Streven. Jaargang 69

[p. 143]

Wereldvreemd, maar vreemd aan welke wereld?

Leonard Nolens is een dichter die in elke nieuwe bundel zoals ook in elke nieuwe aflevering van zijn dagboeken herhaalt dat hij uitsluitend leeft voor de poëzie, dat hij niet werkt om den brode, maar uitsluitend om het gedicht. Soms kijkt hij kritisch naar zijn lyrisch alter ego en noteert: ‘Hij zit al jaren met zijn neus te dicht op het gedicht en staart zich blind daarop’ (Alle tijd van de wereld, 1979, blz. 12). In een aantekening van 28 juni 1993 aarzelt hij niet zichzelf een ‘onthechte profiteur’ te noemen (De vrek van Missenburg, 1995, blz. 140). En de eerste versregel in zijn laatst verschenen bundel, Manieren van leven, luidt: ‘Niet te weten wat te doen vandaag’ (blz. 11). Dat lijkt een bekentenis van een moedeloos dichter die wat lusteloos aankijkt tegen een zoveelste dag waarop vergeefs gewacht zal moeten worden op de komst van woorden, terwijl dat wachten de kern van zijn leven is. Hoe hou je het vol? Meer dan twintig jaar geleden kon Nolens nog gedragen en ingetogen enthousiast schrijven over de eenzaamheid, niet gezocht om zichzelf te vinden maar om zichzelf te verliezen in het teken dat hem met het andere en met de ander verbindt: ‘Sprekend, schrijvend eenzaam zijn is leven in de volheid van het teken waarin niettemin het andere, de ander opgenomen zijn: gespannen aandacht van verlangen, het verlengen van zichzelf in een gestold gebaar naar buiten’ (Alle tijd van de wereld, blz. 15). De eenzaamheid, die gave leegte van vroeger die de volheid garandeert van wat traag opgetekend wordt, is blijkens het openingsgedicht van Manieren van leven aangetast door een hart dat van slag is, door slijtage allerhande en door de onzekerheid over het gezicht van de ander dat gestalte moet krijgen. Onzekerheid en twijfel over de zin van zijn teruggetrokken bestaan komen in Nolens' dagboeken onder meer tot uiting in deze op een vraag uitlopende aantekening: ‘Meer en meer rimpels. Meer en meer schroefdraad. Steeds dieper vastgeschroefd. Maar waarin?’ (Een lastig portret, 1998, blz. 37).

Zo'n kernvraag stelt hij ook in het gedicht ‘Engagement’ tegen het einde van de eerste cyclus van zijn laatste bundel:

[p. 144]

 

Wereldvreemd, zeg jij. Maar vreemd aan welke wereld?

 

Buiten de ziedende zon. En binnen barrevoets lopen

 

Over de koele tegels van mijn vloerloos huis, alles

 

Hangt in de lucht, een Zuiden, jij, veel geld, ook ik,

 

 

 

Is dat dan wereldvreemd? Maar vreemd aan welke wereld?

 

Moet ik de maag van mijn nieuwsgierigheid dan voeden

 

Met jouw ellende? En ga ik niet vrijuit in mijn droom?

 

Heb ik het recht niet om te zingen als jij lijdt?

 

 

 

Of mag mijn poëzie geen lastige vragen stellen

 

Aan mijn poëzie? Moet ik mijn gouden vingers breken

 

En bloedgazetten lezen met mijn machteloze handen?

 

Moet ik mijn kinderspel voor altijd onderbreken?

 

 

 

Moet ik het journaal bewenen met volwassen ogen?

 

Jij hebt een grote pijn aan de andere kant van de aarde

 

Of hier in mijn straat, en ik heb de mijne, klein, privé

 

En wereldvreemd, zeg jij. Maar vreemd aan welke wereld?

 

(blz. 37)

De dichter pareert het verwijt van wereldvreemdheid door de betekenis van het woord wereld ter discussie te stellen. Daarmee doorprikt hij het cliché dat een dichter in zijn ivoren toren opgesloten zit, al erkent hij dat de ellende en de pijn in de wereld van een andere orde zijn dan de ellende en pijn van het dichterlijk ik dat hij onder woorden brengt. Maar hij heeft nu eenmaal gekozen om zich op die pijn toe te leggen, en dat is al een oude keuze, want op 8 september 1984 schrijft hij in Antwerpen in zijn dagboek: ‘Vandaag is het woord mijn manier om de pijn bij de wortel te pakken, voor me neer te leggen en aandachtig te bekijken. Mijn pijn moet de wereld in. Schrijven is vandaag de enige manier om de pijn de wereld in te sturen zonder anderen lastig te vallen’ (Blijvend vertrek, 1993, blz. 73).

Wie de roof op de wonden die het leven slaat voortdurend wegkrabt, voorkomt eelt op de ziel.

