Streven. Jaargang 61

[p. 894]

Daniël Cuypers
Exit de doodstraf

België heeft lang vertoefd in de schemerzone tussen niet-toepassing en afschaffing van de doodstraf in vredestijd. Een merkwaardig fenomeen. In andere landen werd de doodstraf langer effectief uitgevoerd, maar verliep de aanpassing van het strafwetboek veel sneller. In Frankrijk bijvoorbeeld, werd de doodstraf nog uitgevoerd in 1977, maar effectief afgeschaft in 1981^[1]. Nederland schafte de doodstraf af in 1870, maar voerde ze in 1943 wegens de oorlogsomstandigheden weer in. In 1983 verdween de doodstraf er volledig uit het strafrecht. Art. 114 van de Nederlandse Grondwet bepaalt zelfs dat de doodstraf niet kan worden opgelegd^[2]. Het onderscheid tussen België en Nederland kan men als volgt samenvatten: In België bestaat de doodstraf alleen nog in theorie, en er is weinig discussie. Nederland kent de doodstraf niet meer, maar er wordt des te meer over gedebatteerd^[3]. Een merkwaardige paradox! In het Verenigde Koninkrijk der Nederlanden eisten vooral de Franstalige liberalen de afschaffing van de doodstraf, terwijl het Noorden meer voor het behoud was^[4].

Op 25 september 1991 legde de Belgische Minister van Justitie Wathelet een wetsontwerp neer tot afschaffing van de doodstraf. De regering nam daarmee zelf het initiatief nadat een indrukwekkende lijst van parlementsleden reeds herhaaldelijk een voorstel had ingediend^[5]. De bespreking van het ontwerp door de Kamers bleef echter uit tijdens de vorige legislatuur. Daarom werden in de loop van 1992 opnieuw wetsvoorstellen ingediend om de doodstraf uit het Strafwetboek te lichten^[6]. De Vlaamse regering werkt eveneens een wetsontwerp uit, maar dat is gelet op de beperkte strafrechtelijke bevoegdheid eerder symbolisch. In juni jl. werd eindelijk de discussie geopend in de Commissie van Justitie van de Kamer^[7].

[1] A. Decourriere, l'Abolition de la peine de mort en France, in Revue de droit pénal, 1982, pp. 485-489.

[2] Nederlands Juristenblad, 1983, pp. 740-741 met een lijst van de landen met afschaffingsdatum.

[3] Zie o.a. S.W. Couwenberg, Herinvoering doodstraf: overspannen reactie op weinig opportuun pleidooi, in Nederlands Juristenblad, 1989, pp. 86-88. Overzicht van de discussie bij S. Van Ruller, Hoe de nationale deftigheid tweemaal triomfeerde. Anderhalve eeuw parlementaire doodstrafdiscussie in Nederland, in Recht en Kritiek, 1989, pp. 216-238.

[4] S. Van Ruller, o.c., 1989, p. 222; E. Ducpetiaux, De la peine de mort, Tarlier, Brussel, 1827, 561 pp.; J.J. Haus, De la peine de mort. Son passé, son présent, son avenir, Hoste, Gent, 1867, 166 pp.; W.C.L. Van der Grinten, De rechtmatigheid van de doodstraf, De Gelderlander, Nijmegen, 1937, 234 pp.; C. Willems, Verzet tegen de doodstraf, T.S.W., 1994, p. 283 e.v.

[5] Memorie van Toelichting bij het wetsontwerp van 25 september 1991 tot afschaffing van de doodstraf, Parl. St. 1990-91, nr. 1765/1. Reeds in 1832 De Brouckere, nadien o.a. Erdman, Vogels, Simons. Voor een kritische analyse van het wetsontwerp: J.M. Dermagne, Journal des Procès, 20 september 1991, p. 9.

[6] Wetsvoorstel 28 februari 1992 door Geysels, Cheron en Viseur en wetsvoorstel 29 januari 1992 door Erdman.

[7] Zie Gedr. St., Kamer, 1993-94, nr. 1249/1 e.v. met amendementen. De Standaard, 6 juni 1994, p. 1 en 3.

