Streven. Jaargang 63

[p. 1023]

Marcel Janssens
Niet het boek, maar de lezer

Dr. Alfred Grypdonck was vijftien jaar lang de bezieler van de Stichting Boek, die hij had opgericht. Ze was gehuisvest aan het L.U.C. (Limburgs Universitair Centrum) te Diepenbeek. In haar meest productieve jaren organiseerde de stichting colloquia in Vlaanderen en Nederland. In het Noorden heeft de Stichting zelfs meer weerklank gevonden dan in het Zuiden. De publicaties van de referaten mogen getuigen van de ernst en de degelijkheid waarmee dergelijke bezinningsdagen over boek en leescultuur onder leiding van dr. Grypdonck verliepen. Jarenlang vóór er van officiële zijde in ministeriële brieven gewag gemaakt werd van afnemende leesbehoeften en van leesbevorderingsstrategieën, boog de Stichting Boek zich al over dergelijke problemen, waar niemand het sociaal-culturele belang van zal ontkennen. De Stichting Boek heeft nu in 1996 haar activiteiten stopgezet. Bij wijze van afscheid blikt haar stichter-bezieler in een afsluitend essay niet zozeer terug op vijftien jaar boekpromotie, maar kijkt hij veeleer vooruit naar een nieuwe vorm van lezen die zich opdringt in het hypermedia-tijdperk. Drie heren die hem bij dat initiatief fors steunden, dr. J. Knapen, E. Heidbuchel en prof. H. Hendrickx van het L.U.C., schreven er een voorwoord en een nabeschouwing bij.

Het essay tast omzichtig een middenpositie af tussen wat genoemd wordt de mythe van het boek en de magie van de digitale communicatie. De snelheid waarmee digitale media evolueren, is exponentieel; het nieuwe boek daarentegen leeft korter en korter op de markt. Het boek verliest als cultuurdrager dag aan dag aan prestige en zijn marktaandeel in de communicatiemaatschappij slinkt zienderogen. Terzelfder tijd beleven de elektronische media, die zich als een octopus met intense vangarmen ontwikkelen, een ongekende

[p. 1024]

euforie, aldus E. Heidbuchel in zijn voorwoord. Op die spanning gaat dr. Grypdonck met grote deskundigheid in. Al in 1982 vereerde het tijdschrift Time de computer met de titel ‘Man of the Year’; ziet de toekomst van dat papieren relict, het boek, er op dit ogenblik niet al heel beroerd uit?

De strekking van het essay kan als volgt samengevat worden: het boek als geprivilegieerde drager van cultuur verder ophemelen zou getuigen van ‘bibliolatrie’; nu het boek door andere, in bepaalde opzichten efficiëntere dragers overspoeld wordt, blijft leescompetentie de allerbelangrijkste sociaal-culturele vereiste. In het communicatieproces komt de drager van de boodschap in de rangorde van belangrijkheid vast niet op de eerste plaats. Het boek als materieel object is maar een drager, maar eeuwenlang heeft het een haast exclusieve functie in de verscheidenste sectoren van cultuuroverdracht mogen vervullen - van wetenschap en allerhande vormen van educatie over de meest publieke en intieme vormen van communicatie tot literatuur en pulptekst. Andere dragers staan gereed om dat ‘mythische’ privilegie allicht voorgoed af te breken.

De intrinsieke voordelen van het goede, oude boek worden nochtans niet lichtzinnig van tafel geveegd. De auteur somt een aantal pluspunten op die geen computer de papieren drager ooit af kan nemen: zijn omvang, zijn spectrum van boodschappen op diverse niveaus voor diverse doelgroepen, zijn hanteerbaarheid vanuit de losse pols om het zo te zeggen (doorlezen, globaal doornemen, partieel lezen, terugbladeren, grasduinen, rondneuzen, diagonaal lezen - wat natuurlijk op het scherm ook kan!), verder het ter beschikking stellen van typografische oriëntatietips, zijn bestendigheid en bovenal zijn handzame bruikbaarheid (je neemt dat mee op de pendeltrein of in je tentje aan het strand - wat allicht nog niet zo makkelijk gaat met de nieuwste elektronische dragers).

De nieuwe media daarentegen vereisen een gesofistikeerde en vooralsnog dure apparatuur en programmatuur. Die verouderen wel snel in de technologische evolutie, maar in de confrontatie met het boek springen de kostbare pluspunten in het oog. Wat de omvang van de communicatie betreft, kunnen elektronische media gerust concurreren met een papieren drager; bovendien lenen ze zich even vlot tot doorlezen en terugbladeren; cd-rom en cd-i en zovele andere digitale tekstverwerkers bieden het voordeel van een grote bestendigheid, klimatologische omgevingsinvloeden, die overigens ook voor het boek gelden, niet te na gesproken; de opslagcapaciteit en de beperkte opbergruimte zijn eveneens kostbare troeven (220.000 getikte pagina's tekst op 1 cd-rom); de materiële presentatiemogelijkheden op het scherm ten slotte zijn onvergelijkbaar groter

[p. 1025]

dan die van het boek, zelfs van het fraaist geïllustreerde schrift; klank en beeld kunnen moeiteloos gecombineerd en geïntegreerd worden. Stel u een Van Ostaijen-gedicht uit Bezette Stad als hypertekst voor: het hele circusspektakel van zo'n tekst kan in een multimediale symbiose gepresenteerd worden. Het medium vult de fantasie van de lezer-kijker-luisteraar maximaal in. Zó integraal heeft niemand ooit in één oogopslag Van Ostaijen gelezen.

