Streven. Jaargang 69

[p. 103]

Paul Valadier
De last van de wereld

Een vloed beelden en berichten uit de vier windstreken overvalt en ontmoedigt ons zozeer dat wij geneigd zijn onszelf, mensen van de moderne tijd, te zien als de eersten die de ondraaglijke last van de wereld op onze schouders torsen, de eersten ook die om genade smeken, en om wat lucht om rustig te ademen of wat ruimte om te leven.

Maar de oude Grieken wisten al van de verschrikkingen die het leven van de steden teisteren en van de drama's die het individu overkomen - wij hoeven het maar na te lezen in de Ilias en de Odyssee. En, gebukt onder die loodzware last, wisten de wijzen, onder meer de stoïcijnen, het onderscheid te maken tussen wat van ons afhangt en wat niet. In het eerste geval moet iedereen zich afvragen waar hij kan ingrijpen; en bij wat niet te verhelpen is, past een gezonde onverschilligheid.

Dubbele illusie

Ook in onze dagen verdedigt een bepaald populair boeddhisme of een veredeld stoïcisme dezelfde standpunten, vertrekkend van dezelfde bevindingen. Toen bijvoorbeeld de filosoof Marcel Conche naar zijn standpunt werd gevraagd voor een dossier over de verontwaardiging in een speciaal nummer van de Nouvel Observateur in oktober 2001, stelde hij ronduit: ‘Wat blijvend is, telt. Jammer voor wat voorbijgaat’; zo rechtvaardigde hij zijn geringe belangstelling voor, en zijn weigering om zich te ergeren aan de kwalen van de geschiedenis: ‘Het gaat de filosoof om het geheel der dingen, het Al, een begrip dat in wezen problematisch is, maar in ieder geval slaat op alles waaraan geen enkele activiteit van de kant van de mens iets kan veranderen’. Zo'n standpunt zal allicht wrevel wekken omdat het onverbloemd verwoord is en geen aandacht heeft voor de (menselijke) elementen van het Al, maar het valt vandaag wel in de

[p. 104]

smaak: wat voor zin heeft het verontwaardigd te zijn, of, nog sterker, te denken dat men verantwoordelijk is voor gebeurtenissen waarop men geen of nauwelijks enige vat heeft? Men keert liever in zichzelf om zogenaamd over het grote Al te mediteren, of minstens toch om het zelfgenoegzame pseudo-spirituele pad van de zelfontplooiing te bewandelen te zoeken naar het ‘kleine geluk’ - naar het woord van Nietzsches Zarathoestra - of zelfs naar het reactiveren van zijn reptielenbrein...

Hoe streng wij dit soort navelstaren ook mogen en moeten afwijzen, laten wij erkennen dat het een reactie op een erg overdreven pretentie kan zijn. Wie herinnert zich niet de uitspraken van bijvoorbeeld Jean-Paul Sartre, of - dichterbij - Emmanuel Levinas? Op grond van verschillende filosofische premissen beweren zij dat wij verantwoordelijk zijn voor alles en iedereen. Op het eerste gezicht is die stelling allicht vleiend voor ons ‘ego’, dat op die manier een universele taak voorgespiegeld krijgt, een grenzeloze opdracht, zo onbegrensd overigens dat het toepassingsgebied niet te omschrijven is. Wie ze op zich neemt, is te vergelijken met het Lam Gods dat op zijn schouders de zonde en/of de last van de wereld draagt, zoals Nietzsche harteloos zei over Schopenhauer.

Maar deze instelling blijkt net zo vals als de vorige. Erger nog, het wordt zelfs algauw duidelijk dat ze een hersenschim is. Want hoe kan men beweren verantwoordelijk te zijn metterdaad en niet alleen in woorden, voor de loop van de geschiedenis en alle rampen? Hoe is het aan te nemen dat wij betrokken zijn of kunnen zijn bij de talloos vele kwalen die zovele tijdgenoten treffen? Kan ons gebrek aan waakzaamheid de schuld zijn, of ons passieve toekijken, of een beoordelingsfout die wij maken? En dit terwijl wij zelfs niet altijd verantwoordelijk kunnen zijn voor onze eigen handelingen of die van mensen in onze buurt? Zo'n denkbeeldige universele verantwoordelijkheid slaat allicht om in haar tegendeel, en onze ervaring hoe wij talloze keren machteloos moeten toekijken loopt uit op ontmoediging, zich opsluiten in zichzelf, alle belangstelling verliezen voor wat er gebeurt in de wereld, waaruit wij ons buitengesloten voelen. De universele pseudo-verantwoordelijkheid voedt het navelstaren. Ze brengt een mens ertoe zich in zichzelf te keren en rechtvaardigt dit gedrag.