[p. 895]

Het wetsontwerp van Wathelet betrof alleen de vermelding in het Strafwetboek. De doodstraf wordt nog wel regelmatig door de Assisenhoven uitgesproken, maar al lang niet meer uitgevoerd voor gewone misdrijven^[8]. Terdoodveroordeelden worden steeds door de Koning begenadigd^[9]. De laatste terechtstellingen hadden plaats in 1863. In 1918 werd nog een onderofficier terechtgesteld voor een gemeenrechtelijk misdrijf. Koning Albert oordeelde toen dat een militair niet rustig in de gevangenis mocht blijven terwijl zijn makkers aan het front elke dag de dood trotseerden. Het wetsontwerp zwijgt over de doodstraf voor misdrijven in oorlogstijd. In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog werden 242 executies effectief uitgevoerd wegens feiten gepleegd in oorlogstijd.

[8] De Memorie van Toelichting van het wetsontwerp vermeldt 64 veroordelingen in vijf jaar: 1984-1988.

[9] Legros merkt ironisch op dat de zwaarste misdadigers het snelst genieten van een genademaatregel: R. Legros, Une double peine capitale, R.D.P., 1993, p. 604. In Nederland was deze contradictie doorslaggevend bij de afschaffing van de doodstraf in 1870.

Afschaffing

Wat zijn volgens de memorie van toelichting de beweegredenen van de Belgische regering om de doodstraf uit het Strafwetboek te lichten? Enerzijds is de doodstraf een nutteloze straf geworden, omdat ze nooit wordt toegepast. Anderzijds is het een misleidende straf, omdat de gevolgen van de straf dezelfde zijn als die van een veroordeling tot levenslange hechtenis. De voornaamste beweegredenen zijn echter van internationale aard. Sommige landen weigeren principieel verdachten uit te leveren, indien zij de doodstraf riskeren. De uitlevering van verdachten aan landen die de doodstraf uitvoeren, kan volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens neerkomen op een verdragsschennis^[10]. Ook is er de paradoxale situatie dat België wel het Protocol betreffende de afschaffing van de doodstraf heeft ondertekend, maar het niet kan ratificeren^[11].

Hoewel de internationale context op zichzelf geen slecht argument is voor een aanpassing van de strafwet, zou een ethische of principiële motivering niet misstaan. Door te verwijzen naar de ondertekening van het Protocol stelt de regering het parlement voor een voldongen feit. De parlementsleden lijken een debat ten gronde te schuwen en wel om twee redenen.

Vooreerst zijn de argumenten voor en tegen de doodstraf weinig gekend omdat er in België over dit onderwerp geen traditie van publiek debat bestaat. Ofschoon sedert de Verlichting, vooral door Beccaria^[12], alle argumenten reeds werden ontwikkeld, vinden we daarvan niets terug in de memorie van toelichting.

Een tweede reden is dat een kleine meerderheid van de bevolking waarschijnlijk voor het behoud van de doodstraf is en zelfs voor de effectieve uitvoering ervan. Daarom verkiezen de parlementsleden allicht pragmatisch te werk te gaan. Men stelt immers

[10] Arrest Soering, Europees Hof voor de Rechten van de Mens, 7 juli 1989, Arresten van het E.H.R.M., serie A, nr. 161, 83 pp.

[11] Zesde Protocol van 28 april 1983 bij het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens betreffende de afschaffing van de doodstraf, ondertekend door België op 9 februari 1984; cfr. ook Tweede facultatieve Protocol bij het Internationaal Verdrag inzake de burgerrechten en politieke rechten, dat op 10 november 1989 te New York voor ondertekening werd opengesteld. A. Spielman, La convention européenne des droits de l'homme et la peine de mort, in Présence du droit public et des droits de l'homme, Bruylant, Brussel, 1992, pp. 1502-1527; J.H. Smeets, Mag Nederland de doodstraf invoeren?, in Nederlands Juristenblad, 1978, pp. 927-928.

