Streven. Jaargang 64

[p. 923]

Erik Martens
Welkom in Sarajevo
Gesprek met Ademir Kenovic

Twee jaar geleden - het was toen nog volop oorlog in ex-Joegoslavië - stonden er bij ons kort op elkaar drie films op de affiche, die elk op een heel eigen manier de Balkanellende in beeld brachten. Le regard d'Ulysse van Angelopoulos, Underground van Kusturica, Before the Rain van Manchevski^[1]. Drie belangrijke films met een onconventionele structuur, die op een poëtische wijze uiting gaven aan de wanhoop van de Balkanbewoner.

Ex-Joegoslavië is niet alleen een politiek probleem. De gebeurtenissen in de Balkan halen overal spookbeelden uit de kelder: ze bewijzen dat geweld en gruwel perfect compatibel zijn met een moderne maatschappij. Dat ook wij, als een aantal dingen in de samenleving uit de hand lopen, morgen betrokken kunnen worden bij nationalistisch of ander geweld.

Joegoslavië, en vooral de belegerde multiculturele stad Sarajevo, heeft een enorme symboolwaarde gekregen. Denk maar aan de betekenis die aan de heropbouw van de vernielde bibliotheek werd gegeven. Cultuur en beschaving als wapens om de wereld te redden van de barbarij.

Nu zijn we twee jaar verder en zwijgen de wapens. We kennen de akkoorden van Dayton, er zijn vorige maand lokale verkiezingen geweest in Bosnië, maar van op afstand lijkt de echte vrede, het gewone leven, nog niet voor morgen.

Even verder in oostelijke richting smeulen nog tal van andere conflicthaarden. Ze beroeren ons minder, omdat we ze beschouwen als een intern probleem van de oude Sovjet-Unie. Maar het beeld dat twee recente films van de burgeroorlog in Georgië tekenen, lijkt heel sterk op het verhaal van de Bosnië-films. Les mille et une recettes du cuisinier amoureux van Nana Djordjadzé, of Brigands. Chapitre VII van Otar Ioselliani vertellen over nieuwe opportunisten die de oude

[1] Zie Streven, december 1995, blz. 1039 e.v.

[p. 924]

opportunisten verjagen, en daarbij na de terreur van de communistische regimes opnieuw heel wat menselijk leed veroorzaken.

Nog verder oostwaarts, in Tsjetsjenië, speelt zich het verhaal af van Sergei Bodrovs Prisoner of the Mountains, een prachtige film gebaseerd op een novelle van Tolstoj, die vanaf januari in de zalen komt. Hier zien we hoe twee Russische soldaten gevangengenomen worden door een Tsjetsjeense boer. Die hoopt de twee Russen te kunnen inruilen tegen zijn zoon, die door de Russische garnizoenscommandant gevangen gehouden wordt. Het mooie aan deze film is dat er een toenadering groeit tussen de twee partijen en dat een oorlogsfilm even de vorm aanneemt van een intiem drama. De twee Russische soldaten (vertolkt door de zoon van Bodrov en door Oleg Menchikov, die ook al in Soleil Trompeur van Mikhalkov zo'n sterke indruk maakte) raken stilaan vertrouwd met de leefwereld van de Tsjetsjeense bergbewoners, brengen er bijna respect voor op, maar dan breekt de nare logica van het geweld de draad weer af. De regressie haalt het op de menselijkheid.

En er is intussen ook een tweede golf Bosnië-films op komst. Binnenkort mogen we Michael Winterbottoms Welcome to Sarajevo verwachten (de nieuwe film van de maker van Jude^[2]) en sinds enkele weken loopt nog een andere film die om verschillende redenen aandacht vraagt. De perfecte cirkel is een Sarajevo-film, gemaakt door een inwoner van Sarajevo: Ademir Kenovic. Zoals de personages van zijn film heeft Kenovic de hele oorlog doorgebracht in de stad. Tijdens het beleg maakte hij o.m. de korte sfeerbeelden waarmee Arte en de BBC het morele bewustzijn van de televisiekijker probeerden wakker te houden (Street Under a Siege op de BBC en Chaque jour pour Sarajevo op Arte). Hij werkte er tegelijk aan de voorbereidingen van zijn nieuwe langspeelfilm, die hij geschreven heeft samen met de dichter Abdoelah Sidran - bij ons vooral bekend als scenarist van Kusturica's film Vader is op zakenreis. De film die voor een groot deel teruggaat op de ervaringen van Sidran tijdens de oorlog, ging in productie zodra de vijandigheden ophielden. Kenovic en Sidran vertellen het verhaal van de egocentrische dichter Hamza, in wiens appartement twee kinderen aanspoelen: de broertjes Adis en Kerim, twee jonge oorlogsvluchtelingen. Het leven van Hamza ziet er plots helemaal anders uit. Hij stelt alles in het werk om de kinderen zo vlug mogelijk onder te brengen bij familie, maar intussen is er ongemerkt een band met de kinderen gegroeid - een gegeven dat een beetje vergelijkbaar is met het verhaal van de oscarfilm Kolya^[3] dus. De film eindigt, zoals alle films die ik tot dusver heb vermeld, bijzonder somber.

