Streven. Jaargang 64

[p. 602]

Brian MacGarry
Zimbabwe's ommezwaai

In 1989 heeft het bewind van Zimbabwe een ommezwaai genomen in zijn sociale politiek, waarvan het land niet beter is geworden. Waarom?

Om de huidige situatie van Zimbabwe te begrijpen moeten wij eerst kijken wat het land doorgemaakt heeft. Het werd gekoloniseerd door de Britse Zuid-Afrikacompagnie van Cecil Rhodes, op zoek naar goud en andere mineralen. Die waren er en zijn er nog. Maar de kolonisten beseften al vlug dat zij beter op de landbouw konden overstappen. Zij namen een groot deel van de beste grond in bezit en in 1969 werd uiteindelijk het hele land 50/50 verdeeld over 6682 blanke planters en zo'n 683.000 zwarte kleine boeren. De zwarten, op hun grond, werden een reserve van goedkope arbeiders voor blanke plantages, mijnen en fabrieken. De ‘zwarte’ grond bracht niet eens genoeg voedsel op voor de zwarte bevolking. 70% van de voedselvoorziening van het land kwam van plantages van blanken. Ook het inkomen was ongelijk verdeeld tussen blank en zwart (zie tabel).

Gemiddelde lonen per maand (1976)		Levensminimum per maand (1976)
Blanke arbeider	Zwarte arbeider	Landarbeider met 4 kinderen	Stadsarbeider
BEF 23.800	2.100	2.520	5.000
NGL 1.300	115	140	280

Om hun privileges niet te verliezen verklaarden de blanke kolonisten in 1965 eenzijdig Zimbabwe onafhankelijk van Groot-Brittannië. De

[p. 603]

sancties van het Britse bewind en de Verenigde Naties dwongen de grote blanke planters over te stappen van exportproducten (zoals tabak) op voedsel voor het binnenland; de industrie moest nu zelf voor haar outillage zorgen. Zo kon de regering die bij de onafhankelijkheid van 1980 aantrad, bouwen op een economie met krachtige en vrijwel volledig in eigen behoeften voorziende sectoren in landbouw en industrie. Maar de welvaart en het inkomen waren afschuwelijk ongelijk verdeeld en de industriële uitrusting was verouderd omdat men niet voor alle door de economische sancties verboden importgoederen vervanging had kunnen vinden.

Merkwaardige prestaties

De nieuwe bewindsploeg kondigde daarop een politiek van ‘groei en gerechtigheid’ af om wat in de koloniale tijd goed was te bestendigen en wat verkeerd was recht te trekken. Sociale voorzieningen, die de grote meerderheid van de bevolking nooit gekend had, zouden nu ingevoerd worden; en wel zonder de daling van het BNP die in de regel volgt op het snelle herverdelen van de welvaart. Dit slaagde merkwaardig genoeg, hoewel de jaren tachtig over de hele wereld een recessieperiode waren, waarin Afrika duidelijk armer werd en opkomen voor de minstbedeelden niet meer in was. De verhouding van Zimbabwe's sociale uitgaven en zijn BNP of zijn hele rijksbudget, was een van de beste van de wereld en de mensen kregen een behoorlijke dienstverlening voor het geld dat besteed werd. Er kwam een eerstelijnsgezondheidszorg als basis en referentievlak voor een verdere uitbouw; het netwerk van districtshospitalen werd uitgebreid of verbeterd, ter ondersteuning van de eerste lijn. Zo liep de kindersterfte terug van 140 per duizend in 1980 tot 50 in 1990. Ook andere indicatoren wezen op een verbetering van de volksgezondheid.

Er werd een groots project voor scholenbouw opgezet. Alle kinderen zouden gratis lagere school kunnen volgen en mochten hopen op vier jaar middelbaar onderwijs. Het aantal leerlingen steeg in grote sprongen (zie tabel).

Aantal ingeschreven leerlingen	1979	1981	1986	1989
Lagere school	819.639	1.715.177	2.265.053
Middelbare school	60.198	218.087	525.535	679.292

[p. 604]

Een minimumloon werd bij wet vastgesteld en die wet werd vrij algemeen nageleefd. Wel zegden veel producenten van handelsgoederen arbeiders op, liever dan hun dit minimum van ongeveer 1.400 BEF / 80 NGL per maand te betalen. Toch steeg het aantal loontrekkenden het hele decennium lang. De bouw van nieuwe wegen en opslagplaatsen bezorgde de kleine boeren een vlottere toegang tot de markt om hun producten te verkopen en meststof en zaaigoed aan te kopen.