[12] Cesare Beccaria (1738-1794) was auteur van het standaardwerk Dei delilti e delle pene (1764) en is nu nog de meest geciteerde auteur-tegenstander van de doodstraf. Voor een korte samenvatting van de discussie in die tijd: C. Willems, o.c., p. 287 e.v.

[p. 896]

vast dat in de meeste landen het debat over de doodstraf het aantal voorstanders ervan doet toenemen. In Nederland steeg het aantal voorstanders van de doodstraf na de discussie over de volledige afschaffing van 31% in 1982 naar 49% in 1988^[13]!

[13] Amnesty International, Over de doodstraf, Leuven, 1990, p. 21.

De doodstraf in de VS

In de VS werd de doodstraf een verkiezingsthema op het niveau van de deelstaten. In de zaak ‘Furman tegen de staat Georgia’ (1972) leek het Amerikaanse Supreme Court de doodstraf aan banden te leggen. Het stelde immers vast dat de doodstraf vooral zwarten trof en dat de wetgeving teveel willekeur toeliet. De reactie van de publieke opinie was duidelijk. In 35 staten werden nieuwe wetten over de doodstraf uitgevaardigd. Het strafrecht is in de VS een bevoegdheid van de deelstaten, wat tot gevolg heeft dat sommige staten de doodstraf kennen, terwijl andere ze afgeschaft hebben. Vooral in zuiderse staten wordt de doodstraf frequent toegepast.

Met de zaak ‘Gregg tegen de staat Georgia’ (1976) lag de weg weer open voor executies. Indien de wetgeving voldoende garanties inhoudt, kan de doodstraf worden opgelegd. Dit arrest liet de tegenstanders nog de hoop om de doodstraf, door een strenge gerechtelijke controle, alsnog te beperken. De sociale wetenschappers onderzochten vlijtig de statistische en discriminatoire aspecten van de toepassing van de doodstraf om executies te verhinderen. Zij confronteerden het Supreme Court met problematische toepassingen. Toch ebt de hoop nu weg. Daar zijn twee redenen voor^[14]. Allereerst is er de druk van de publieke opinie. Niet minder dan 70% van de Amerikaanse bevolking is voor de doodstraf. In 1966 was dat slechts 47%^[15]. De rechters kunnen uiteraard de overgrote meerderheid van de Amerikaanse bevolking én van de parlementen niet negeren. De benoemingen van behoudsgezinde rechters door de presidenten Reagan en Bush sluiten een fundamentele wijziging uit.

Ook het feit dat het Supreme Court in de jaren '50 en '60 slechts met veel moeite de rassendiscriminatie kon terugdringen, verklaart de terughoudendheid. De rechtspraak ontmoette toen veel weerstand in de zuiderse staten, zodat het Hof in de jaren '70 het niet meer aandurfde deze staten voor het hoofd te stoten^[16]. De weerstand van het zuidelijke kiezerspubliek was immers massaal en goed georganiseerd. Rechter Scalia drukt het zo uit: ‘the audience for these arguments is not this Court but the citizenry of the United States’^[17].

[14] Zie het bijzonder themanummer van de Law & Society Review, vol. 27, nr. 1, 1993, met bijdragen van het symposium: Research on the Death Penalty, pp 5-175.

[15] W. Bowers, Capital Punishment and Contemporary Values, in Law & Society Review, l993, nr. 1, p. 159.

[16] W. Bowers, o.c., p. 161.

[17] N. Finkel en S. Smith, Principals and Accessories in Capital Felony-Murder, in Law & Society Review, 1993, nr. 1, p. 154.

[p. 897]

De doodstraf als afschrikking

Een reden voor het behoud van de doodstraf is de afschrikking. Uit een studie van Ehrlich^[18] zou blijken dat de terechtstelling van een moordenaar vermoedelijk acht toekomstige slachtoffers het leven spaart. Een dergelijk argument slaat aan bij de bevolking in de VS en ook bij ons. Het lijkt logisch dat een zwaardere straf meer afschrikt^[19]. Toch roept het argument een aantal kritische bedenkingen op. Immers, ondanks de terechtstellingen hebben de VS nog altijd een veel hogere moordratio dan de Europese landen^[20]. Dit zou betekenen dat de bevolking in de VS 30 à 50 keer agressiever is dan de Belgische bevolking, wat onwaarschijnlijk lijkt.

