Streven. Jaargang 61

[p. 385]

Streven
Mei 1994

[p. 387]

Harry Hamersma
Doemdenken

‘The mind is its own place, it can make heaven out of hell and hell out of heaven’ (John Milton)

Oswald Spengler voorspelde dat rond het jaar tweeduizend de westerse beschaving ten onder zou gaan (Der Untergang des Abendlandes, I en II, 1918-1922). Het jaar tweeduizend is heel dichtbij, maar niemand ligt wakker van Spenglers voorspelling. Toen vijfentwintig jaar geleden het einde van het subject werd verkondigd, werd daar ook niemand zenuwachtig van. Het was trouwens ook bijna niemand opgevallen dat het subject toen pas tweehonderd jaar oud was, zoals Foucault ons voorhoudt. Het gerucht dat God dood was, maakte ook al niet veel indruk. Degenen die dat beweerden, hebben trouwens nooit duidelijk kunnen maken wat ze daarmee bedoelden en hoe ze dat wisten.

Beweringen van een zodanige reikwijdte, dat je je daarbij nauwelijks iets kunt voorstellen, zijn aan de orde van de dag. Vooral onheilsprofetieen klinken tegenwoordig nogal fors. Behalve het einde van het Avondland, van het subject en van God, zouden we immers ook het einde van de geschiedenis beleven - zij het dan alleen in Hegeliaanse zin -, is het in de natuur al een tijdlang vijf voor twaalf, is Afrika een afgeschreven continent, zijn alle grote verhalen aan het verdwijnen, en is de mens tegenwoordig niet langer alleen maar ‘ongeborgen’ en ‘ontheemd’, maar nu ook nog ‘ontmaskerd’ en ‘ontworteld’.

Volgens Derrida ging het nog nooit in de geschiedenis zo slecht met ons als nu. Nooit leden meer mensen honger, nooit hadden meer mensen te lijden onder oorlogen, waren er meer ontrecht en opgejaagd, en nog nooit hadden zoveel mensen te lijden onder torenhoge schuldenlasten. Het verwonderlijke bij al deze pessimistische diagnoses is dat ze blijkbaar zo weinig indruk maken. In plaats van de constatering dat de toestand ‘ernstig is, maar niet hopeloos’, lijkt eerder het omgekeerde van toepassing: ‘de toestand is hopeloos, maar niet ernstig’.

[p. 388]

Hoort de mens zoveel slecht nieuws, dat hij er murw van geworden is? Of denkt hij heimelijk dat het allemaal wel meevalt? In elk geval lijkt er iets niet te kloppen. Want van onheilspellende berichten wordt met belangstelling kennis genomen, en daarna gaat men over tot de orde van de dag. Het lijkt een mentale vorm van ramptoerisme: mensen komen kijken hoe erg het allemaal is, maar steken nauwelijks een hand uit en voelen zich er niet echt bij betrokken. Doemdenken en ramptoerisme schijnen te werken als een placebo: ze verzoenen de mens met zijn lot. Als we zien dat het ergens anders of in de toekomst allemaal nog erger kan, dan is de eigen ellende gemakkelijker te verdragen. Wat ook opmerkelijk is aan het doemdenken, is dat het zich vooral op de verkeerde plaats lijkt af te spelen. Doemdenken is eerder een trend in rijke landen dan in arme. Waar het erg goed gaat, is men bang dat het allemaal minder zal worden. Waar het zo slecht gaat dat het niet erger kan, hoef je daar tenminste ook niet bang voor te zijn. In arme landen hebben ze misschien ook minder tijd voor doemdenken. Het overleven op de korte termijn baart al zoveel zorgen, dat je niet toekomt aan bespiegelingen over de verre toekomst. Je hoopt eenvoudig dat het beter wordt. Of je verhuist naar die plaatsen waar je een betere toekomst vermoedt. Vreemd genoeg zijn dat juist die plaatsen waar het doemdenken plaatsvindt. Als het met het Westen zo slecht gaat, waarom proberen zo weinig mensen dan dit zinkende schip te verlaten, en waarom wil men vanuit Afrika en andere delen van de wereld dan zo graag naar dit zinkende schip verhuizen?

