Streven. Jaargang 69

[p. 180]

Het verzameld wereldleed, of mag het ook wat minder zijn?

De kippen zitten op hun stok, er schijnt nog wat late zon in de tuin, de wijn is ontkurkt en er zijn wat vrienden op bezoek. Straks zal blijken dat we over alles en nog wat hebben gebabbeld. Het nietsdoen is een kunst die mij veel genoegen verschaft en die ik overigens verder wens te cultiveren. Voor het slapengaan kan ik en passant nakijken hoeveel kinderen de afgelopen uren van honger zijn omgekomen. Veel inspanning kost dit niet, de cijfers van de ‘Human Development Index’ zitten in mijn boekentas. Op meerdere sites van het internet kan ik vinden hoeveel doden er vandaag gevallen zijn in Oost-Congo, en het laatavondjournaal heeft misschien een nieuwe natuurramp te bieden. ‘Wij hebben het niet geweten’ kan alvast niet meer als excuus gelden. En moet ik voor 't slapengaan vooralsnog in 't eigen hart kijken en erkennen dat de zee van smarten om mij heen mij op dit eigenste ogenblik niet werkelijk deprimeert?

* * *

Mag ik nog gelukkig zijn, of wijst de vaststelling dat ik het eventueel bén reeds op een immorele houding? In de eenentwintigste eeuw is het niet vanzelfsprekend het individuele ‘recht’ op geluk te combineren met de collectieve ‘plicht’ van een wereldburger. Moraliteit heeft uiteraard veel te maken met het maatschappijtype waarin men leeft en de gedragscodes waaraan men zich conformeert. Wat geluk is en wie wat toekomt, is eeuwenlang voor de verschillende sociale standen vastgelegd door een bevoorrechte elite die over de nodige status en macht beschikte. Het christendom, in het algemeen, hield voor dat het ware geluk niet van deze wereld is, en voor sommige protestantse varianten was lijden zelfs de regel. Terzelfder tijd werd van bovenaf op een gedifferentieerde wijze verordend op welke portie geluk eenieder aanspraak kon maken. Binnen een standenmaatschappij gold dat een edelman en een boer andere eisen aan het leven stelden. Wie arm was hoefde niet al te veel kabaal te maken en overmatige aspiraties werden al vlug zondige bijgedachten toegedicht. Ondertussen is de aanspraak op geluk tot een soort bezitstitel waarop iedereen een rechtmatige claim kan leggen gedemocratiseerd, en voorts geactualiseerd: voor het vooruitzicht dat er na de dood

[p. 181]

compensatie volgt, is niet meer veel volk warm te maken. Ten slotte is de geluksbeleving geïndividualiseerd: de idee dat een overheid of kerk voor iemand zou definiëren wat of hoeveel zijn of haar ‘werkelijk’ geluk inhoudt, of dat de wetenschap een optimum kan becijferen, slaat niet langer aan. Her en der hoor je een verlate kreet tegen de consumptiemaatschappij, die hoogstens ‘vals’ geluk produceert, er is altijd nog wel een criticus om de tv-programma's neer te sabelen - ‘domheid’ maakt nooit gelukkig -, maar daar wordt niet echt om gemaald. Er is - en hoe kan dit bevreemden? - een gelukssupermarkt waarin ieder individu met zijn eigenste karretje op zoek gaat naar wat hem of haar het meest bevalt. De gedachte dat uiteindelijk iedereen de kassa moet passeren, wordt daarbij nogal eens vergeten. Een soort onzichtbare hand moet er maar voor zorgen dat ‘the greatest happiness of the greatest number’ zich spontaan verwezenlijkt. Alleen, je moet al ziende blind zijn om niet te constateren dat die utopische situatie nog ver van ons af ligt. Maar mag je dan wel zelf gelukkig zijn, als ‘the greatest number’ dat niet kán zijn omdat zelfs de meest fundamentele voorwaarden voor het fysieke en geestelijke welzijn ontbreken?