Volgens Ehrlich wegen andere factoren meer door. Bijvoorbeeld het wapenbezit, dat zelfs een grondwettelijk recht is! Het is evident dat de kans op moorden stijgt naarmate er meer wapens in omloop zijn en mentaal zwakke figuren deze wapens in handen kunnen krijgen. Het is alleszins eigenaardig dat wapenbezit op principiële gronden niet ter discussie staat, terwijl bij de doodstraf de efficiënte misdaadbestrijding voorop staat. Na bijna twee decennia lijkt het gezond verstand toch te zegevieren. De ‘Brady-wet’ legt nu eindelijk het wapenbezit aan banden^[21].

Hoewel de meeste inwoners van de VS sterk geloven in het afschrikkingseffect, is het argument niet overtuigend. In de VS is er nauwelijks een verschil tussen staten met en zonder doodstraf. In Engeland kwam de Royal Commission tot de conclusie dat de afschaffing van de doodstraf weinig effect heeft op het aantal zware misdaden. Uit onderzoek bleek immers dat heel wat terdoodveroordeelden getuige waren geweest van een terechtstelling! Kan men trouwens de doodstraf ‘afschrikwekkend’ uitvoeren zonder daarbij een spektakel te organiseren dat strijdig is met de moderne humanitaire opvattingen?

[18] I. Ehrlich, The Deterrent Effect of Capital Punishment: a Question of Life and Death, in American Economic Review, 1975, pp. 397-417

[19] A. Heijder, Tegen de doodstraf, in Nederlands Juristenblad, 1978, pp. 622-623.

[20] De kans dat een inwoner het slachtoffer van een moord wordt, was in 1990 voor de VSA 1 op 10.000 inwoners. Voor België was dat 1 op 50.000. In België was 1990 echter wel het jaar met de laagste moordratio (212 moorden en doodslag, inclusief pogingen). In 1993 was dat cijfer 317. Dergelijke fluctuaties zijn normaal, hoewel er geen rationele verklaring voor is. Topjaar van het laatste decennium was het gewelddadige 1985 met 373 moorden en doodslag, inclusief pogingen. Bron: Geïntegreerde Politiële Statistieken, R.M. Holmes en S.T. Holmes, Murder in America, Sage Publications, Thousand Oaks, 1994, pp. 6-12.

[21] De Brady-wet wordt genoemd naar Jim Brady, de woordvoerder van president Reagan, die in 1981 zwaargewond werd bij een aanslag op Reagan. Sedertdien voert hij onafgebroken campagne tegen de machtige wapenlobby.

De doodstraf of een strengere straf?

W. Bowers stelde vast dat de meerderheid van de bevolking in de VS akkoord gaat met de afschaffing van de doodstraf op voorwaarde dat een alternatieve strenge straf zou worden ingevoerd. Daarbij dient men op te merken dat de bevolking de effectieve gevangenistijd van veroordeelde moordenaars 5 tot 10 jaar korter inschat dan hij in werkelijkheid is (namelijk 15 tot 20 jaar)^[22]. Ook in België komt de meerderheid van de veroordeelden wegens zware misdrijven niet snel vrij^[23].

Het wetsontwerp Wathelet koppelt de afschaffing van de dood-

[22] W. Bowers, Capital Punishment and Contemporary Values, in Law & Society Review, 1993, nr. 3, p. 167.

[23] Volgens recente cijfers van het Ministerie van Justitie komt slechts 62% van de veroordeelden voorwaardelijk vrij. Van de 1.034 voortijdig vrijgelaten veroordeelden in de periode 1987-1990 zaten er slechts acht levenslange dwangarbeid uit: De Standaard, 11 april 1994, p. 1 en 10.