Perspectivisme

Een bewoner van een andere planeet die met regelmatige tussenpozen de aarde zou bezoeken, zou toch moeten constateren dat het minstens in een aantal opzichten beter gaat op de aarde. De slavernij is afgeschaft, het kolonialisme is zo goed als verdwenen. Veel ziekten zijn overwonnen. Meer kinderen dan ooit krijgen onderwijs. Er zijn veel landen, waaronder juist de allergrootste, die niet graag terug zouden willen naar de situatie van twintig, vijftig of honderd jaar geleden.

Er bestaat echter geen onbevooroordeelde waarnemer van een andere planeet. Alle waarnemers zijn aardbewoners die vanuit hun eigen situatie tegen de zaken aankijken. En ze vertellen allemaal hun kant van het verhaal. Zoals een en dezelfde stad, van verschillende kanten aanschouwd, er uitziet als meerdere steden tegelijk, zo zijn er als het ware ook verschillende werelden, die in werkelijkheid niets anders zijn dan verschillende waarnemingen van dezelfde wereld, vanuit telkens een ander perspectief.

Deze stelling van Leibniz is eenvoudig te volgen. Wat onduidelijk

[p. 389]

blijft, is de reden waarom sommige mensen de stad in een somber perspectief zien, en andere juist niet. Ziet juist de bevoorrechte mens, die veel te verliezen heeft, veel naderend onheil? Wanneer je aan de rand van een ravijn staat, kun je gemakkelijk naar beneden vallen. Wanneer je op de bodem van het ravijn staat, ziet het er helemaal niet dreigend uit. Vaak zie je zelfs een fraaie helling, met daarboven een blauwe hemel.

In 1931 publiceerde Karl Jaspers Die Geistige Situation der Zeit. In dit boek waarschuwt hij - naar later zou blijken, terecht - tegen het grote onheil dat hij op zich af zag komen. Hij haalt een aantal onheilsprofetieën uit het verleden aan, om te laten zien dat er ook in vroegere tijden mensen waren die zich zorgen maakten om wat ze om zich heen zagen gebeuren. Met deze citaten is er echter iets opmerkelijks aan de hand. Ze lijden in hoge mate aan perspectivisme.

Een vierduizend jaar oude Egyptische papyrus ziet overal onheil en verval. ‘Goud en lapislazuli hangen om de hals van slavinnen... Het lachen is ons vergaan... De burgers bedienen de molensteen, de dames zijn als dienaressen... De ambtenarenstand is overal verdreven. Wie niets bezat, bezit thans schatten’.

Vanuit het perspectief van het gewone volk is dit geen doemdenken. Het klinkt bijna als een heilsprofetie. Hetzelfde geldt voor verontruste teksten uit de tijd van de Franse Revolutie en kort daarna. Talleyrand zegt dat alleen die mensen die vóór 1789 hebben geleefd, de eigenlijke zoetheid van het leven hebben gekend. Over de bitterheid waarvan zoveel anderen zich bevrijd voelden, spreekt hij niet. Stendhal klaagde dat de democratie, waarvan hij wel inzag dat de opmars ervan niet meer te stuiten was, het onmogelijk maakte nog ooit de middelen bijeen te schrapen voor de bouw van zoiets groots als de Sint Pieter. Hij had ongelijk, want ook in de twintigste eeuw blijkt het nog mogelijk, zoals in Ivoorkust en Marokko. Alleen wordt er nu juist schande van gesproken dat zoiets nog steeds kan.

Goethe klaagde dat de mens misschien wel slimmer, maar niet beter, gelukkiger of daadkrachtiger was geworden. Hij zag een tijd op zich afkomen waarin God zich niet langer zou kunnen verheugen over zijn schepping. In de vorige eeuw klaagden velen dat met de democratie ook de barbarij terrein won. Toch leefde er tegelijkertijd een door velen aangehangen vooruitgangsgeloof, dat begon met de Verlichting, en dat tot in de twintigste eeuw voortduurde.

