Streven. Jaargang 63

[p. 562]

Forum

Roomsch in alles
Het rijke roomse leven 1900-1950

De redenen waarom het Museum Catharijneconvent te Utrecht naast de uitstalling van zijn gewone en eigen collectie van tijd tot tijd bijzondere tentoonstellingen organiseert zijn divers. Nu eens is een jubileum van een kerkgenootschap, christelijke organisatie of figuur de aanleiding, dan weer een vraag-van-buiten, of van tijd tot tijd een idee van één der eigen medewerkers om een gespecialiseerd deel van de eigen collectie voor het voetlicht te brengen, altijd aangevuld met materiaal van derden.

Van 23 maart tot en met 30 juni 1996 is het roomse gedeelte van de eigen verzameling in twee zalen bijeengezet voor wat betreft de thematiek ‘Roomsch in alles. Het rijke roomse leven 1900-1950’.

Twee werelden

Op het ene moment deed ik op een fraaie zaterdagmiddag in de maand april anno Domini 1996 geldstukken in een parkeermeter op de Lange Nieuwstraat te Utrecht en liep ik door een drukke, nagenoeg godverlaten Domstad naar het Museum Catharijneconvent aan de Nieuwegracht 63, op het andere moment stond ik in genoemd museum voor een roomse kamer anno Domini 1937. Ik stapte letterlijk en figuurlijk van de ene wereld in de andere. In de roomse huiskamer stond de dochter des huizes, Trees van Schaik, centraal. Zij had zojuist haar eerste communie gedaan en ‘heeroom’ - een missionaris van de congregatie van Mill-Hill - gaf haar een hand. Aan de muur hing een bord met de tekst ‘Heilig Hart van Jezus, zegen ons huisgezin’. Op verschillende kasten stonden beelden: een Heilig Hartbeeld, een Maria van Lourdes en een Heilige Theresia van Lisieux. Op de tafel lag een rozenkrans en stond een busje voor de missie. Trees had - nu ze een ‘bruidje van Jezus’ was geworden - allerlei cadeautjes gekregen vanwege deze

[p. 563]

grote stap: een stenen wijwaterbakje, een kindermissaaltje en een serviesje.

Roomse opvoeding

Deze huiskamer vormt op de tentoonstelling het hart van de eerste afdeling, waar de plaats van het geloof binnen het dagelijks gezinsleven centraal staat. Omdat de godsdienstige vorming bij de opvoeding thuis begint, wordt de religieuze beleving vooral vanuit het kind belicht.

Zo zien we een jongenskamer met een speelgoedaltaartje, liturgisch gerei en een kazuifeltje (met een spoortrein onder en voor het bed). Zo lezen we over meisjes die een bijrol speelden op het kerkelijke erf, doch met een doek om het hoofd een zuster van een bewaarschool konden nabootsen.

Op het terrein van het aanbrengen van normen kon de plaat van Bep Reith dienst doen: ‘Het prentenboek van de kinderbiecht’ uit 1939. Het ene kind steelt een appel van een fruitschaal, het andere breekt een kopje van moeder, een derde knoeit met inkt op een tafelkleed, een vierde (een meisje) zit als ridder te paard op de rug van haar broer (jongen) (‘de verschillende seksen raken elkaar aan!) en twee jongens vechten. Alles bijeen meer dan voldoende reden om te gaan biechten, want wat hier gebeurde of gebeurd was, kon (volstrekt) niet door de roomse beugel!

Werd het kind ouder, dan werden moraal en zedelijkheid van (nog) groter gewicht. Ongehuwde mannen en vrouwen moesten zoveel mogelijk van elkaar gescheiden leven (denk ook aan het onderwijs!). Er mocht van geen prikkeling der zinnen sprake zijn. Dus waren moderne dans, film en gewaagde kleding taboe voor de zwakke menselijke naturen. Geboorteregeling via voorbehoedmiddelen werd door de kerk beschouwd als een verderfelijke uitwas van de moderne tijd en dus verboden. Elke gehuwde rooms-katholiek werd gewezen op de zegen van een kinderrijk gezin. Tijdens het periodieke pastorale gesprek werd daar met opzet bij stilgestaan.