Al hoeft die spanning niet noodzakelijk tot gewetensnood te leiden, hoe kun je als fatsoenlijk mens volhouden dat deze ongelijke situatie nu eenmaal normaal is? Veel hangt natuurlijk af van wat je onder ‘fatsoenlijk mens’ verstaat. Ruth Benedict heeft ooit een onderscheid gemaakt tussen de westerse ‘schuldcultuur’ en de Japanse ‘schaamtecultuur’: typisch voor de Europese cultuur - in de christelijke of humanistische versie ervan - is de drang van ‘Wiedergutmachung’ van het leed dat men anderen heeft aangedaan. Zelfs in de huidige tijd, die weleens die van de ‘verikking’ wordt genoemd, blijft het wormpje van de twijfel knagen. Dit schuld-en-boetecomplex belet het kwade niet, noch sluit het een nieuwe zondeval uit of houdt het effectief een herstel in. Wel produceert het een behoorlijke portie zielenleed, wat vaak als een voldoende straf wordt aangezien.

* * *

Deze tweespalt - ik moet mijn eigen geluk bepalen, maar ik wil tevens door de samenleving als fatsoenlijk worden beschouwd - zorgt voor heel wat ongemakken. Men vleit zich met de gedachte dat men als Nietzsches adelaar eenzaam in het zwerk vertoeft, maar in feite scharrelt men de meeste tijd gewoon wat op aarde rond. De meerderheid wordt weliswaar voorgehouden dat hun laatste-snit-confectiemoraal een unieke keuze is. Een paar decennia gedram vanuit hyperliberale, in feite conservatieve hoek, heeft een van zijn individualiteit bewuste burger gecloond, zodat iedereen zich beroemt op zijn eigen persoonlijkheid. Maar als dat hyperindividualisme, dat zich voornamelijk in wisselend gedrag en uiterlijkheden vertaalt, zo verbazingwekkend veel gelijkenissen vertoont, dan rijzen er onvermijdelijk vragen. Nu Mozes noch Marx nog gehoord worden, is de markt de profeet geworden die de weg wijst én de vrijheid prijst, en die de verantwoordelijkheid bij de enkeling legt. Verweesd achtergelaten ontpoppen de gelukkig-verklaarden zich niet en masse tot bewuste en luidruchtige pomo's, maar tot onzekeren.

Je moet sterke schouders hebben om de vrijheid te dragen, zeker als die

[p. 182]

als het ware opgedrongen wordt. L'enfer, c'est les autres krijgt een nieuwe dimensie: het zijn de anderen die mijn geluk belagen; dus, als ik de anderen (vluchtelingen, herrieschoppers,...) laat verwijderen, is mijn probleem opgelost. Uiteraard moet dit op een menselijke manier gebeuren, zo niet worden de fatsoensnormen andermaal geschaad. Laten we zeggen dat dit de populaire versie van morele myopie is. Ik mag mijn geluk - vaak een synoniem voor consumptie - maximaliseren en, mochten er al negatieve gevolgen zijn voor anderen, dan duw ik die buiten mijn gezichtsveld. Het hachelijke van het verzet tegen het Vlaams Blok is juist dat, lang voor die partij het monopolie op ‘Eigen volk eerst’ opeiste, dergelijke gevoelens reeds lang ingeburgerd waren. Wie niet kan aanvaarden dat permanente en collectieve wereldsolidariteit een soort gelaagdheid kent, moet zich dringend bezinnen over wat democratie dan wel inhoudt. Wie het ‘gesundes Volksempfinden’ als basis neemt om er een communautair egoïsme op te bouwen, heeft de vraag reeds beantwoord.