[p. 898]

straf aan een strenge straf, nl. een ‘buitengewone levenslange straf’. De rechter kan bij de uitspraak van de straf een beveiligingsperiode vastleggen van 10 tot 15 jaar of van 14 tot 20 jaar in geval van wettelijke herhaling. Tijdens deze periode is geen voorwaardelijke invrijheidstelling mogelijk. Het wetsontwerp houdt dus feitelijk een ‘strafverzwaring’ in voor wie thans tot de doodstraf wordt veroordeeld.

Wordt het veiligheidsgevoel van de bevolking daarmee misschien alleen maar wat gesust, de vraag is of zij zich veiliger zou voelen bij de effectieve uitvoering van de doodstraf. Het onveiligheidsgevoel wordt waarschijnlijk meer opgedreven door de toenemende kleine criminaliteit dan door de eerder zeldzame zware criminaliteit. Het is veeleer het falende opsporingsonderzoek dat de onvrede met het gerechtelijk systeem in de hand werkt. Het verhogen van de ‘pakkans’ versterkt het veiligheidsgevoel meer dan de strafmaat. De tekortkomingen in het gerechtelijk systeem worden niet weggewerkt door de beklaagden strenger te straffen. Vervolgens is er ook het probleem van de vaak lange periode tussen misdaad en veroordeling. Omdat iedereen onschuldig wordt geacht tot hij effectief wordt veroordeeld en het soms lang duurt vooraleer het strafdossier is samengesteld, krijgt de bevolking de indruk dat de moordenaar ongestraft blijft. Weinigen begrijpen dat iemand die van een moord wordt beticht, enige maanden vrij kan rondlopen als gevolg van de restrictieve toepassing van de voorlopige hechtenis. Als men echter beseft wat de alternatieven zijn, zou men minder verontwaardigd zijn. Door een soepele toepassing van de voorlopige hechtenis zouden ook onschuldige verdachten meer tijd in de gevangenis doorbrengen en een te snel proces verhoogt de kans op veroordeling van onschuldigen of kan als gevolg hebben dat de beklaagde vrij uitgaat wegens onvoldoende bewijzen.

De doodstraf in oorlogstijd

Uit pragmatische overwegingen laat het ontwerp Wathelet de toepassing van de doodstraf wegens misdrijven in oorlogstijd buiten beschouwing. Het is echter de vraag of de oorlogstijd effectief andere problemen stelt^[24]. De geschiedenis van de repressie na de Tweede Wereldoorlog leert dat er enkele gerechtelijke vergissingen werden begaan en dat de oorspronkelijke strengheid nadien fel afzwakte. Moeten desertie en verraad in oorlogstijd met de doodstraf worden bestraft? Een leger wordt in moderne tijden hoogstwaarschijnlijk niet gemotiveerd door executies van de eigen soldaten. Het onderscheid tussen vredestijd en oorlogstijd is vaak niet duidelijk. De

[24] R. Legros, o.c., p. 605; F. Deruyck, Het wetsontwerp van 25 september 1991 tot afschaffing van de doodstraf, in R.W. 1991-92, pp. 872-876; C. Van Den Wyngaert, Military Offences, International Crimes and the Death Penalty, in T. Mil Straf. 1988, pp. 89-95.

[p. 899]

vijandigheden beginnen meestal vóóraleer officieel sprake is van een oorlogsverklaring. En wat met gewapende opdrachten in naam van de Verenigde Naties? Het klassieke begrip ‘oorlog’ past niet meer in de realiteit van het einde van de 20^e eeuw. De overgang tussen ‘vrede’ en ‘oorlog’ is in de internationale context niet meer helder te onderscheiden. Daarom heeft men in Nederland de doodstraf compleet uit het strafrecht verbannen.

Zelfs met betrekking tot de gruwelijke misdaden tegen de mensheid kan men het nut van de doodstraf in vraag stellen. Het zou al een overwinning van het recht zijn indien de oorlogsmisdadigers effectief voor de rechter worden gebracht, nog afgezien van de straf die zou volgen. Die berechting van oorlogsmisdadigers is geenszins evident (cfr. Joegoslavië en Rwanda). De verantwoordelijken voor de afschuwelijke volkerenmoord in Cambodja beslissen nog altijd mee over het lot van hun land, zonder dat de publieke opinie hiertegen nog reageert.