Dit kostte allemaal veel geld. Zimbabwe moest bovendien zijn strijdkrachten blijven uitrusten want de Renamorebellen in Mozambique bedreigden de uitweg naar de Indische Oceaan en raids uit Zuid-Afrika bedreigden de andere handelsroutes. De rijksschuld steeg dan ook, maar minister van Financiën Bernard Chidzero voerde een zo uitgekiend beleid dat hij kon voorspellen dat de terugbetaling van de schuld een piek zou bereiken in 1987 en daarna zou afnemen; dit kwam uit: de afbetaling bedroeg 35% van de inkomsten uit de uitvoer in 1987 en 22% in 1989. De regering werkte met een deficit op de begroting - zoals alle regeringen - maar kon het beheersen. Vanaf 1983 was er een overschot op de handelsbalans en het groeide jaar na jaar aan; in 1987 was er een tegoed op de lopende rekeningen en in 1988 was het hoger geworden.

Een nieuwe koers

Waarom dan een nieuwe koers vanaf 1989, als de politiek van ‘groei en gerechtigheid’ een bescheiden groei en een pak meer rechtvaardigheid had bewerkt, in een decennium waarin de wereld op geen van beide punten goed gescoord had?

Niet alles liep perfect. Er waren beperkingen op de invoer, zodat zelfs de uitrustingsgoederen maar traag konden worden vernieuwd. Daarom had het de naam dat de groei van de industrie geremd was.

De cijfers van het schoollopen waren indrukwekkend, maar over de kwaliteit en de aangepastheid van het onderwijs werden vragen gesteld; dit was onvermijdelijk bij een zo snelle expansie.

Er was een wettelijk bepaald minimumloon, maar dit bedroeg aanvankelijk slechts 33% van wat er nodig was om de armoededrempel te bereiken. En het steeg nauwelijks genoeg om de inflatie bij te benen. Verdere groei was niet gewaarborgd en er werd aan getwijfeld of er nog vooruitgang mogelijk was in rechtvaardigheid, met name omdat de herverdeling van de grond - de meerderheid dacht dat zij het doel was geweest van de nationalistische bewegingen die een bittere guerrillastrijd hadden gevoerd in de jaren zeventig - fors afgeremd was door het akkoord dat in Londen was gesmeed in 1979 bij het toestaan van

[p. 605]

de onafhankelijkheid. De uitgevoerde herverdeling leek miniem en te laat.

‘Experts’ in alternatieve politieke richtingen waren er genoeg. In 1982 was de dollar van Zimbabwe al met 20% gedevalueerd op aandringen van het Internationale Monetaire Fonds, en waren de subsidies voor basisvoedingswaren beknot; maar toen de inflatie die daaruit volgde de armen in de steden 15% harder trof dan de beter bedeelden, krabbelde de regering terug. ‘IMF’ werd een scheldwoord in Harare. Maar toen de Wereldbank en het IMF meer en meer gingen samenwerken, konden zij elk op zijn eigen manier hun politiek opdringen. De minister van Financiën Chedzero was zelf een van de ‘oude jongens-club’ van de internationale organisaties en dus meer gevoelig dan de meesten van zijn collega's voor de banbliksems van de Wereldbank en het IMF.

De Bank stelde alvast raadgevers ter beschikking van de regering om de uitvoer op te drijven en bepaalde sectoren van de economie te moderniseren. Nu vonden meer en meer ambtenaren identieke, op glanzend papier gedrukte rapporten met aanbevelingen op hun kantoren. In 's lands administratie groeide het aantal sympathisanten met de Wereldbank, tot de regering murw genoeg was om een nieuwe stap in de IMF-richting te aanvaarden. Het nieuwe plan van 1990 moest, volgens de officiële ordewoorden, de volgende doelstellingen bereiken:

[1]	5% groei van het BBP per jaar;
[2]	meer werkgelegenheid voor de meer dan 200.000 schoolverlaters die ieder jaar op de arbeidsmarkt komen (in werkelijkheid waren het er iets meer dan 500.000 in 1989, van wie ongeveer 100.000 vier jaar middelbare school uit hadden);
[3]	buitenlandse investeringen aanmoedigen in de renderende sectoren van de economie. De regering mikt op een jaarlijkse aangroei van de investeringen met 20% van het BBP;
[4]	meer buitenlands geld binnenhalen door het opdrijven van de uitvoer;
[5]	het deficit in het regeringsbudget terugdringen.

