Streven. Jaargang 69

[p. 107]

Arnold Burms
Onvermijdelijk verraad

Soms kan het gevoel ons overvallen dat ons leven ver verwijderd blijft van wat echt telt. We krijgen dan, gewoonlijk naar aanleiding van een of andere concrete gebeurtenis, de indruk dat we het echt belangrijke vergeten, verdringen of verloochenen. Op een dergelijk moment hebben we het pijnlijke besef van een tweespalt tussen datgene waarop onze aandacht gericht zou moeten zijn en datgene waarmee we ons in feite inlaten.

De tekst die hier als uitgangspunt dient, geeft aan deze tweespalt een welbepaalde betekenis. Er wordt in gewezen op de gemakkelijkheid waarmee we ons afwenden van het immense leed dat in de wereld bestaat en waarvan we wel degelijk op de hoogte zijn. Wat we door de media vernemen over de eindeloze ellende van talloze mensen, kan blijkbaar niet beletten dat we onverstoord ons eigen geluk nastreven en ons door onze eigen kleine zorgen, ambities en verlangens in beslag laten nemen. In wat volgt wil ik laten zien dat er in deze voorstelling van zaken iets misleidends schuilt. Er wordt hier een gedachtegang ontwikkeld die ons aan een vertrouwde probleemstelling herinnert, en daardoor juist het zicht belemmert op datgene wat eigenlijk aan de orde is. De vertrouwde probleemstelling laat zich gemakkelijk samenvatten. Er is in de wereld een reusachtige en onaanvaardbare kloof tussen arme en rijke landen. Pogingen om deze kloof te verkleinen stuiten op een merkwaardig soort onverschilligheid: wij (‘weldoorvoede, aan comfort gewende mensen uit de middenklasse van de geïndustrialiseerde landen’) laten ons niet echt raken door het lot van degenen die omkomen van honger en dorst. Wie wenst te weten wat ondernomen kan worden om die mentaliteit te doorbreken, zal zich moeten afvragen wat de oorzaak ervan is. De theoretische reflectie wordt hier opgevat als een middel om een doel te bereiken dat uit moreel oogpunt hoogst wenselijk is.

[p. 108]

Het aldus geformuleerde probleem is van groot belang. Maar valt het wel samen met het onderwerp dat hier ter discussie staat? Gaat het uiteindelijk alleen om de vraag wat we moeten doen om onze morele onverschilligheid te overwinnen en het gebied van onze morele betrokkenheid uit te breiden? Is het alleen dit nobele doel dat relevantie geeft aan het onderwerp dat hier aan de orde is? Ik denk het niet. Er valt iets eenvoudigs te zeggen over onze geringe betrokkenheid bij het leed dat in de wereld bestaat en waarvan we wel degelijk weet hebben: het zou goed zijn als we ons meer betrokken voelden, en het eelt op onze ziel zo veel mogelijk verwijderd kon worden. Daaraan moet echter iets worden toegevoegd: ook als we van onszelf konden verkrijgen dat we op een maximale manier betrokken zouden zijn bij de noden van anderen, dan nog zou de ervaring van een radicale tweespalt op z'n plaats zijn. Het is onder meer door een confrontatie met het meest schrijnende leed dat we er ons plots rekenschap van kunnen geven dat onze aandacht niet op het essentiële gericht is. Maar wat we dan beseffen is geen tekortkoming die idealiter overwonnen zou kunnen worden. In het besef dat we relatief onverschillig blijven voor de problemen van de Derde Wereld worden we op slechts een van de mogelijke manieren geconfronteerd met een ervaring waarin zich een fundamentele waarheid openbaart. De ervaring van tweespalt waarover het hier gaat, doet zich ook op vele andere manieren gelden: door dat te laten zien, zou ik willen aantonen dat de waarheid over ons bestaan niet los te maken is van het besef van de onvermijdelijkheid van die tweespalt.