Die media ontwikkelen zich nu meer en meer in de richting van interactieve hypermedia: met de hypertekst als meest spectaculaire uitloper. Het geheel van een informatiegebied met al zijn relaties of links verschijnt als hypertekst met hyperlinks op het scherm. De onderlegde gebruiker van zo'n hypermediaal aanbod kan naar believen, of liever: in functie van zijn deskundigheid, overschakelen naar de elementen die in relatie staan met de aangeboden gegevens. De gebruiker kan verspringen naar gerelateerde gebieden, zoals een onderzoeker van de oude stempel in zijn bibliotheekrekken of in zijn steekkaarten diverse bestanddelen samenraapt en combineert. Zo schakelen wij in een gedrukte encyclopedie ook van het ene lemma naar het andere over, gestuurd door ons denk- en combinatievermogen. De hypermedia maken dat soort browsing of combinatorisch grasduinen zonder meer mogelijk, althans voor wie over een voldoende getrainde stuurmanskunst beschikt. Efficiënt ‘navigeren’ is het wachtwoord. Wie dat kan, is op de informatieoverdracht van morgen voorbereid.

Vanzelfsprekend verloopt die communicatie ook interactief. De lezer van de hypertekst - met betrekking tot Van Ostaijen bijvoorbeeld - krijgt ook de bibliografie, de intertekstualiteit, de analyses en de kritiek toegespeeld. Gedaan met het gezoek in repertoria of tijdschriften. Een hele roman kan als een ‘hypermediageheel’ aangeboden worden. Literatuur op het scherm is dus ook helemaal geen waandenkbeeld meer. Ik kan me moeilijk voorstellen dat iemand voor zijn plezier De naam van de roos als hypertekst op het scherm lineair zit uit te lezen, maar het is niet denkbeeldig dat een geleerde dat doet, met alle nawoorden van de auteur, alle visuele hulpmiddelen van de middeleeuwse botanica, architectuur, beeldende kunsten incluis, met een volledig referentiearsenaal van secundaire teksten van in de verste uithoeken. De bibliofiel zal daarbij rillen, maar dat lijkt de toekomst van het literatuurwetenschappelijk bedrijf.

Waarom uiteindelijk dan toch die zware klemtoon op de lezer? Welke ook de dragers zijn en hoe vernuftig ook het multimediaaanbod, het komt toch altijd aan op de bekwaamheid van de lezer. Wij evolueren naar een grondig anders gefatsoeneerde ‘geletterd-

[p. 1026]

heid’, maar de geletterde van de toekomst zal evenzeer als de traditionele lezer van het straks ouderwets geachte boek kritisch-reflexief moeten kunnen omgaan met denkinhouden, hoe die hem ook geserveerd mogen worden. Informatieoverdracht wordt niet bepaald door een medium als drager, maar door het opnamevermogen van de ‘lezer’. Culturele geletterdheid vereist de capaciteit om met de toegevoegde waarden van de communicatie receptief, maar ook kritisch om te gaan, om die binnen culturele coördinaten te integreren en met het oog op culturele ontplooiing productief te gelde te maken. Of en in welke mate die toegevoegde waarde overkomt, hangt van de ontvanger van de boodschap af. De kundige lezer voltooit de boodschap, in de multimedia zoals vanouds.

Daarom kan dit essay wel afscheid nemen van het boek, maar niet van het lezen. Communicatie is een proces, culturele ontplooiing is het doel. De drager is niet primordiaal, maar de dragers zijn nu vermenigvuldigd en multimediaal bijgesteld. Nieuwe dimensies werden aan de leesact toegevoegd. Leescultuur is nu meer dan ooit een ‘cultuurmultiplicator’ geworden, maar hoezeer wij ook stuurvast zullen moeten leren ‘navigeren’ om cultureel geletterd te blijven functioneren op en langs de informatiesnelweg, die intellectuele ontplooiing heeft niets van doen met ‘flitscultuur’. De hypertekst lijkt precies het radicale tegendeel van de gehaaste hap- en slikcultuur in het soapgenre. De hypermedialezer die interactief navigeert, meet zich selectief en kritisch met de geïntegreerde netwerken van de hypertekst, die hem relaties allerhande (hyperlinks), bronnen, interteksten, coördinaten en resultaten van denkprocessen toespeelt. Voorwaar geen einde van het lezen, maar een begin van interactieve culturele ontplooiing, steunend op een nieuwerwetse bekwaamheid. Dat is werk voor de alfabeet van nu, en zeker voor die van de toekomst. Het spreekt vanzelf, dat in die context de permanente alfabetisering van de burger een dwingende noodzaak is.

Dr. A. Grypdonck, Afscheid van het boek? Geen afscheid van het lezen! Boek en hypermedia: een confrontatie, P. Stulens, Diepenbeek, 1996, 57 blz.