Door de kritiek werd De perfecte cirkel erg positief onthaald, maar, naar mijn aanvoelen, heeft de film te lijden van de shellshock

[2] Zie Streven, april 1997, blz. 348 e.v.

[3] Zie Streven, juni 1997, blz. 554 e.v.

[p. 925]

die de makers hebben opgelopen door de langdurige blootstelling aan de oorlog.

Hamza (het Leonard Nolens-achtige type) en zijn vriend brengen de twee kinderen in veiligheid, dat denken ze althans. De perfecte cirkel, foto Progrès Films.

Ademir Kenovic was onlangs in Brussel om zijn film aan de pers voor te stellen, naar aanleiding daarvan had ik een gesprek met hem. Als inwoner van Sarajevo, als audiovisueel verslaggever en daarnaast als reflecterend kunstenaar is hij een bevoorrecht getuige van de oorlog in Bosnië. Hij heeft de oorlog ook mentaal overleefd, hij is geen verbitterd man. Tot mijn verbazing schat hij de toekomst van zijn land minder somber in dan, naar ik vermoed, de meesten onder ons.

Kenovic: Ik beschouw mezelf als een ‘minimalistisch optimist’. Spijtig genoeg met veel twijfels, sporen van bitterheid. Ik ben optimistisch voor de toekomst, maar ik kan geen gelukkige optimist zijn na honderdduizenden doden, miljoenen gewonden en tien miljoen psychologisch vernielde mensen. Je kan alleen maar proberen hun leven op een ernstige manier te analyseren, een verhaal te vertellen dat de sfeer op een zo authentiek mogelijke manier weergeeft.

Hoe kijkt u terug op de burgeroorlog in uw land?

U gebruikt een term die niet correct is: burgeroorlog. Er zijn veel

[p. 926]

misverstanden over de situatie in mijn land. Voor een groot deel is dat de schuld van de wereldmedia. Er is nooit een burgeroorlog geweest, maar een oorlog tegen burgers. Er waren nooit echt drie kampen in het conflict, er waren er maar twee: enerzijds de totalitaire aspiraties van de machthebbers, anderzijds een democratisch volk met een open geest. Voor mij heb je alleen maar moordenaars en aan de andere kant gewone mensen. Door de zaken simplistisch voor te stellen, hoopte men de situatie ook makkelijk te kunnen oplossen, maar spijtig genoeg bleek deze opvatting onjuist, men heeft er de horror alleen maar door laten aanslepen. Elk standpunt dat Mitterand voorstond was verkeerd, samen met Major is hij een van de meest schuldige mensen aan de gruwel. Ik zou beiden onmiddellijk naar Den Haag sturen, levend of dood maakt niet uit. De idee dat een gecentraliseerde macht op de Balkan een veilige toekomst zou garanderen, is helemaal fout gebleken. Het vasthouden aan die idee heeft meer tot de gruwelen van de oorlog bijgedragen dan al die ontelbare mensen die door machthebbers in de misdaad werden geduwd.

Neem bijvoorbeeld de twee miljoen doden in Rwanda. Die zijn er niet gekomen omdat Rwandezen brutale wilden zijn, het heeft te maken met een politieke strijd om de macht in Afrika.

U zegt dat de tegenstelling tussen Serven, Kroaten en moslims bij de haren getrokken is, maar ze moet toch ergens op het niveau van de machthebbers bestaan...