* * *

Voor de meer gesofistikeerde zielen onder ons is deze mentaliteit van ‘the winner takes all’ net iets te simpel om er de morele pais en vree mee af te kopen. Elk sociaal-cultureel systeem produceert een eigen morele semantiek die als een bijzondere soort van communicatie overeenstemming over fatsoensregels genereert. Dat heeft Niklas Luhman ooit als ‘semantische aankleding van de moraal’ omschreven. Die aankleding moet vooral functioneel zijn, en niet noodzakelijk overeenstemmen met ‘de’ werkelijkheid (of echter ‘de’ werkelijkheid bestaat buiten de voorstelling die de betrokkenen zich ervan maken, blijft de vraag). Het sleutelconcept is TINA: there is no alternative. Er zijn nu eenmaal wetmatigheden en krachten waar niet aan te tornen valt. De wereld is wat ze is, en dat moet leiden tot de ‘pensée unique’ van de marktlogica. Het communisme biedt alvast geen alternatief, want het is iets wat ineenstort. De droom van een andere Noord-Zuidverhouding - de NIEO, UNCTAD, grondstoffenfonds, weet je nog - is verleden tijd. Nu steeds duidelijker blijkt dat moslimfundamentalisten, krijgsheren, narco's en corrupte politici de bakens uitzetten in wat ooit de Derde Wereld was, rijst de vraag of het wel zinvol is zich met hun ontwikkelingskansen te bemoeien. Zelfs het gevaar dat migranten in hordes naar hier zouden komen lijkt bezworen, al dragen we de echte politieke vluchtelingen natuurlijk een warm hart toe.

‘Globalisering’ heet de nieuwe aankleding. Er is niemand die precies weet waar het woord voor staat, maar het lijkt een natuurwet. Grote morele dilemma's heeft de mensheid altijd weten te omzeilen door andere namen te bedenken: kolonisering heet ‘beschavingsplicht’, genocide wordt ‘Endlösung’, de liquidering van koelakken ‘historische noodzakelijkheid’. Newspeak maakt van het oorspronkelijke probleem een ander probleem, voornamelijk andermans probleem, of gomt het uit als probleem door het te herdefiniëren als een feit: er is bv. geen structurele ongelijkheid op wereldniveau maar enkel een ‘differentiële marktpositie’, er is geen absolute uitbuiting maar slechts een ‘historisch gegroeide inkomensspanning’, er is geen vrouwenonderdrukking, alleen een ‘ver-

[p. 183]

schillend cultuurpatroon’... De wereld is nu eenmaal één ‘Risikogesellschaft’, en dat wij niet in de hoek zitten waar de klappen vallen heeft niets te maken met de omstandigheid dat anderen iedere dag voor hun overleving moeten vechten. Overigens, in de toekomst zal iedereen het beter hebben. Een paar eeuwen geleden had Adam Smith het al in vergelijkbare termen geformuleerd: economie heeft met moraal niets te maken. Om het knagende geweten te sussen is het concept van ‘moral sympathy’ uitgevonden: de tevredenheid die men ervaart door wat men te veel bezit, uit te delen aan wie nooddruftig is. Tegenwoordig heet dit ontwikkelingssamenwerking.

* * *

Tegenover de negationist die weigert het geluksfeestje te laten vergallen staat de grossier van het wereldleed. Voor hem is er geen ontkomen meer aan: hij draagt de zorgen van de hele mensheid. Afghaanse vrouwen, Palestijnse kinderen, Congolese bejaarden en Indische gehandicapten...: hun leed is het zijne. Als hij bovendien het concept van duurzame ontwikkeling omarmt, komt daar nog de toekomstige generatie bij. Langzamerhand schuiven zelfs de primaten op in zijn richting en weldra wordt het lijden van alle dieren evengoed het zijne. Dat is behoorlijk wat, een mens raakt van minder depressief.

De praktische vertaling van al te hoge principes resulteert in het beste geval in een farce, in het andere geval in een drama. Iedereen kent in zijn omgeving wel een wereldverbeteraar die hopelijk nooit in de mogelijkheid zal verkeren zijn plannen uit te voeren. Omdat de taak onoverzichtelijk is, blijft hem vaak niets anders over dan zich te verschansen achter het grote gelijk en zich, zoals Sebastian Haffner het noemde, te wentelen ‘in de perverse wellust van de zelfverloochening’. Na verloop van tijd zal hij dan een zomerse zon als pijnlijk ervaren, omdat die niet overeenstemt met de somberheid van de situatie. Want dit moet je toegeven: zulke lieden sparen zichzelf niet en putten juist daaruit zelfrespect, ja zelfs een gevoel van superioriteit. Als het technisch niet zo moeilijk lag, dan zouden ze zich eigenhandig aan het kruis spijkeren, om zoniet de hele mensheid, dan op z'n minst hun eigen persoon te redden. ‘Wil je de wereld veranderen, begin dan bij jezelf’, is een oud gezegde, - daarom niet per se juist en zeker niet te lezen in spiegelschrift: wil je jezelf veranderen, begin dan, enz. Het is zeker ook niet te begrijpen in de zin van: als ik alvast zwelg in het wereldleed, dan zal de realiteit daardoor beter worden.