De wijsheid van het mogelijke

De twee beschreven houdingen zijn dan ook niet meer dan de voor- en de keerzijde van dezelfde irreële, inconsequente inschatting van de menselijke mogelijkheden om actief in te grijpen in de geschiedenis. De wijsheid ligt ook hier in het vinden van de juiste houding: niet in de val lopen van de onverschilligheid voor de last van de realiteit en evenmin in de

[p. 105]

val van het jeugdige enthousiasme van Atlas die meent de wereld op zijn schouders te kunnen torsen.

Wij moeten, tegen onze prometheïsche hoogmoed in, aanvaarden geen vat te hebben op het meeste van wat er in de wereld gebeurt; wij zijn er zeker niet individueel verantwoordelijk voor; het is dan ook volslagen zinloos, ja ziekelijk, alle verschrikkingen op onze schouders te laden waartoe de natuur of de mensen in staat blijken te zijn. Lijden onder wat buiten ons om gebeurt, is niets anders dan aan de oceaan van ellende in de wereld een miserie toevoegen die van onze eigen smart en angsten. Dat zal de oceaan niet doen overlopen het zal ons hooguit een gerust geweten bezorgen. En, om nog eens te herinneren aan het Lam Gods, iedereen wordt verzocht het eigen kruis te dragen niet dat van de hele wereld; op zich te nemen wat kan en moet, niet wat hoe dan ook buiten of boven zijn macht ligt.

Maar hebben wij ons eenmaal bevrijd van het waanbeeld van een irreële verantwoordelijkheid, die ons met schuldgevoelens opzadelt en uiteindelijk verlamt, dan moeten wij toch stellen dat wij oneindig veel meer kunnen dan wij denken, dat wij veel meer greep op de wereld hebben dan men aanneemt, dat wij geen passieve toeschouwers zijn van de menselijke drama's. Want al zijn wij slechts verantwoordelijk voor wat wij kunnen, wij kunnen veel, ook als dit vele niet het aanschijn van de wereld verandert en niet de orde der dingen als met een toverstokje omgooit. Daarom moet iedereen om zich heen kijken, zijn manoeuvreerruimte inschatten en zijn actieradius aftasten. Dan zal men concreet zien welke mogelijkheden men over het hoofd ziet of als het ware laat ‘sluimeren’, terwijl men veel in beweging zou kunnen brengen. Niemand zal in zijn eentje de honger in de wereld doen afnemen of de verdrukking waaronder zoveel volkeren lijden uitbannen noch het religieuze fanatisme overwinnen; maar iedereen kan de ervaring opdoen dat zijn eigen kleine inbreng via instellingen syndicaten, politieke partijen, staten en internationale organismen, kerken en andere collectieve organisaties, stapje voor stapje de orde of wanorde kan ombuigen naar meer rechtvaardigheid, gelijkheid, vrijheid en menselijke waardigheid.

Als wij zo te werk gaan, stoten wij op onze grenzen. Wij kunnen uiteraard niet de hele last van de wereld dragen, en het zou ziekelijk zijn dit te willen. Maar wij kunnen op duidelijk omschreven terreinen de loop der dingen helpen ombuigen in de gewenste richting. Wij kunnen, door onszelf op te voeden, het gebrek aan aandacht voor de medemens uitroeien, alsook het religieus fanatisme, de zelfgenoegzame of neerbuigende houding, en zo een nieuwe mens worden die dan de wereld kan hervormen (voor zover dit een haalbaar project is). Maar wij zullen die bescheiden mogelijkheden, die uiterst kleine hefbomen om iets in de wereld in

[p. 106]

beweging te brengen nooit ontdekken, als wij door onze illusies blijven hangen aan de hooghartige onverschilligheid van een of andere vorm van salonstoïcisme die nu in de smaak valt, of aan een theoretisch activisme met al zijn drukte die vaak doorgaat voor effectief en doeltreffend handelen. Als wij zo te werk gaan, beseffen we ook dat wij de druk op de ketel moeten houden permanent en onafgebroken moeten doorgaan en blijven aandringen, de actie niet mogen onderbreken; de dingen en de menselijke relaties bieden immers taai weerstand; en die weerstand drukt ons nog eens met de neus op de werkelijkheid, die zelden zo prettig en gemakkelijk is als dagdromen.