Het was een botsing van verschillende opvattingen over systemen. Etnische tegenstellingen werden gebruikt als paravent voor een machtsstrijd, als alibi om het eigen grondgebied uit te breiden en er macht over uit te oefenen. Die zogenaamde haat ginder bestaat niet en heeft nooit bestaan. Hij werd uitgevonden, het is een folklorehaat. Je kan die tegenstellingen nooit vergelijken met conflicten tussen b.v. zwarten, hispano's en Angelsaksen op andere plaatsen. Ze werden gewoon opgelegd en gebruikt als instrument.

Maar als de tegenstellingen eenmaal zijn uitgevonden en worden gebruikt, worden ze dan niet reëel?

Spijtig genoeg werden ze inderdaad ernstig, tot op zekere hoogte werden ze reëel. Maar nu de spanning is afgenomen, zien we dat ze niet diep geworteld zijn. Mensen zien elkaar niet als vijanden. Ze zijn geneigd te begrijpen dat mensen uit de andere natie in de misdaad werden geduwd. Dat het geen apen en olifanten zijn, maar gewoon mensen. En die grenzen dan: als je met een vliegtuigje over

[p. 927]

Bosnië vliegt, dan zie je dat het zo'n klein land is, dat er geen grenzen zijn, er is geen plaats voor Berlijnse muren. Die onzichtbare muren, dat is allemaal ingebeeld, die bestaan helemaal niet. Natuurlijk zijn sommige mensen nu banger, voorzichtiger en afwijzender in het contact met anderen. Maar neem bijvoorbeeld de reactie van die ene boer die de massaslachting in Srebrenica overleefde. Men vroeg hem of hij Servische boeren in hun dorp hetzelfde lot zou toewensen. Hij antwoordde: ‘nee, ik zou alleen maar wensen dat hun leiders naar Den Haag werden gestuurd’. Dat zou de problemen inderdaad heel wat sneller oplossen.

Is dat niet wat te optimistisch?

Jammer voor alle mensen die verkeerd geïnformeerd worden door de media. Ik weet ook wel dat alles niet in een seconde gewijzigd kan worden, maar mensen hebben gewoon verkeerde informatie gekregen. Neem nu wat er is gebeurd met prinses Diana. Niemand had tien dagen geleden kunnen vermoeden dat dergelijke uitbarstingen van gevoelens in een koninkrijk als Groot-Brittannië mogelijk waren. In de pers was Diana nochtans altijd voorgesteld als een rebelse, buitenissige vrouw. En nu zie je plots dat alle mensen gevoelens hebben die vergelijkbaar zijn met die van de Noord-Koreanen toen Kim il-Sung stierf. Daar maakten de media zich anderhalf jaar geleden nog vrolijk over.

De perfecte cirkel is gebaseerd op uw ervaringen en vooral op die van Abdoelah Sidran (coscenarist) tijdens de oorlog in Sarajevo. Was het er zo dramatisch als in de film wordt getoond? In elk beeld ontploffen granaten, schieten scherpschutters op mensen, staan huizen in brand. Er is geen eten, geen water, geen verwarming...

Zo was het, de sfeer is absoluut authentiek. We hebben onze herinneringen op een betrouwbare manier in beeld gebracht. De drieduizend vijfhonderd inwoners van Sarajevo die de film hebben gezien op het filmfestival van Sarajevo vinden hem in elk geval overtuigend en waarheidsgetrouw. Maar ook buitenlandse correspondenten vertelden me na de vertoning dat ze het gevoel hadden opnieuw in het belegerde Sarajevo te zitten. Film heeft natuurlijk zijn eigen logica en zijn eigen procédés om dingen over te brengen... Het verhaal zelf is fictie, maar het geeft weer wat had kunnen gebeuren, en wat overal in de stad in stukken en brokken is gebeurd. Oorspronkelijk wilden we dichter bij de autobiografie van Sidran blijven, maar de film is een heel andere richting uitgegaan.

[p. 928]

U was eigenlijk al voor de oorlog met het scenario van deze film bezig. Hoe zit dat juist?

We zijn beginnen schrijven in oktober 1992, in vier maanden tijd schreven we zo'n 250 bladzijden bij elkaar, dat waren hoofdzakelijk fragmenten uit het leven van een dichter in het begin van de oorlog, verbonden met het gevoel van een literaire soiree. We voelden ons gebroken door de oorlog, we gaven geen zier om dramaturgie en concept. En dan is het stilletjes toch uitgegroeid tot wat het nu is; hetgeen je nu ziet is de negende versie van het script, het is verfilmd vier jaar na de eerste versie.