Principiële redenen

De pragmatische argumenten van de Belgische regering omzeilen iedere inhoudelijke discussie^[25]. De afschaffing wordt gemotiveerd op grond van een verdrag dat volgzaam werd ondertekend en van het uitleveringsbeleid (waarvoor Europa al niet goed is!) en wordt bovendien mooi verpakt met strengere straffen. Een principiële discussie over de doodstraf komt vroeg of laat neer op een debat over de grondwaarden van het strafrecht. De vraag betreffende de doodstraf raakt immers de essentie van het strafrecht: hoe moet de staat op gepaste wijze straffen? Ten gronde berust het strafrecht op een tegenstelling tussen absolute en relatieve strafrechtstheorieën. De absolute (Kantiaanse) strafrechtstheorie gaat alleen uit van de vergeldende rechtvaardigheid. Straffen is in deze visie absoluut noodzakelijk wegens de verstoorde rechtsorde afgezien van het nut ervan. De relatieve strafrechtstheorie vertrekt daarentegen vanuit het nut van de straf.

Men kan moeilijk a priori de staat de mogelijkheid ontzeggen doodstraffen op te leggen. Om de aanslag op het leven van onschuldige slachtoffers te vermijden, moet de staat soms ‘geweld’ gebruiken. Het handhaven van orde en het voorkomen van grote aantallen slachtoffers is voor de staat en voor het strafrecht even belangrijk als ethische principes die ieder individu voor zichzelf kan hanteren. Tussen recht en individuele moraal blijft onvermijdelijk een spanning bestaan. Strafrecht heeft meer te maken met maatschappelijke wraak dan met vergeving. Toch is er geen contradictie

[25] Zie andere voetnoten en ook: E. Van Den Haag, Punishing Criminals, Basic Books, New York, 1975, pp. 207-228; J.P. Fitzgerald, Criminal Law and Punishment, Oxford, 1962, pp. 216-228; T.J. Clijsters, De doodstraf in een geordende maatschappij en staat, in Rechtsfilosofie en rechtstheorie, 1982, pp. 213-235; G. Kellens, La mesure de la peine, Université de Liège, Luik, 1982, pp. 33-43; F. Jacobs, Toch maar niet de doodstraf, in Rechtsfilosofie en Rechtstheorie, 1990, pp. 179-189.

[p. 900]

tussen een nuchtere denker als Hegel, die de doodstraf niet principieel wil uitbannen, en een romantische tegenstander als Victor Hugo^[26]. Vanuit een verschillende argumentatie komen beiden tot de conclusie dat de afschaffing van de doodstraf een teken is van vooruitgang, een teken van beschaving^[27]. De maatschappij zoekt in het strafrecht een maatschappelijk en ethisch evenwicht tussen vergelding en efficiëntie. De waarden van het recht - zoals het recht op leven - kunnen niet uitsluitend beoordeeld worden vanuit de individuele moraal. Het recht zal slechts zelden de ethisch hoogste norm kunnen realiseren. Het recht is wezenlijk ordening- en vrijheidscheppend voor de meerderheid van de burgers. Het recht probeert gewelddadigheid en criminaliteit te stuiten of af te remmen door gedoseerd tegengeweld^[28]. Het strafrecht kan het recht op leven van misdadigers niet waarborgen als vele andere onschuldigen daarvan het slachtoffer worden^[29]. Tot we een paradijselijke toestand bereiken waar het strafrecht niet meer nodig is, monopoliseert de staat de wraak die zou kunnen uitgaan van de mogelijke slachtoffers.

