Streven. Jaargang 63

[p. 78]

Forum

Klein nawoord bij de dood van Gilles Deleuze

Op zaterdag 3 november pleegde Gilles Deleuze op zeventigjarige leeftijd zelfmoord. Hij sprong uit het raam van zijn flat. Ik voel me verweesd. Zijn dood is een kardinaal verlies voor én de filosofie, én de kunst, én de cultuur, én de politiek. Of zo je wil: voor de reflectie daarover. Eerst waren er Valéry en Bergson, toen kwam Deleuze: de twintigste eeuwse Franse filosofie in een notedop. Zowat alle anderen hielden en houden zich met Heidegger bezig. Deleuze zegt over deze Duitse vergissing bijzonder weinig. Hij vond Alice in Wonderland veel diepzinniger. Verbijsterend toeval overigens: een paar dagen voor zijn zelfmoord kocht ik zijn Logique du Sens en bepraatte ik met een vriend het plan om een nieuw opstel over zijn werk te schrijven. (Ik debuteerde in 1982 met twee stukken over Deleuze's en Guattari's ‘desirologie’, l'Anti-Oedipe, ik had al langer het idee dat zij volkomen naast de kwestie zaten).

G.D., zoals ik me hem herinner van een lezing: half-lang, vettig haar, verfomfaaide kleren, een open gezicht, een innemende glimlach, de vriendelijkheid zelf. Van zijn lezing begreep ik nauwelijks iets. Zijn boeken paren ouderwetse eruditie aan een ijzeren logica én een op drift geslagen zin voor speculatie. Niet argumenteren, maar denken, op de grens van denk- en zegbaarheid, analytische exactheid en verbeelding, geschiedenis en actualiteit. Een woekerend denken. Dit was een filosoof, voorlopig de laatste: de ontwerper van een rigoureus, zelfreferentieel systeem van almaar hernieuwde concepten. Een échte denker, en tevens een in zijn onverstaanbaarheid briljant schrijver. Hij plaatste tegenover de werkelijkheid intellectuele artefacten over diezelfde werkelijkheid. Dat de werkelijkheid zou winnen, was te voorzien, ja, dat was zelfs zijn uitgangspunt.

Hij moet duizenden levens heb-

[p. 79]

ben geleefd, vooral tekstuele levens, levens-in-teksten. Leibniz, Hume, Proust, Pirandello, de stoïcijnen, Lewis Caroll, Kafka... (en natuurlijk Nietzsche): Deleuze kénde hun werk zoals hun beste exegeten (en meermaals was hijzelf de beste, of op z'n minst de meest interessante). En tegelijk dééd hij er iets mee. Hij was een affirmatieve lezer, geen reactief-deconstructieve commentator.

Hij schreef boek na boek, af en toe een artikel: een ouderwetse academicus. Een studax. Ook het samen met Guattari geschreven, indertijd ophefmakende en een tijdlang trendsettende l'Anti-Oedipe was in de eerste plaats een studie (over Freud en Klein, Reich en Lacan, kortom: over psychoanalyse). ‘Ja, maar, waarover had hij het dan?’ Over alles, en dus vooral over dat kleine, minuscule beweginkje dat ooit de Wereld zou veranderen: het trillen van een nekhaartje, het haast onmerkbare overslaan van een stem,... le rien qui fait le tout. Al deze bijna-nietsen zijn de Wereld, in wording. De Wereld: een oneindige verzameling micro-gebeurtenissen: alles moleculair, ook spreken, denken, schrijven. Die wereld in wording: ‘worden’ was het Deleuziaanse werkwoord bij uitstek. Word je eigen minoriteit. Word man, word vrouw; word dier; word tafel...: de wereld als fantasmagorie? Nee, de wereld als onbegrensde mogelijkheid tot affirmatie van een grondeloze kracht, verdeeld over oneindig veel lichamen. De wereld als die inbeelding waarin denken en doen samenvallen. De wereld zoals hij is: pure potentialiteit, louter vermogen; pure actualiteit, louter overgang; puur verlangen, louter gebeurlijkheid.

l'Anti Oedipe maakte Deleuze (en Guattari) beroemd in binnen-en buitenland. Het vervolgdeel, Mille Plateaux, was ontiegelijk interessanter want moeilijker, complexer, ‘fantasmagorischer’, kortom: onbegrijpelijker. Het bevat ondermeer een onwaarschijnlijk juiste analyse van een passage uit een verhaal van Hemingway (ze beslaat overigens nauwelijks een pagina). De schrijver is lazarus, hij wil nog meer whisky, zijn vrouw schenkt bij: een schijnbaar onbeduidende handbeweging die, zo maken Deleuze en Guattari duidelijk, tegelijkertijd de liefde voor de onmogelijkheid en de onmogelijkheid van de liefde vastlegt. Eén enkel klein gebaar, maar tevens een Wereld. De Wereld, en niet: het Zijn. En ook: liefde (of verlangen) in die uitgekristalliseerde vorm, die zuivere toestand die slechts een moment lang kan bestaan, om vervolgens op te lossen, te vervluchtigen, ‘opnieuw te worden’. Liefde bestaat alleen in moleculaire toestand (ze mag nooit zozeer aangedikt worden dat tenslotte alles bedekt raakt onder een kleverige brij van woorden - zoals het in alle toonaarden gevarieerde zinnetje ‘ik hou van jou’ - en sentimentaliteit affectiviteit vervangt.