Een film als Levensgang. Bond voor Grote Gezinnen uit 1938 onderstreepte deze ideologie. Bovendien was deze film fel gekant tegen vrouwen die zich lichtzinnig kleedden, sigaretten rookten, hun nagels vijlden, geen kinderen wilden en (derhalve, aldus de roomse conclusie) hun dagen in ledigheid doorbrachten. Het kind werd gezien als ‘een bloem ons door God gereikt’. In de grote gezinnen had ieder kind een eigen taak: afwassen, bed opmaken, stoffen, enz. en de huisvrouwen werden in de propagandamachine voor het grote gezin aangeduid als ‘heldinnen van het aanrecht en de wastobbe’.

Het leven van een rooms-katholiek mensenkind speelde zich af tussen de doop, de eerste Heilige Communie, kerkelijke lekenverenigingen als de Aartsbroederschap van de Heilige Familie, Mariacongregaties en Derde Orden, het vervullen van de zondagsplicht, het biechten, het kerkelijk huwen en uiteindelijk het kerkelijk begraven worden. Wat betreft het vieren der kerkelijke feesten was kerstmis het meest geliefd, niet in de laatste plaats door de sedert 1910 in toenemende populariteit staande kerststal. Het ‘Genootschap van de Heilige Kindsheid’ poogde kinderen tot twaalf jaar missie-bewust te maken en organiseerde zogenaamde ‘kindsheidoptochten’, waarin kinderen verkleed als Chineesje, negertje,

[p. 564]

missionarisje of missiezustertje door de straten van een stad of een dorp liepen.

Katholieke emancipatie

Nadat in 1796 een einde was gekomen aan de formeel-juridische achterstelling van de rooms-katholieke minderheid in Nederland was er toch in de negentiende eeuw nog steeds sprake van een zekere schuilkerkenmentaliteit’. Sedert 1900 ging het roomse volksdeel evenwel zelfbewust optreden. Sterker nog, voormannen als de hoogleraren Jac. van Ginneken s.j. (taalkundige en instigator van de katholieke bekeringsbeweging) en Gerard Brom (kunsthistoricus en voorman van de katholieke emancipatie- en bekeringsbeweging) - beiden sedert 1923 verbonden aan de toen gestarte Katholieke Universiteit Nijmegen - achtten het mogelijk heel Nederland weer rooms-katholiek te maken. De Nederlandse Katholiekendagen waren massale, naar buiten optredende manifestaties van het roomse volksdeel’. De bouw van vele neo-gothische kerken (eind negentiende, begin twintigste eeuw) moest wijzen op de tijd der gothiek, toen heel de westerse christenheid nog onder het centrale gezag van Rome stond. Toppunt van het rooms-katholieke zelfbewustzijn vormde het in juli 1924 te Amsterdam gehouden 27^e Internationale Eucharistisch Congres.

De roomse zuil

De tweede afdeling van de tentoonstelling ‘Roomsch in alles’ voert ons binnen in het ontstaan van de roomse zuil. Het proces van de verzuiling was in Nederland al in de tweede helft van de negentiende eeuw op gang gekomen. De rooms-katholieken gingen zich als aparte groepering manifesteren in onderwijs en politiek. Maar sedert 1900 kwamen in feite op alle maatschappelijke terreinen katholieke organisaties van de grond. Om zich rooms-katholiek te mogen noemen moesten de diverse organisaties hun statuten aan een bisschop voorleggen, die bij een nihil obstat een geestelijk adviseur of moderator benoemde. Op deze manier hield de Rooms-Katholieke Kerk haar greep op iedere katholieke organisatie, of het nu ging om de Haarlemse voetbalclub ‘Roomsch in Alles’ of om een (legendarische) vereniging van roomse geitenfokkers.

Toen in 1917 Nederland algemeen kiesrecht kreeg en een evenredige vertegenwoordiging bij het parlement, kon de Roomsch-Katholieke Staatspartij de grootste partij in de Tweede Kamer worden; de rooms-katholieke politicus W.H. Nolens (1860-1931) was van 1910 tot 1931 voorzitter van de Tweede Kamer. Tijdens het interbellum maakte de R.K.S.P. deel uit van alle kabinetten, waarbij zij in haar sociale leer steunde op de encycliek Rerum novarum (1891) van paus Leo XIII, en daarmee een middenweg insloeg tussen het liberalisme/kapitalisme aan de ene en het (door vele roomsen verfoeide) socialisme aan de andere kant.