Het wraakrecht van de samenleving moet echter een beheerst wraakrecht zijn. De doodstraf zal blijven bestaan zolang in een land het recht op wraak van het slachtoffer als een heilig recht wordt ‘gecultiveerd’. De wraakgevoelens van het slachtoffer of de naastbestaanden legitimeren echter de vergelding niet vanwege de staat. Door het handhaven van de doodstraf op vraag van de slachtoffers of hun familieleden, erkent de staat immers de individuele wraakgevoelens en moedigt hij indirect geweld aan. De staat matigt zich bij de doodstraf het recht aan de menselijke persoon te vernietigen. Hij maakt daarbij de menselijke persoon ondergeschikt aan zijn doelstellingen^[30]. Hoewel in principe het collectieve belang van alle burgers primeert op het individuele belang^[31], past de grootste gematigdheid. In meer dan één opzicht bekent de staat bij het opleggen van de doodstraf zijn onmacht tegenover het kwade. Het begrip rechtsstaat impliceert immers dat de macht van de overheid beperkt is op grond van de legitimiteit die op het welzijn en de vrijheid van de mens is gevestigd. Daarbij moeten de fundamentele rechten en de vrijheden van de burgers worden gevrijwaard^[32]. Het sterk benadrukken van het wraakaspect van het strafrecht gaat trouwens vaak samen met het ontbreken van een gepaste maatschappelijke solidariteit met het slachtoffer. Met de bijstand en vooral met de vergoeding van de slachtoffers van gewelddaden en hun familieleden, is het nog altijd droevig gesteld^[33].

Toch moet het strafrecht ook effectief potentiële misdadigers, die per definitie fundamentele regels van de moraal schenden, afschrik-

[26] Zie T.J. Clijsters, o.c., met een grondige analyse van de stelling van Hegel; W.C.L. Van Der Grinten, o.c., p. 229; P. Desan, Entre Moloch et Tentatès: Victor Hugo et le discours sur la peine de mort, Rev. ULB, 1986-87, nr. 1-2, pp. 199-211.

[27] Zie ook Van Nispen tot Sevenaer, Is christelijk rechtsdenken cultuurgevoelig ten aanzien van doodstraf en foltering?, in Nederlands Juristenblad, 1979, pp. 996-1001.

[28] F. Van Neste, Hoe ethisch is het recht, Kluwer, Antwerpen, 1991, pp. 3-4, p. 13.

[29] H.M. Voetlink, Verdienen terroristen de doodstraf, in Nederlands Juristenblad, 1978, pp. 617-621; J.J.H. Suyver, Doodstraf in het militair strafrecht en de wetgeving inzake oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid, in Nederlands Juristenblad, 1981, p. 1209.

[30] A. Heijder, Tegen de doodstraf, in Nederlands Juristenblad, 1978, pp. 623-624.

[31] Indien de individuele persoon steeds zou primeren op het gemeenschappelijk belang valt niet meer in te zien waarin bijvoorbeeld belastingen zich onderscheiden van diefstal. De mens is geen soeverein rechtssubject, cfr. F. Van Neste, o.c., p. 8 e.v.

[32] J. Gijssels, Recht, ruim bekeken, Kluwer, Antwerpen, 1991, p. 142.

[33] Zie M. Cromheecke, Hulpbehoevend slachtoffer word je niet zomaar - Commissie voor hulp aan slachtoffers van opzettelijke gewelddaden, in Rechtskundig Weekblad, 1993-94, pp. 969-984.

[p. 901]

ken. Afschrikking is echter niet alleen een kwestie van zware straffen maar van een efficiënt gerechtelijk systeem. Naast efficiëntie moet de staat ook de proportionaliteit in acht nemen. De ingezette middelen moeten in verhouding staan tot het te bereiken doel. In de beoordeling van de proportie wegen de evoluerende ethische bezwaren uiteraard door. Wanneer twee straffen - een zeer lange gevangenisstraf en de doodstraf - een bijna gelijkwaardig effect hebben, pleit alles voor de straf die het meest te verzoenen is met het fundamentele recht op leven. Een belangrijk punt in de discussie is de ernst van de gevangenisstraf. Het was dan ook te verwachten dat vooral daarover in de Commissie van Justitie in de Kamer zou worden gediscussieerd. Lange gevangenisstraffen zijn zwaarder dan de meerderheid van de bevolking vermoedt. Wie regelmatig een wat oudere Belgische gevangenis zoals Vorst of Sint-Gillis bezoekt, zal niet meer beweren dat gevangenen het er ‘goed’ hebben^[34]. Een gevangenisstraf van een tiental jaar volstaat om iemands leven sterk te tekenen. Daarbij mag men vooral ook de zware persoonlijke gevolgen na de herwonnen vrijheid niet uit het oog verliezen. In de meeste gevallen loopt het huwelijk tijdens een langdurige gevangenisschap spaak, normale vriendschapsbanden worden ernstig verstoord en de betrokkene vindt slechts moeizaam minderwaardig werk.