Waarom bent u heel de oorlog in Sarajevo gebleven? De vraag geldt ook voor Hamza in De perfecte cirkel. Zou hij niet even goed, om principiële redenen, de stad hebben kunnen verlaten...

Voor ik op uw vraag antwoord, even dit: waar zou ik heen gaan, hoelang, en wat zou ik er doen? Naar Duitsland, waar ze huizen van vreemdelingen in brand staken... of naar de Verenigde Staten, naar Los Angeles, dat zoals Sarajevo in 1992 eveneens in brand stond? Naar het zuiden, waar ze kerken vernielden, naar Europa, waar ze al niet weten wat ze moeten doen met al die vluchtelingen uit Bosnië - wat ik absoluut begrijp. Waarheen? Wat moet je doen: een job nemen die eigenlijk bestemd is voor een van de 20% werklozen in al die landen? Ik ben ook niet alleen, je nodigt vijfhonderdduizend mensen uit.

Mijn uitgangspunt is altijd het volgende geweest: ik woon in Sarajevo. De vraag is gewoon niet van toepassing. Dat is alsof ik jou zou vragen waarom je niet in Parijs woont.

Maar er zit ook een principieel element in de beslissing om in Sarajevo te blijven...

Ja, toen ik rondreisde op zoek naar geld voor onze film, kreeg ik op een aantal plaatsen het aanbod om er te blijven. Maar zo ben ik niet, ik ben geen struisvogel, ik kan mijn hoofd niet zomaar in het zand steken en doen alsof ik niet weet dat men het volk aan het vermoorden is. Een andere factor die een rol speelde, was mijn beroep, ik ben iemand die met media werkt. Ik heb dus een grote verantwoordelijkheid. Zeker op een moment waarop de wereldmedia, met alles wat er aan verkeerde interpretaties circuleerde, de misdaad ondersteunden. Ik vond het belangrijk ons standpunt te kunnen uitdragen, niet omdat het het enige juiste is, maar om tenminste toch een glimp te tonen van andere standpunten en op die manier de beken-

[p. 929]

de interpretaties op de helling te zetten of in een ander perspectief te laten zien.

Wat me natuurlijk ook interesseerde, was die enorme catastrofe te documenteren en zo het geheugen te bewaren. Als niemand over de holocaust zou getuigen en schrijven, dan zou de holocaust verdwijnen. Twee jaar geleden vroegen studenten van de kunstacademie van Rotterdam me tijdens een lezing hoe het mogelijk was dat zoiets zo dicht bij hun land kon gebeuren. Ik vroeg hun dan: waar is de oude stad in Rotterdam? Het duurde even voor ze doorhadden dat die inderdaad tijdens de Tweede Wereldoorlog helemaal vernield is, dat ze niet meer bestaat.

Niet dat ik op die manier de stem van het geweten wil vertegenwoordigen, ik vind alleen dat je alles moet doen met een zo volledig mogelijk bewustzijn van wat er zich om je heen afspeelt, en dat je op elk moment, wie je ook bent, je ethisch standpunt duidelijk kenbaar moet maken, en niet zeggen dat het je zaken niet zijn. Het zijn je zaken wel.

U bent een van de stichtende leden van SAGA (Sarajevo Group of Authors). Dat heeft met dit thema te maken.

Ja, ik vond het belangrijk dat we beelden zouden bewaren van de dingen waarvan we getuigen waren in Sarajevo. Tegelijk was het een manier om te overleven. Wanneer je, zoals wij in Sarajevo, in moeilijke levensomstandigheden terechtkomt, dan slaag je er ondanks alles nog redelijk in te overleven. Je vindt wel ergens een kruimel en je kunt weer verder: je overleeft. Het moeilijkste is je mentale gezondheid te bewaren. Dat kan je alleen als je je met iets zinvols bezighoudt. Zo heb ik geprobeerd met mijn collega's en vrienden te blijven werken, en op een tamelijk normale manier opnames te maken van onze levensomstandigheden. Op die manier zijn heel wat documenten ontstaan en bewaard gebleven. Het is belangrijk voor mensen om aan het werk te blijven, gewoon om je concentratie te bewaren, je psychologisch evenwicht.

En tegelijk, niet opzettelijk, diende het ook als research voor de film die we zouden maken. Die ervaring gaf me ook het vertrouwen dat we erin zouden slagen, omdat we echt de hele situatie, elk detail in Sarajevo bij manier van spreken hadden gescand. De neerslag daarvan vind je o.m. in Street Under a Siege, die tweeminutenepisodes die elke dag op de BBC en op Arte werden uitgezonden (Chaque jour pour Sarajevo).