Als je ziet wat in de wereld omging in de jaren tachtig, dan blijkt een groei van 5% per jaar hooggegrepen, bij welke politiek dan ook; en net zo het opvangen van al de schoolverlaters in de industrie, strikt genomen; het creëren van één werkplaats kost nu 365.000 BEF / 20.000 NGL.

Anderzijds is de vooropgestelde groei in de investeringen niet veel meer dan de ruime 14% die in de jaren tachtig gemiddeld bereikt werden. Was dan zo'n drastisch omgooien van het roer nodig?

En het snoeien in het budgettaire deficit, de formule die wereldwijd, van Chili tot de Filippijnen toegepast werd, heeft overal geleid tot kariger sociale dienstverlening, d.i. tot meer nood voor de armen en minder investeringen in de ontwikkeling van de mensen, wat onze

[p. 606]

toekomst in gevaar brengt. Snoeien in het deficit betekent altijd weer minder besteden aan onderwijs en gezondheidszorg, verlagen van de subsidies voor voeding en elementaire goederen zoals brandstof, verslapping van de controle op de prijzen, de lonen, transacties met vreemde valuta en internationale handel.

Deficit

De liberalisatie van de handel die in 1989 begon, bracht inderdaad wat meer vreemde valuta binnen, maar dit voordeel werd meer dan tenietgedaan door de toename van de invoer. Bepaalde invoergoederen hielpen het blazoen van het openbaar vervoer opsmukken - met name door nieuwe minibussen in privé-beheer - maar de infrastructuur van de industrie bleef achter. En de import van luxegoederen nam snel toe. Zimbabwe's handelsbalans duikelde in 1990 naar een tekort, dat in 1991 zesmaal groter werd en in de eerste helft van 1992 al zo groot was als dat van het hele jaar 1991. Daarna is de situatie enigszins verbeterd, maar een tekort is er nog altijd.

De inflatie schoot omhoog. Het leven werd 59% duurder voor de armen in de steden tussen november 1991 en november 1992. In februari 1996 was de inflatie op jaarbasis nog meer dan 20%.

De nieuwe strategie bestaat gedeeltelijk uit devaluatie. De koopkracht van de Zimbabwedollar is nog 25% van die van januari 1991. Het voedsel was in februari 1996 vijfmaal zo duur als in 1990; de waarde van het minimumloon is naar verhouding uitgehold.

Daarbovenop kwam een droogte, de ergste van de eeuw. Boeren moesten hun werktuigen verkopen, hun trekvee, hun dochters. Meisjes van twaalf werden uitgehuwelijkt omdat de familie de bruidschat nodig had om voedsel te kopen. Andere symptomen van uiterste nood, met name prostitutie, namen dramatisch toe; en dit terwijl 30% van de seksueel actieve bevolking hiv-positief is en de overdracht van het virus bijna volledig door heteroseksuele omgang gebeurt.

Industriearbeiders worden ontslagen omdat de binnenlandse vraag verzwakt en de buitenlandse concurrentie toeneemt. In financiële kringen wordt met nieuw vuur gepleit voor een hervorming van het traditionele systeem van landeigendom waarin de meeste boeren een eigen lapje grond kunnen bewerken. Voortaan zou iedereen een eigendomsakte kunnen verkrijgen. De ervaring in andere landen leert dat dit de armere boeren in de schulden steekt, zodat zij hun land verliezen. Het bijzonderste nut van een akte is de waarborg voor een banklening. Maar wij hebben ervaren dat in Zimbabwe de meeste boeren vast komen te zitten in schulden door oorzaken als droogte, overstroming, ziekten van planten of dieren, te laat over meststoffen beschikken. Zo

[p. 607]

zouden zij dan hun akte en hun land snel kwijt spelen. De woordvoerder van een leidende handelsbank geeft toe dat het verlenen van eigendomstitels zowat 40% van de bevolking van de grond zou verdrijven: nog eens 700.000 gezinshoofden zonder inkomen.