De doodstraf kan echter niet worden vervangen door een de facto levenslange gevangenisstraf. Indien elk perspectief op vrijlating verdwijnt, creëert men ‘desperados’ die niets meer te verliezen hebben bij geweld binnen de gevangenis. Weinigen zijn zich bewust van de contradicties in de argumentatie die de doodstraf wil vervangen door een absoluut levenslange gevangenisstraf. Op deze wijze creëert men juist een uitzichtloze situatie, waarin het leven van gevangenen én bewakers een ‘hel’ wordt. Wanneer er daarentegen een reële kans is op latere vrijheid, is er nog een sprankeitje hoop. Zolang er hoop is, kan het gedwongen samenleven nog als menselijk worden gekwalificeerd. Een veroordeling van maximum 30 jaar met een beveiligingsperiode van maximum 20 jaar, lijkt de maximum straf die kan worden opgelegd.

Bijkomende ‘harde’ behandeling in de gevangenis is ook niet wenselijk. Eén geïsoleerde behandeling kan alleen een tijdelijke en uitzonderlijke maatregel zijn, anders schendt de maatregel de waardigheid van de gevangene. Indien gevangenen ooit vrij komen, kan men niet anders dan ze goed voorbereiden op hun vrijlating. De meesten zouden trouwens maar al te graag werken, maar dat is om praktische veiligheidsredenen en wegens de economische recessie helemaal niet haalbaar.

[34] J. De Wit, De gevangenissen, Davidsfonds, Leuven, 1993, 136 pp.; L. Van Outrive, De gevangenis, een systeem op drift, Davidsfonds, Leuven, 1978, 129 pp.

[p. 902]

Besluit

Het afscheid van de doodstraf betekent ook het einde van een gemakkelijk strafrecht. Het strafrecht moet voortaan moeizaam een evenwicht zoeken tussen een pessimistisch en een optimistisch mensbeeld. Afschrikking door strenge straffen symboliseert het wraakrecht van de staat en steunt op een pessimistisch mensbeeld. Vergelding of gedoseerd tegengeweld door de staat is weliswaar onvermijdelijk. Toch blijft de hoop op verzoening door boete (het optimistische mensbeeld) bepalend voor het humane gehalte van een maatschappij. Reële solidariteit met de slachtoffers en hun familieleden enerzijds, zinvolle gevangenschap, begeleiding en reïntegratie in de maatschappij van de daders anderzijds, zijn de kenmerken van een sterke en gezonde maatschappij. Het is een (misschien utopische) zoektocht naar een humaner én efficiënt strafrecht^[35]. Dat we zonder de doodstraf kunnen, bewijst het feit dat ze in vredestijd al lang niet meer wordt toegepast^[36].

[35] Zie o.a. M. Van De Kerchove, Le droit sans peines, Fac. Univ. St.-Louis, Bruxelles, 1987, p. 557.

[36] Zoals Haus het reeds stelde in 1866: ‘... la justice est momentanément dépouillée de son glaive, et cependant la Belgique ne tremble point pour son existence. Que l'on continue donc l'essai commencé, que les exécutions restent suspendues pendant dix ans au moins et vingt ans au plus; que l'on interroge consciencieusement les faits que se produiront dans l'intervalle, et que la controverse soit définitivement décidée après le résultat de l'expérience’. J.J. Haus, o.c., p. 166.