sociologische waarheid. Die zegt dat je je eigen zelfbeeld en identiteit in de eerste plaats spiegelt - en dat uiteraard narcistisch - aan de omgang met nabije anderen. Hun goedkeuring heb je nodig, en dus conformeer je je aan de gangbare standaarden inzake carrière, levensstijl,... Ik krijg daar geen eelt op mijn ziel van. Veeleer word ik erdoor uitgedaagd om als socioloog het hoofd koel te houden en mijn maatschappelijke omgeving amoreel te observeren. Dat is lang niet altijd even gemakkelijk, maar het blijft de opdracht van elke sociale wetenschapper die probeert bijvoorbeeld het werk van illustere voorgangers als Max Weber op zijn of haar bescheiden wijze voort te zetten. Voor alle duidelijkheid: het ontbreekt mij helemaal niet aan morele gevoeligheid, maar dat ‘hart’ mag mijn ‘hoofd’ niet op hol brengen wanneer ik iets poog te begrijpen van... (vul zelf maar in: het nieuws of de hot issue van vandaag is morgen alweer verouderd).

En helemáál ten slotte: historisch gezien is ‘ziel’ een religieus begrip, net trouwens als onze notie van een persoonlijke moraal. Je verantwoordt jezelf dus niet alleen tegenover anderen, laat staan tegenover jezelf: je staat in het krijt tegenover het of een Andere.

□ Rudi Laermans