Het zich toe-eigenen van het wereldleed, om er vervolgens mee te zwaaien als een vlag die de individuele zielenadel demonstreert, is een bijproduct van de welvaartsstaat: ik heb nooit een dergelijke aandrang geconstateerd bij diegenen die echt vervolgd worden of honger lijden. Ik heb al evenmin gemerkt dat zij zulks van ons zouden eisen: wat ben je er tenslotte mee gebaat dat diegene die op je rug leeft weliswaar tot tranen toe bewogen wordt om jouw miserabel lot, maar overigens geen vin verroert?

* * *

Hoe moet het dan wel? Om te beginnen en volgens de criteria van rationaliteit en haalbaarheid (in principe zouden die moeten samenvallen maar,

[p. 184]

rationeel denken leidt niet automatisch tot rationeel handelen). Ik weet dat zoiets niet begeesterend klinkt en zweemt naar boekhoudkundig ‘balansrekenen’. Uiteraard heeft iedereen recht op een persoonlijke utopie, maar wie de hemel voor allen wil realiseren, bewerkstelligt de hel voor velen. Wat maatschappelijk rationeel en haalbaar is, ligt niet a priori vast maar moet duidelijk worden in de onderlinge dialoog. Alleen door een tomeloze zelfoverschatting ga je persoonlijk intellectueel luchtfietsen met een universele reddingsoperatie verwarren, en word je blind voor het inzicht dat er ook bij de ‘ongelukkigen’ nog iets als zelfredzaamheid is. Bronsgieters niet te na gesproken, wacht niemand op dode helden, noch is er een behoefte aan onbegrepen verlossers. Zelfgekozen martelaarschap, vooral wanneer het grote droefenis uitstraalt, lijkt mij alleen maar meelijwekkend. Een paar millennia geleden kwam Boeddha al tot het besef dat overdreven zelfkastijding enkel de schaduwzijde van een superego is. Laten we daar dus mee ophouden: alleen wie zelf gelukkig is, kan anderen gelukkig maken.

Als ik mij, ondanks alle wereldleed, toch gelukkig kan voelen, dan heeft dat niets met ‘Unfähigkeit zu trauern’ te maken, omdat ik het leed noch ontken, noch verdring, en mijn deel van de verantwoordelijkheid niet ontloop. Alleen wil ik met dat alles a.h.w. professioneel omgaan, en daarin heeft het schuldcomplex geen overweldigende plaats. Meer zelfs, het komt de efficiëntie niet ten goede zich daardoor te laten verpletteren. Je loopt alleszins met een afstandelijke attitude niet meteen in de kijker en je krijgt er zeker geen medailles voor, hetgeen ook niet de bedoeling is. Maar wat met de emoties? Wie niet meer kwaad of ontzet kan worden, wie niet soms een gevoel van machteloosheid ervaart, is geestelijk dood. Hoe je daarmee omgaat, moet je leren. Een fles wijn van een goed jaar, klaver snijden voor de konijnen, iedereen zoekt het zelf maar uit. Voor de diehards is dat een vluchtmechanisme, ik noem het een evenwichtsoefening in geestelijke gezondheid. Compensatie, sublimering..., zolang men er zich min of meer bewust van is verhogen dergelijke praktijken de leefbaarheid van een samenleving. Het leven is een kleurboek met vele tinten en nog meer trompel'oeils. Wie al te driftig het geluk najaagt of omgekeerd de Weltschmerz beoefent, verliest het perspectief en dreigt een monochroom vlak over te houden. Maar, om dat in te zien moet je je eigen boek met enige ironische distantie kunnen herlezen. Wat ooit een schitterende kleurencombinatie leek, blijkt na verloop van tijd een miskleun te zijn.

De overtuiging dat het eeuwige het voorlopige is, maakt dat men volwassen wordt zonder oud te zijn, en het behendige spel van het relativeren onder de knie krijgt.

□ Ruddy Doom