U hebt al een aantal films gemaakt met Sidran.

[p. 930]

Kuduz maakten we samen in 1988, dan begonnen we aan een nieuwe film, Forbidden Movie, maar die raakte nooit af, want de oorlog kwam ertussen en zo zijn we uiteindelijk in dit project beland.

Wat trekt u aan in zijn werk?

Hij is in de eerste plaats een erg goed dichter, het was voor mij vreemd te moeten ervaren hoe die verschrikkelijke situatie en dat complexe menselijke drama alleen maar begrepen of verklaard kunnen worden door zoiets abstracts als poëzie. We vroegen ons de hele tijd af, wat gebeurt er hier eigenlijk? Alleen wanneer ik de poëzie van Sidran hoor, krijg ik daarvan een vaag vermoeden. Zijn inzicht in de menselijke psychologie, in menselijke verhoudingen is echt fascinerend. Zijn kijk op globale situaties, zijn talent om het immateriële te suggereren is verbazingwekkend. Zijn aandeel in De perfecte cirkel zit precies in de geest van deze film. Hij benadert gewone situaties vanuit een onverwacht perspectief. Hij houdt zich ook bezig met intrigerende details, die misschien vergezocht lijken, maar revelerend zijn voor het geheel.

U bent beginnen te filmen toen de oorlog voorbij was. Een oorlog filmen in een stad die nog maar net die oorlog achter de rug heeft, dat moet een vreemde ervaring zijn.

Wel, we zijn in 1996 beginnen te filmen, op 6 februari. Op dat moment waren we al lang bezig met de preproductie, ongeveer anderhalf jaar: locaties zoeken, casting, proefopnames, enz. We functioneerden al tijdens de oorlog als filmploeg. We raakten eraan gewoon. Het werd niet heel anders wanneer de echte opnames begonnen. De oorlog was al voorbij, maar er waren nog veel spanningen. Bij de opname van de scène waarin Hamza en de twee kinderen terugkomen van de tante, werd er, honderd meter van de set, iemand in een tram neergeschoten. Er hing nog altijd een dramatisch gevoel in de lucht. Ik was de hele tijd bezorgd dat er iemand van de ploeg iets zou overkomen. Daarom hadden we altijd drie verschillende opnameschema's. We maakten het juiste schema pas bekend net voor de opnames. De angst zat er immers altijd in dat we onder vuur zouden worden genomen. Het was heel ongemakkelijk, vol spanning.

Tegelijk was er ook die vreemde gewaarwording dat het leven zich stilaan opnieuw begon te stabiliseren: er verschenen opnieuw mensen, auto's en trams in het straatbeeld. Op de andere helft van de straat waren wij dan bezig 1992 te ensceneren. Door gewoon de straat over te steken, maakte je een sprong van vier jaar. Dat was

[p. 931]

een bizar gevoel.

Mijn grootste angst was echter of de film wel zou functioneren zoals ik dacht dat hij moest functioneren. Zal het verhaal authentiek overkomen en tegelijk overeind blijven als een logisch, aantrekkelijk filmverhaal? Zullen al deze gevoelens en emoties werken als één logische stroom, of zal het overkomen als een urne met daarin de assen van Sarajevo? De technische problemen waren reëel, maar tegelijk ook minder belangrijk voor mij.

Films maken is momenteel in Bosnië niet evident, vermoed ik, is er nog iets overgebleven dat herinnert aan een filmindustrie?

Nee, technisch gesproken is bijna alles kapot. Maar geestelijk staan we sterk. Deze film zal waarschijnlijk een heleboel andere projecten op gang brengen. Ik ken heel wat jonge collega's die graag aan de slag willen gaan, en ik zal hen graag steunen. Onze films zullen altijd aangewezen zijn op hulp van de staat en coproducties met Europese landen. Nu het leven stilaan terug op gang komt, zal film onvermijdelijk volgen. In ons geval is film een van de belangrijkste aspecten van ons leven. Filmmakers leven overigens altijd in onmogelijke situaties, in een bijna-oorlog toestand. Er zullen volgens mij snel opnieuw mogelijkheden komen voor Bosnische films. En wanneer er opnieuw Bosnische films gemaakt worden, dan bestaat ook Bosnië.