Kant hoopte dat er, na de schitterende ontwikkelingen in de natuurwetenschappen, een nieuwe Kepler of Newton zou opstaan, die de culturele evolutie in wetten zou kunnen vangen. Allerlei denkers hebben het geprobeerd. Adam Smith, Turgot, de Condorcet, Comte, Spencer, Stuart Mill, Schelling, Hegel, Marx, en vele anderen. Wie probeert het

[p. 390]

vandaag echter nog? In het Westen is het vooruitgangsgeloof behoorlijk gaan wankelen. Alleen jonge staten, elders in de wereld, hebben nog steeds ‘opbouwkabinetten’ en zijn ‘in ontwikkeling’. Meerjarenplannen houden daar nog de hoop levend dat het allemaal beter wordt.

Goudomrande wolken

Dwars door de sombere voorspellingen van Spengler met betrekking tot het Avondland heen gloort toch ook nog enig licht. De oorzaak van de ondergang van het Westen is volgens hem de cultuur van de grote stad, die het platteland en de kleinere steden overwoekert.

Juist dat platteland en de kleinere steden zijn echter de eigenlijke dragers van de beschaving. Grote beschavingen zijn volgens Spengler als organismen. Ze hebben een beperkte levensduur. Wanneer de ene grote cultuur ten onder gaat, bloeit er elders misschien juist een nieuwe op. Al naar gelang de plaats van de waarnemer en het tijdstip van de waarneming, valt de beoordeling dus telkens anders uit. De donkere wolken die men in het Westen voorziet, hebben daar vaker een gouden rand. Aldous Huxley en George Orwell moeten aan hun zwartgallige voorspellingen veel plezier hebben beleefd. Schopenhauer zag de toekomst zo somber in, dat wij allen elkaar voortaan maar zouden moeten aanspreken met ‘Compagnon de misère’. Dit weerhield hem er echter niet van om met veel smaak over alle ellende uit te weiden en veelvuldig feest te vieren.

Volgens Leibniz schiep God van alle mogelijke werelden de beste. Voltaire maakte in Candide deze best-mogelijke wereld met veel genoegen belachelijk. De wereld is volgens hem een onafgebroken reeks van rampen, ellende en tegenslagen. Hij onderschreef van harte de wet van behoud van ellende, maar scheen er tegelijk van te genieten. Paradoxaal is ook wat het calvinisme laat zien. Volgens de predestinatieleer van Calvijn is slechts een klein gedeelte van de mensheid voorbestemd tot eeuwig heil en is de overgrote meerderheid verdoemd. Deze zwartgallige overtuiging heeft echter niet het effect dat men ervan zou verwachten. Volgens Max Weber werkte ze juist als een stimulans. Overtuigde calvinisten zaten niet bij de pakken neer, maar werden succesvolle ondernemers. Om voor zichzelf en anderen maar te bewijzen dat zij in elk geval tot de kleine schare uitverkorenen behoorden. De gedachte aan onheil zet hier blijkbaar aan tot het bewijzen van het tegendeel.

Doemdenken schijnt sterk te inspireren. Het is alsof mensen zich bij het naderen van onheil geestelijk willen redden en dan, dankzij een wanhopige, maximale inspanning, de mooiste scheppingen voortbrengen. De naderende ondergang van Rome inspireerde Augustinus tot het schrijven van De Civitate Dei. De balling Comenius zag verbluffend scherp

[p. 391]

hoe de toekomstige samenleving eruit moest zien, en hoe de wereld in de toekomst oorlogen zou kunnen vermijden. Juist tijdens oorlogen, soms zelfs in de loopgraven of in de dodencel, in ballingschap en op koude zolderkamertjes zijn de mooiste dingen bedacht. Oog in oog met onheil en ellende, ziet de mens misschien scherper dan ooit dat de realiteit niet is zoals ze zou moeten zijn. Dat besef alleen al schept licht in de duisternis.

Gekwelde geesten als Kierkegaard en Nietzsche hebben prachtige dingen geschreven. Genialiteit en depressiviteit lijken bij een hele reeks schilders, schrijvers en componisten vlak bij elkaar te liggen. Wie veel zwart ziet, heeft misschien ook meer oog voor die plaatsen waar nog licht doorbreekt.