Sprekend zijn de affiches op de tentoonstelling met teksten als ‘Waar drank binnen komt gaat het geluk de deur uit’ (van het Centraal Bureau Sobriëtas te 's-Hertogenbosch, circa 1935) en ‘Katholieken voltooit uw eigen universiteit’ met een afbeelding van het beeld van Thomas van Aquino door August Falise (1926, uitgegeven tussen 1935 en 1940).

Van niet te onderschatten belang

[p. 565]

waren de rooms-katholieke media. Naast kranten en tijdschriften als Het Centrum (Utrechts Katholiek dagblad), De Maasbode, De Tijd en De Katholieke Illustratie, was er de Katholieke Radio Omroep, in 1925 opgericht door de dominicaan L.H. Perquin. Laatstgenoemde wist voor zijn omroep gerenommeerde sprekers aan te trekken als de paters Borromaeus de Greeve o.f.m. en Henri de Greeve (de man van de Bond zonder naam, met de slogan ‘Verbeter de wereld, begin bij jezelf!’) en liet op zaterdagavond met Mozarts hymne Ave verum de zondag inluiden.

Geschiedenis

‘Roomsch in alles’ is een historische tentoonstelling, die een veelzijdig beeld geeft van het Nederlandse’ katholicisme in de eerste helft van deze eeuw, tot eigenlijk het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) aan toe. Sedertdien is de rooms-katholieke zuil niet alleen afgebrokkeld maar zelfs afgebroken, en is het rooms-katholieke gezin zoals het vóór de jaren zestig existeerde geheel van karakter veranderd (een enkel rooms reservaat uitgezonderd) en van de Rooms-Katholieke Kerk als instituut losgeraakt. Vele (oudere) rooms-katholieken zullen met heimwee deze tentoonstelling bezoeken en nostalgische herinneringen hebben, jongere rooms-katholieken zullen zichzelf er niet (meer) in herkennen en anderen zullen er met een lach naar kijken en doorlopen. Historici krijgen een beeld van een voorbije tijd voor ogen.

Voor de schrijver van deze forumbijdrage is deze expositie een blik op een hem vreemde, maar boeiende wereld. Hij groeide op in een protestants gezin, zijn vader was Evangelisch-Luthers predikant en hijzelf is theoloog en docent in een traditie die de Onveranderde Confessie van Augsburg is toegedaan. Deze hem van jongs af aan ingeprente belijdenis uit 1530 schreef onder meer ‘dat er altijd moet zijn één heilige christelijke Kerk, die de vergadering van alle gelovigen is, bij wie het Evangelie zuiver gepredikt en de heilige Sacramenten overeenkomstig het Evangelie bediend worden’. En: ‘Voor de ware eenheid der christelijke Kerk is het niet nodig, dat overal gelijkvormige ceremoniën door de mensen ingesteld, gehouden worden [...]’ (art. VII). De concentratie op het ‘Woord’ en een mogelijk brede variëteit aan geloofsovertuigingen en bedieningen vormen de kern van zijn geloofsgoed.

De tentoonstelling ‘Roomsch in alles wordt begeleid door een schitterend uitgevoerde catalogus, samengesteld door Pieter de Coninck en Paul Dirkse, verrijkt met een bijdrage van Marjet Derks ‘Een vleugel van de kerk. Identiteiten en identificaties van katholieke vrouwen’, ingeleid door H.L.M. Defoer en uitgegeven door Waanders Uitgevers te Zwolle. De recensies die mij van deze tentoonstelling onder ogen kwamen waren lovend: ‘Roomsch in alles: heerlijk om naar te kijken’ (Trouw, 23 maart 1996) en ‘Wie een indringend beeld wil krijgen van het rijke roomse leven uit de eerste helft van deze eeuw, moet in Utrecht de tentoonstelling “Roomsch in alles” bezoeken’ (NRC-Handelsblad, 23 maart 1996). Met deze laatste aanbeveling kan ik van harte instemmen!