Donkere vooruitzichten

Zelfs al liep de wereldwijde depressie nu af, werk vinden voor een miljoen ontslagen of van hun grond verdreven mensen zou veel meer middelen vereisen dan de wildste plannen over buitenlandse investeringen vermelden. De dreiging is vandaag al donker genoeg. Er is opnieuw een schoolgeld ingevoerd voor het lager onderwijs; daarom trekken kinderen uit de stad massaal naar de scholen op het platteland, waar de bijdrage niet zo hoog is. Dit maakt het hun verwanten daar lastiger, want in plaats van in geld of natura steun uit de stad te ontvangen, moeten zij instaan voor de voeding van meer kinderen. Het aantal kinderen dat vier jaar middelbaar onderwijs beëindigt, is gedaald. Het opleggen van bijdragen voor de gezondheidszorg in 1991 deed binnen de paar maanden het aantal raadplegingen met 25% teruglopen. Het aantal moeders dat in het kraambed sterft is nu het vijfvoudige van dat in 1988. De ziekenhuizen hebben niet de nodige middelen voor de operaties en zelfs de armste patiënten, die recht hebben op gratis verzorging, krijgen te horen dat het ziekenhuis niet de geneesmiddelen ter beschikking heeft die voorgeschreven worden, dat zij die moeten kopen in de privé-apotheken, waar zij veel duurder zijn. Het ministerie van Volksgezondheid zag zijn budget voor 1995 verminderd met een derde in reële bedragen, en nog voor het jaar om was, moest er opnieuw een derde bezuinigd worden. In de stad konden bepaalde hospitalen hun patiënten niet meer voldoende voeden. De diensten van de ziekenwagens zijn teruggeschroefd. En nu wil men de districten de leiding van hun ziekenhuizen toespelen. Dit zal zeker de dienstverlening niet te goede komen, want de districten beschikken niet altijd over de nodige bekwaamheid. Wel zal het rijksbudget er afgeslankt uitzien, om het IMF te plezieren.

Het afschaffen van de controle op de prijzen die de producenten van landbouwproducten krijgen, zal verder de bestaansmiddelen en de gezondheid van de kleine boeren aantasten. Zij komen veel vlugger onder de druk te staan van de firma's die maïs, bonen en allerhande aardnoten verwerken. Sommige boeren verkopen daarom meer in eigen omgeving of sluiten een akkoord af met een plaatselijke school. Deze terugkeer naar de informele handel is misschien een goede zaak. Het nadeel van deze handel is echter dat hij onzichtbaar is. En zichtbaar moet je zijn voor de planners, die in de toekomst meer en meer in

[p. 608]

Washington zullen zitten en niet in Harare: zij zien alleen degenen die groot genoeg zijn. Zimbabwe's regering verliest stilaan haar greep op haar eigen economie. Zeker, volledige autarchie is in deze wereld niet meer mogelijk, maar een regering moet de kans krijgen haar eigen beslissingen te nemen binnen de perken van de wereldsituatie.

Nu moet zij luisteren naar een resem experts van de Wereldbank. Om de paar maanden komt er bijvoorbeeld voor tien dagen een ploeg uit Washington toezicht houden op de lopende gezondheidsprojecten. Onze ambtenaren van de gezondheidszorg zijn onder de leiding van de Wereldbank naar Ierland gehaald voor studiedagen, waar zij te horen kregen: ‘Als hier de districtsraden hun medische instellingen goed kunnen besturen, dan kan dit overal’. In een land met slechts een kwart van het hoofdelijke inkomen van Ierland? Met veel minder opgeleid personeel? En hetzelfde krijgen ook landen te horen die over nog minder beschikken dan Zimbabwe. Waarnemers hebben het nu in Afrika over het opnieuw invoeren van de kolonisatie; zij is al een flink eind opgeschoten.

Dit artikel is een ingekorte versie van de tekst ‘Zimbabwe: A Change of Direction’, verschenen in The Month, april 1997, blz. 139-144. Vertaling: Geert Boeve.