Vaak begrijp ook ik nauwelijks iets van Deleuze's geschriften. Ze gaan mijn begrip vaak verre te boven. Ze dagen me uit: Deleuze lezen is synoniem met duelleren. Hij wint natuurlijk altijd: il est très fort, hij is een zeer sterk denker. Je moet dan ook stalen zenuwen hebben en een engelengeduld om zijn boeken door te komen: je kan er niet in wonen, tenzij als in een iglo. Dit denken/ schrijven genereert gedurig betekenissen en argumenten die zich nooit tot de lezer lijken te richten maar een daaraan vreemd iets op het oog hebben. Dat iets is noch min

[p. 80]

noch meer dan het lichaam van diezelfde lezer. Dat lichaam moet bijzonder veel discipline aan de dag leggen om te blijven lezen: het dient orgaanloos te worden, altijd opnieuw.

Gilles Deleuze: een naam; een uitdaging: een oeuvre; een verwijt: waarom wordt een erudiete en tegelijk originele exegeet van de filosofische traditie niet langer ernstig genomen? School zal Deleuze nooit maken, dat wilde hij ook niet. Daarvoor zijn zijn geschriften té singulier, en ook: té persoonlijk. Deleuze lezen is gedurig beseffen dat een persoonlijke schriftuur in de ware zin des woord niets met bekentenisliteratuur heeft te maken. De man met de hoed, met het vettig haar, met de jeans, met de vriendelijke ogen, met de innemende stem, met de humor, met de onbegrijpelijke woorden... hij stierf. Als denker. Als schrijver. Als deleuze, gilles. Als een evenement binnen het continu vernieuwde universum der wereldgebeurtenissen. Als worden zonder vervolg: hij werd dood. Gilles Deleuze was en is.

□ Rudi Laermans

Carlos Tindemans

In het augustusnummer 1960 van Streven publiceerde Carlos Tindemans zijn eerste bijdrage over theater onder de titel Toneel te Antwerpen: onbehagen als vaste waarde. In het midden van de jaren zeventig werd hij vast redactielid van Streven. Honderdachttien bijdragen in Streven alleen al staan vermeld in de selectieve bibliografie van prof. dr. Tindemans, opgesteld door Frank Peeters, als afsluiting van Bij open doek. Frans Van Bladel noemt Streven dan ook terecht de schrijversbiotoop van Carlos Tindemans.

Begin 1994 werd de enige Vlaamse hoogleraar theaterwetenschap geopereerd van een hersentumor, in oktober 1995 ging hij als afasiepatiënt met emeritaat.

Voor hem werd door zijn naaste medewerkers, Luk Van den Dries en Frank Peeters, die beiden bij hem promoveerden, een Liber amicorum¹ samengesteld dat uit drie delen bestaat: theaterwetenschap, persoonlijke getuigenissen en theaterkritiek. Als bijlage volgt dan nog T 68 of de toekomst van het theater in Zuid-Nederland. Dit document, waarin men moeiteloos Tindemans' stijl herkent, werd in april 1968 gepubliceerd door Hugo Claus, Carlos Tindemans en Alex van Royen. T 68 was niet alleen een gedetailleerde, genuanceerde, beredeneerde uiting van onbehagen over het theater der middelmatigheid, maar ook een blauwdruk voor een op te richten volprofessioneel repertoiretheatergezelschap dat ‘theater voor vandaag zou brengen te midden van mensen van vandaag’. Met spijt constateert Luk Van den Dries in zijn aanzet tot een biografie van Tindemans dat van het opzet van T 68 alleen nog een brochure overblijft.

[p. 81]

Wat is theaterwetenschap? Die vraag beantwoordt Tindemans ampel in een interview met Jef De Roeck uit 1983. De theaterwetenschap heeft drie studiedomeinen: het theater in zijn historische context, de opvoeringsanalyse en het publieksonderzoek. Over ieder domein bevat Bij open doek bijdragen van collega's, vrienden en vakgenoten (die vaak zijn studenten geweest zijn) in binnen- en buitenland. De Sloveense regisseur Emil Hrvatin interpreteert de choreo / topografie van Jan Fabre vanuit de aan Foucault ontleende begrippen homotopie en heterotopie. Aloysius van Kesteren, voormalig hoofddocent aan de vakgroep theaterwetenschap van de RU Leiden, stelt vanuit het denkkader van de analytische filosofie axioma's en wetten op voor een theatertheorie die dan getoetst wordt aan de praktijk van de theaterkritiek. Zijn slotregel is te mooi om ongeciteerd te blijven: ‘Finally, the theory presented in section 1 may be weak but it certainly is beautiful’.