Nolens heeft op 14 september 1984, een paar dagen later dan het vorige citaat, ook nog geschreven: ‘Ik ben een navelstaarder. Maar mijn navel is enorm’ (Blijvend vertrek, blz. 80). Zo'n uitspraak wijst niet alleen op een mateloze ambitie van de dichter, maar ook op zijn sterke band met de omgeving waarmee hij de navelstreng nooit doorgeknipt heeft. De dreiging door de welvaartsstaat in slaap gewiegd te worden en de verlangens van de meerderheid moeiteloos en kritiekloos de eigen verlangens te noemen, heeft Nolens al in de inleiding van zijn poëticale bundel Alle tijd van de wereld onderkend: ‘Iedereen en alles wil gedragen worden en gewiegd in de verdoving van een moederlijke schoot, een babbelende ideologie, een groot gezin, een zachte zak vol geld of ook nog in de vaderlijke handen van de binnenlandse politiek, een baan’ (blz. 11). Dat hij als dichter een eigen, afgezonderde, maar geenszins krachteloze positie inneemt tegen

[p. 145]

de ontwaarding van kernbegrippen uit de westerse cultuur als waarheid, goedheid, schoonheid, kan men lezen in zijn gedicht ‘Burgerlijk bestaansminimum’ uit de bundel Liefdes-verklaringen (1990), waarvan de slotstrofe luidt:

Nee, het ware en het goede en het schone zijn vandaag
Een broodwinning voor ingenieurs, therapeuten en artiesten.
Maar ik, ik ben een dichter.
En op mijn nederige stoel, met mijn ambachtelijke trots
Zoek ik een degelijke, propere en zwierige manier
Om hier, vandaag, in deze tijd, alsnog te overleven.

(blz. 21)

Manieren van leven bevat een cyclus, ‘Kijkgat’, waarin de dichter om zich heenkijkt, zijn medemensen - de andere mensen - observeert, de afstand van hun bestaan tot het zijne meet, constateert dat hij in vele opzichten op hen gelijkt, maar op één punt fundamenteel wenst te verschillen. ‘Ook ik heb meestal voor mezelf geleefd, ook ik / Heb dag en nacht gegokt, mijn dagen en nachten gepot. / Maar mijn geheime spaarboek is van iedereen’ (blz. 71). Zijn poëzie is zijn geheime spaarboek, in alle verborgenheid tot stand gekomen, een woordkapitaal dat hij met de lezers delen wil, meer wenst hij niet te bezitten.

De dichter met de grote navel beschikt blijkbaar ook over veel empathie en gevoelens van solidariteit met inwijkelingen uit zijn buurt van wie hij de misère treffend heeft verwoord in het gedicht ‘De naamlozen’:

Een man, een vrouw, een paar, ooit ingeweken.
Geen mens hier in de buurt weet hoe ze heten.
Ik kom hun vage leeftijd dagelijks tegen
In het Vinkenpark, ze lopen met ronde gebaren

In zichzelf te praten tegen de zwanen.

Ze dragen winter en zomer een muts, een tas
Vol witte boterhammen uit hun kinderjaren
En blauwe vleugels die ze opgevouwen laten
En gele kranten die niet leeggelezen raken.

(blz. 73)

Deze zgn. wereldvreemde dichter is bereid om zijn stem te lenen aan de kapitein van de Koersk in wat meer dan een gelegenheidsgedicht is, omdat het de tragische menselijke conditie zelf blootlegt in de slotstrofe: ‘Wij blijven voor altijd beneden. / Wij krassen ons enig houvast / In de flanken, de lekkende bodem / Van een dronken wrak’ (blz. 75).

Nolens heeft in De vrek van Missenburg beweerd dat de beste boeken niet

[p. 146]

worden geschreven met een pen, maar met een stem (blz. 72). De stem is de gehele mens.

Manieren van leven is een gedichtenboek, niet geschreven met een pen, maar met een stem. De afsluitende cyclus ‘Bres III’, derde afdeling van een gelijknamige bundel in wording, waarvan de vorige afdelingen verschenen zijn in En verdwijn met mate (1996) en Voorbijganger (1999), bestaat uit tien gedichten van drie kwatrijnen, waarvan elk kwatrijn aanvangt met dezelfde versregel: ‘Het is een prachtig boek’. Het is een incantorische samenvatting van de vele facetten die Leonard Nolens in zijn poëzie tot een diamant heeft geslepen. Een van de kwatrijnen luidt:

Het is een prachtig boek,
Een bankkluis vol bombrievenpraat
In het hart van de stad, een ontploffende
Bloemknop goed nieuws op de markt.

(blz. 90)

Misschien werpt dit kwatrijn licht op het gecontesteerde interview van Nolens in de Standaard der Letteren (8 november 2001) met de provocerende titel: ‘Terroristen en kunstenaars hebben dezelfde mentaliteit’.

Beide, overigens onverzoenlijke categorieën van mensen hebben een vergelijkbare obsessie van zuiverheid en een zucht naar heiligheid. Zij willen het eelt op de ziel wegschrapen, maar met welke instrumenten en tegen welke prijs?

□ Joris Gerits

Leonard Nolens, Manieren van leven, Querido, Amsterdam, 2001, 96 blz., € 19,48.