Er zijn momenten waarop we getroffen worden door het besef dat we ons door een of andere begoocheling hebben laten leiden. De ambitie, het verlangen of de vrees die ons in hun greep hielden, lijken nu ineens onwezenlijk en bespottelijk. Het lijkt dan alsof we uit een illusie of begoocheling ontwaken. Wat we ons op dergelijke momenten realiseren is dat we een beperkt standpunt of voorbijgaande stemming hebben verabsoluteerd. Die confrontatie met de begoocheling doet ons verlangen naar een waarheid die boven het voorbijgaande uitstijgt en die we door de opeenvolging van stemmingen en standpunten heen voor de geest kunnen houden. Waarop zullen we onze aandacht gevestigd houden zowel op momenten van smart als van vreugde? Welke waarheid kan ons begeleiden in de wisselende stemmingen en situaties van ons leven?

In deze zoektocht naar het juiste standpunt schuilt ook nog de mogelijkheid van een subtiele begoocheling. Het is namelijk een illusie te geloven dat we onze concrete stemmingen en standpunten zouden kunnen dirigeren vanuit een soort hoger standpunt en dat we op rationele manier de plaats zouden kunnen bepalen van al datgene dat ons in beslag neemt en aanspraak op ons maakt. Moeders en vaders weten dat hun

[p. 109]

lot op onvoorspelbare en onbeheersbare manier gekoppeld is aan dat van hun kinderen. Ze weten dat er geen rationele manier is om de grenzen van hun toewijding vast te leggen en om er de plaats van te bepalen tegenover bijvoorbeeld de eisen van hun persoonlijke carrière. Altijd blijft het mogelijk dat er een moment komt waarop ze gedwongen worden te denken dat er meer is dat ze voor hun kinderen hadden kunnen of moeten doen. Al evenmin kunnen we eens en voorgoed uitmaken hoe onze algemene morele idealen zich dienen te verhouden tot onze verplichtingen tegenover diegenen die ons dierbaar zijn.

De onmogelijkheid om het definitieve juiste standpunt in te nemen, manifesteert zich ook wanneer we er ons rekenschap van geven hoezeer we ons eigen verleden vergeten en verraden. Het valt ons plots op dat we zonder het te merken onverschillig zijn geworden voor iets waardoor we ooit geïntrigeerd of geobsedeerd waren. Of iets herinnert ons aan iemand die een grote rol in ons leven heeft gespeeld en aan wie we nooit meer denken. Wat zich bij dit soort van omstandigheden laat ervaren, is het inzicht dat onze verhouding tot ons eigen verleden niet het resultaat kan zijn van een bewust uitgevoerde, rationele selectie, waarbij we van ons verleden voor de geest zouden houden wat echt telt en zouden uitschakelen wat onbelangrijk is. Confrontatie met de waarheid is binnen deze context altijd een confrontatie met het inzicht dat vergetelheid en verraad onvermijdelijk zijn. Van hieruit kunnen we begrijpen waarom de meest intense herinneringen die zijn die ons het vergeten zelf laten ervaren en juist daardoor het vergetene, verdrongene en verloochende in zijn algemeenheid en onvermijdelijkheid evoceren.

Er is misschien niets dat ons scherper laat voelen dat onze aandacht onvermijdelijk afdwaalt van wat echt telt, dan het plotse besef dat we al een hele tijd niet meer gedacht hebben aan een dode die ons dierbaar was. We worden door onze vergetelheid getroffen als door een verraad. Hoe konden we ons gedachteloos door het gewone leven laten opeisen en geleidelijk laten wegdrijven van de gedachtenis aan degene aan wie we trouw wilden blijven? Maar, terwijl we door onze eigen vergetelheid getroffen worden, ervaren we er de onvermijdelijkheid van. Want wat zou hier de ideale houding zijn? Er is een morele eis waaraan we gehoorzamen als we de doden gedenken. Maar het is duidelijk uitgesloten dat we volgens rationele, algemeen geldende normen zouden kunnen bepalen hoe ver we in het beantwoorden van die eis zouden moeten gaan. De idee zelf van een gedachtenis die zou ‘volstaan’ klinkt bespottelijk. Geen enkele gedachte die we zouden koesteren en geen enkele sfeer waarin we onszelf kunnen brengen, zou hier een adequate of ‘voldoende’ respons kunnen zijn. Het is alleen maar wanneer we dit beseffen en wanneer we dus de onvermijdelijkheid van het vergeten en het verraad ervaren, dat onze

[p. 110]

nagedachtenis waarachtig kan zijn. Adriaan Roland Holst heeft deze ervaring ter sprake gebracht in zijn gedicht Na jaren. De dichter ziet de tijd aankomen waarin hij de enige zal zijn die nog af en toe denkt aan een vrouw die hem dierbaar was, en voorziet al het gevoel van verraad dat hem dan zal overvallen:

O, waarom ben je dood, zo lang al dood,
en heb ik mij aan het leven weer beneveld

Hij stelt zich echter ook voor dat het juist door de omweg van het trouweloos vergeten is dat hij zich echt tot haar zal kunnen richten:

tot er een glimlach om haar mond gaat komen
om trouw, bezonken uit zo lange ontrouw.