□ Arno Fafié

[p. 566]

Perverse relaties

Snuisteren in knipselmappen van politici is een boeiende bezigheid. Uitspraken die men in het jaar X met veel aplomb deed, staan nog al eens haaks op de daden die men in het jaar Y verricht. In de politiek heelt de tijd - als het moet - alle standpunten. Wie vorig decennium tégen bijzondere machten voor de regering fulmineerde - zoals de SP - kan er vandaag een fervent voorstander van zijn. En wie indertijd mét bijzondere machten regeerde - zoals de liberalen - kan die techniek nu als ondemocratisch verketteren. Niemand kan eraan ontkomen: vroeg of laat moet zelfs de meest integere politicus door de bocht. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de universiteitsprofessor, de ondernemer of de advocaat opereert de politicus steeds in het volle licht van de schijnwerpers. Wat de politicus op tijdstip X zegt om zich te profileren, moet hij vaak op tijdstip Y nuanceren als hij wil regeren. Telkens staat de pers op de eerste rij. Een slip of the tongue na een nachtelijk beraad wordt zonder pardon geregistreerd. Kranteninterviews en videobanden worden alfabetisch opgeborgen in de documentatiebestanden van de diverse media. Dat materiaal kan te allen tijden opgediept worden. Hoe graag hij het soms ook zou willen: een politicus kan nooit volledig uit de schaduw van zijn verleden treden.

De politiek heeft nood aan grote beginselvastheid, maar af en toe ook aan souplesse. Die paradox is eigen aan het beroep. Politiek bedrijven in een taalkundig opgesplitst land met de evenredige vertegenwoordiging als kiesstelsel vereist een grote lenigheid en een verregaande bereidheid tot compromissen. Tafelspringers en extremisten gedijen niet in deze contreien. In de Belgische politiek vind je geen Margareth Thachter maar een Jean-Luc Dehaene en een Wilfried Martens. De Belgische politicus is geen spits, maar een verdedigende middenvelder. Hij speelt op de counter, probeert steeds de schade te beperken. En aangezien de clubtrouw eerder gering is, kan de Belgische politicus in het midden van de competitie doodgemoedereerd van kamp veranderen. Socialisten trekken het liberale shirt aan, communisten hullen zich in het groen, nationalisten lopen over naar het CVP-team.

Dit pragmatisme zorgt soms voor merkwaardige kronkelingen. Neem nu Paul Staes, die met zijn overgang van Agalev naar de christendemocraten voor de meest bizarre transfer van de afgelopen jaren heeft gezorgd. Staes is vandaag precies één jaar CVP-senator, en hij sluit die periode af met een boek: De zachtgekookte eitjes. Een politieke vertelling over het Groene Fabriekje. In dat boek beschrijft Staes in allerlei saillante details zijn jarenlange vervreemding van Agalev en - met veel minder details - zijn uiteindelijke keuze voor CVP-voorzitter Johan Van Hecke.

Maar laten we zijn knipselmap er eens bij nemen: hoe dacht Staes vroeger over zijn nieuwe partij? Niet erg vriendelijk, zo blijkt. ‘De CVP voelt zich zo door ons in het nauw gebracht dat ze alleen nog kunnen schelden, bijten en blaffen. Laat ze zo maar doorgaan, dan graaft de CVP zijn eigen graf wel. [...] Ik ben ooit, ik

[p. 567]

was toen al kandidaat voor Agalev, uitgenodigd op een studievergadering van de CVP op het kasteel van Ham. Ik heb ze toen uitgelegd waarom ik nooit op de CVP had kunnen stemmen. Er kloppen namelijk twee letters van de CVP niet: de C en de V. Ik kreeg toen als antwoord dat de partij ernstig aan het overwegen was alvast de C van christelijk te laten vallen. Ik zweer het, ik heb daar getuigen van. Zie je, ze zitten zo in de macht ingemetseld dat ze niet konsekwent kunnen zijn’, vertelde hij op 4 juli 1985 in Humo. Een paar jaar later is er nog steeds geen toenadering merkbaar tussen Staes en zijn toekomstige geliefde, al stelt hij zich er wel voor open. In Panorama van 28 november 1989 formuleert hij het zo: ‘Ik wil van iedereen houden, al valt dat me toch moeilijk met de mensen van de CVP en hun voorzitter. In hun partijblad Zeg beweren ze dat de CVP zich al jaren inzet voor het milieu en dat Agalev mooi praten heeft. Zet de CVP zich al jaren in voor het milieu? Ze mogen trots zijn op het resultaat!’ Zelfs na zijn toetreding tot de CVP, vijf jaar later, blijft Staes enigszins gereserveerd. ‘Ik ben zeker geen katholiek, maar graag een echte christendemocraat, als daarmee niet de beschamende CVP-vertoning van de voorbije decennia wordt bedoeld’, laat hij op 2 november 1994 in Knack noteren.