Han van Maanen (RU Groningen) beschouwt de toneelvoorstelling als een artistieke dienst waarop dus ook de concepten management en marketing van toepassing zijn en waarbij de verwachtingen en behoeften van het publiek voortdurend geanalyseerd en getoetst moeten worden aan het aanbod van die artistieke dienst.

Vicki Ooi (Universiteit Hong-Kong) uit haar onbehagen over het ontstellende gebrek aan cultuurpolitiek van de Britten in hun kroonkolonie: bij de overdracht in 1997 aan China zal er in Hong-Kong een bloeiende markt maar geen greintje cultuur aangetroffen worden.

Geert Opsomer (KUL en RITS) relativeert het succesverhaal van het Vlaamsche Volkstoneel met opvoeringen van Lucifer en Tijl te Parijs in mei-juni 1927 en hij licht het Volkstoneel maatschappelijk, financieel, kritisch door.

Mede-initiatiefnemer van het Liber amicorum, Frank Peeters, beschrijft de belangrijke bijdrage van Tindemans aan de Vlaamse theatergeschiedschrijving in zijn doctorale dissertatie over ‘de toneelletterkunde van Zuid-Nederland 1815-1914’ (1973) en in zijn overzichten in naslagwerken als Grote Winkler Prins, Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, Twintig Eeuwen Vlaanderen e.a. Zijn aanpak wordt gekenmerkt door interdisciplinariteit en de integratie van de toneelgebeurtenissen in hun volledige economische, artistieke en mentale context.

Henri Schoenmakers (RU Utrecht) betoogt dat in de theaterwetenschap een verschuiving opgetreden is van de wetenschapper die zelf normatieve uitspraken doet over wat op de planken te zien is naar de wetenschapper die onderzoekt wat de toeschouwers en critici beleven en ervaren bij wat er te zien is. Tindemans maakte een duidelijk onderscheid tussen zijn wetenschappelijk werk, waarin wetenschappelijke normen gelden, en zijn beoordelings- en adviestaken, waarin hij zijn eigen theatraal-esthetische opvattingen over de positie en het belang van de theatrale uitingen in de huidige samenleving vertolkt.

Karl Toepfer (San Jose State University) sluit het eerste deel af met een beschouwing over de aard van de ‘performance code’ die over particuliere opvoeringen en culturele grenzen heen functioneert omdat haar communicatieve kracht op cognitief niveau gesitueerd moet worden.

Het tweede deel bevat zes per-

[p. 82]

soonlijke getuigenissen over Tindemans. Ze komen van Porter Anderson (vice-voorzitter van de International Association of Theatre Critics waarvan Carlos de voorzitter was), Marianne van Kerkhoven (dramaturge van het Kaaitheater te Brussel), Franz Marijnen (intendant van de KVS Brussel), Arthur Sonnen (directeur van Het Theaterfestival), Klaas Tindemans en Andrzej Zurowski (Universiteit Gdansk). Ik heb nogal wat uitspraken aangestreept die beantwoorden aan het beeld dat ik zelf van Carlos gevormd heb tijdens de zowat driehonderd uren die ik met hem rond de redactietafel van Streven heb gezeten. Ik hou het bij één citaat, uit het getuigenis van Zurowski: ‘Carlos has never been an easy man. Being fundamental and firm in his opinions, he is also so honest that sometimes in his relationships with people he may seem naive’.

Het derde deel, theaterkritiek, bevat twee algemene opstellen met beschouwingen over de rol van de theatercriticus, geschreven door Hugo De Greef (directeur van het Kaaitheater) en Georges Schlocker (theatercriticus voor de Frankfurter Rundschau). Twee bijdragen sluiten heel dicht aan bij de getuigenissen uit het tweede deel, die van Tindemans' mederedacteur van Streven Ludo Abicht en van oud-hoofdredacteur Frans Van Bladel. Ook Luk Van den Dries beschrijft Tindemans' activiteit als theaterrecensent onder een titel die ze meteen kernachtig typeert ‘Ogen open, blik op scherp, pen gepunt’.

Een Liber amicorum is altijd een korf bijdragen over uiteenlopende onderwerpen. De centripetale kracht die Bij open doek samenhoudt, is de centrale figuur van de gewaardeerde hoogleraar en mens Carlos Tindemans.

Voor wie is dit boek bestemd? Ik citeer Tindemans zelf: ‘We gaan ervan uit dat we niet schrijven voor luie lezers, aan wie we een produkt proberen te slijten waarvan wij denken dat zij er nauwelijks actief in geïnteresseerd zijn, maar voor vitaal geïnteresseerde lezers, van wie wij evenveel creativiteit verwachten als van onze auteurs’. Het is een ‘publicistisch credo’ dat de redactie van Streven van hem opnam in een van haar zeldzame programmaverklaringen: ‘Wat voor een blad wij willen maken’ (1978).

□ Joris Gerits

Luk Van den Dries & Frank Peeters (red.), Bij open doek. Liber amicorum Carlos Tindemans, DNB, Kapellen / UIA, Antwerpen i.s.m. het Vlaams Theater Instituut, 1995, 304 blz., 950 fr.