Men kan zich afvragen wat de levenden echt nodig hebben, en op basis daarvan nadenken over de vorm die een rechtvaardige samenleving moet aannemen: men wil dan nagaan waarop elke mens aanspraak kan maken, welke rechten hij heeft en wat hem uiteindelijk toekomt. Maar, hoewel we ook aan de doden ongetwijfeld een zekere eerbied en nagedachtenis verschuldigd zijn, heeft het geen zin zich af te vragen wat zij nodig hebben of wat hun rechten zijn. Dit is een andere manier om te zeggen dat we tegenover hen in zekere zin altijd tekortschieten. Een nagedachtenis kan alleen maar waarachtig zijn, als ze van dit besef van onmacht doordrongen is.

Er is een essentiële vergeefsheid in het eren van de doden. Maar ook onze zorg voor de levenden wordt door iets van deze vergeefsheid gekenmerkt. Al het goede dat we voor anderen tot stand kunnen brengen is onvermijdelijk beperkt, onzeker en voorlopig. Soms blijkt het al onmogelijk om die ene persoon die op ons een beroep doet, een beetje minder ongelukkig te maken. En wat betekent het lijden van één mens wanneer het wordt vergeleken met het lijden van de talloze anderen die nu leven en in een verwijderde toekomst zullen leven? Bovendien zullen ook onze bestbedoelde gedragingen op korte of lange termijn consequenties hebben die aan onze goede bedoelingen tegengesteld zijn. Er lijkt een onvermijdelijke spanning te zijn tussen het besef van de onvoorwaardelijkheid van de morele eis en het besef dat al datgene wat we als respons op die eis tot stand brengen door een zekere vergeefsheid wordt gekenmerkt.

Soms probeert men voor de waarheid die zich aldus openbaart, te vluchten door te spreken over een soort morele werkverdeling. Men stelt het dan voor alsof onze morele inspanningen hun zin ontlenen aan een collectieve, doelgerichte onderneming die erop gericht zou zijn het lot

[p. 111]

van de mensheid te verbeteren. Het weinige wat we kunnen verwezenlijken zou dan toch waardevol zijn voor zover het ons een beetje dichter zou brengen bij het uiteindelijke doel van de morele inzet. Deze denktrant nodigt ons echter uit al datgene wat niet tot het grote, collectieve nagestreefde doel behoort (zoals het eren van de doden) te misprijzen en om datgene wat we uit de meest extreme toewijding doen, te zien als een geringe, vervangbare, onzekere bijdrage. Wat hierbij wordt miskend, is het absolute, onvoorwaardelijke karakter van de eis die op volkomen onvoorspelbare en toevallige wijze aan ons gesteld kan worden door de nood van een concreet menselijk wezen. De hulp die we bieden aan een individuele mens die ons pad kruist, willen we of mogen we niet zien als een onderdeel van een grote onderneming waaraan we graag een bijdrage willen verlenen.

Hiermee is de zin van de macro-ethiek niet ontkend. Het is natuurlijk ook ten zeerste nodig dat we onze morele inspanningen afstemmen op de collectieve aanpak van bepaalde grootschalige problemen. Maar het lijkt me essentieel ook hier het besef in stand te houden van onze fundamentele onmacht en niet toe te geven aan de bekoring van een totalitair denken over het dichter komen bij het ene, omvattende doel van de moraal. Van het menselijk lijden in al zijn schrijnende, extreme en veelvuldige vormen kunnen we ons geen overzichtelijke voorstelling maken, laat staan dat we een algemene strategie zouden kunnen bedenken om het te bestrijden. Maar door ons hiervan rekenschap te geven kunnen we ook beseffen dat er evenmin een formule te bedenken valt waardoor we ons a priori voor om het even welke vorm van menselijk lijden zouden kunnen afsluiten.