Staes treedt daarmee de beeldspraak van Johan Van Hecke bij: ‘le nouveau CVP est arrivé.’ En die nieuwe CVP zou dus een totaal andere, frisse, milieuvriendelijke partij moeten worden. In zijn boek beweert Staes dat hij vandaag bij de CVP de geest van het jonge Agalev opnieuw ontmoet. Terwijl het oude Agalev een verzameling ‘menselijke diepvriezers’ geworden is, een ‘kannibalenpartij’ die haar eigen mensen verslindt en oppeuzelt, gaat het er volgens Staes bij die vermaledijde CVP heel wat jovialer aan toe. Een anekdote uit zijn boek. ‘Nadat de krant De Standaard bekend had gemaakt dat Leo Cox en ik overstapten naar de CVP vloog mijn buurvrouw me in een emotionele bui om de nek, ze is ook al jaren lid van de CVP’. Zo'n knuffel had Staes dringend nodig: hij voelde meteen dat zijn beslissing de enige juiste was geweest. Immers: binnen het ‘intellectualistische Agalev’ had Paul Staes zich als volkse jongen - ‘Ik ben niet naar de universiteit geweest’ - in feite nooit thuis gevoeld. Toen ik Staes enkele weken geleden interviewde voor Humo zei hij: ‘Toen ik me aansloot bij Agalev, dacht ik dat ik daar allerlei mensen zou aantreffen die ik eerder al was tegengekomen bij acties tegen het Duwvaartkanaal en zo. Dat bleek een vergissing te zijn. Ik kende zowat iedereen binnen de milieubeweging, maar bij Agalev ontmoette ik, op enkele uitzonderingen na, alleen vreemden. Zij die bij Agalev de lakens uitdeelden waren geen mensen van het terrein maar oud-studenten van het Xaverius-college in Borgerhout, waar Luc Versteylen les gaf, of lieden die bij Agalev arriveerden omdat ze elders niet aanvaard werden. Ludo Dierickx had bijvoorbeeld eerst bij de SP een goeie plaats op de lijst gezocht’. Zowel in het boek als in het interview schildert Paul Staes Agalev af als een ‘partij van apparatsjiks’ waar ‘sluwe vergadertijgers’, geïnfiltreerd vanuit kleinlinkse hoek, de dienst uitmaken en waar de ‘interne rivaliteit groter is dan bij de CVP’. Kortom: anno 1996 zijn de groenen plots de boosdoeners en is de CVP een vriendenclubje.

[p. 568]

Staes probeert de geschiedenis te herschrijven om uit de schaduw van zijn eigen verleden te geraken. Zo'n poging is tot mislukking gedoemd. De waarheid is immers veel eenvoudiger. De relatie tussen Agalev en Staes was uitgewoond. Na tien jaar Straatsburg kreeg het gewezen Europees parlementslid geen nieuw mandaat meer. Aangezien Staes een te dynamisch en ambitieus man is om zich met een administratief en slecht betaald baantje op een of ander groen secretariaat tevreden te stellen, keek hij uit naar andere mogelijkheden. En zie: daar trok Johan Van Hecke met zijn vernieuwingskaravaan voorbij. Het toeval wilde dat beide heren op dat moment belang hadden bij een onderlinge deal. De transfer van Staes zou het leiderschap van Van Hecke extra glans geven en zou de indruk wekken dat de CVP - in volle discussie over het Mestactieplan - het ernstig meent met het milieu. Paul Staes zelf zou er een goedbetaalde baan aan overhouden. En de belofte dat hij af en toe - na goedkeuring van de partijleiding wel te verstaan - met een milieuschandaal mocht uitpakken. Zo geschiedde ook. Staes en Van Hecke hebben dus een nogal perverse relatie. Maar zijn dat vaak niet de leukste?

□ Jörgen Oosterwaal

Paul Staes, Zachtgekookte eitjes. Een politieke vertelling over het Groene Fabriekje, Uitgeverij Scoop, 650 fr. Verschijnt in juni.