Babel en Utopia

De overtuiging dat het niet is zoals het zou moeten zijn, brengt de mens ertoe een ideale toestand te ontwerpen. Een prachtige naam voor die toestand is ‘Utopia’, Nergensland. Utopia gaat als een stuwende kracht door de geschiedenis. Zolang het alleen als concept bestaat, gaat het goed met Utopia. Elke keer wanneer Utopia in praktijk wordt gebracht, gaat het echter mis. Grote filosofen als Plato en Berkeley hebben de kans gekregen hun ideale staat te verwezenlijken. Ze hebben er niet veel van terechtgebracht. Het marxisme heeft op een ongekende schaal geprobeerd de ideale maatschappij te vestigen. En juist toen een groot aantal voorwaarden vervuld leken en bijna een derde van de wereldbevolking in de greep van het marxisme was, geloofde men er niet meer in. De utopie is alleen aantrekkelijk zolang hij niet verwezenlijkt wordt. In de verte ziet het er allemaal goed uit, van dichtbij toch eigenlijk niet.

Een Russisch servies uit de tijd van de Grote Utopie heet ‘Van Taiga naar Opbouw’. De decoraties op het servies laten de sufheid van de taiga (de Russische naaldwoudenstreek) zien en de zegeningen van de revolutie. Enkele decennia later zien die zegeningen er echter weinig overtuigend uit, terwijl de taiga toch wel erg mooi lijkt.

‘Het is beter hoopvol te reizen, dan ergens aan te komen’, moet de uitvinder van de locomotief ooit gezegd hebben. Dat schijnt in elk geval te gelden voor het reizen naar Utopia. Als je denkt dat je er bent, valt het tegen. Dat heeft nu ook Michael Jackson ondervonden. Zijn naar eigen inzichten ingerichte paradijs, noemde hij heel toepasselijk ‘Neverland’.

Babel leek een volmaakte maatschappij. Alle mensen spraken er dezelfde taal, ze waren één en begrepen elkaar. Uit het boek Genesis wordt eigenlijk niet duidelijk wat er verkeerd was aan Babel. In de geschiedschrijving van een volk van veehouders, die zelf nog geen grote

[p. 392]

steden bouwden, kwamen stadsbewoners er natuurlijk slecht vanaf. Waaruit blijkt echter dat ze zo hoogmoedig of arrogant waren? Het staat niet in het verhaal. Misschien ging het té goed met die maatschappij waar iedereen de ander begreep en waar geen verwarring heerste. Misschien waren ze te zeer tevreden met de bereikte toestand, en was dat hun eigenlijke zonde.

In Genesis is er sprake van twee verbanningen: de mens wordt verbannen uit het paradijs, waar alles is zoals het moet zijn, maar hij wordt ook verbannen uit de stad waar iedereen dezelfde taal spreekt en waar men, om niet verstrooid te raken, een toren wil bouwen. Blijkbaar mag het niet té goed gaan met de mens, omdat hij dan vergeet wie hij is.

Een Arabische journalist legde uit waarom het verkeerd ging met Libanon. Het ging té goed met Libanon. Het leek een parel. Het land was mooi en welvarend. Allerlei godsdiensten en minderheden leefden er in vrede samen. Op zo'n staat rust een vloek. Waar het zo goed gaat, worden de goden jaloers. Deze overtuiging zette in vroegere tijden Arabische ouders aan tot een wanhoopsdaad. Wanneer ze een volkomen gaaf en gezond kind kregen, dan werd het licht verminkt, om groter onheil te voorkomen.

Voor het volmaakte is op deze wereld geen plaats. Daarom ligt ook Utopia nergens. Toch is het een invloedrijk land. Het is een altijd geldig model waaraan het bestaande kan worden getoetst. Het besef dat het niet is zoals het zou moeten zijn, is de motor van vernieuwing en vooruitgang.

Het zet ook aan tot zoeken. Oneindig veel mensen zijn hun geluk elders gaan beproeven. Vervolgde minderheden, puriteinen, idealisten, berooide mensen, vluchtelingen: steeds opnieuw proberen zij een plek te vinden waar het beter is. Desnoods ontzettend ver weg. Mormonen trokken de woestijn in, Wederdopers gingen naar Siberië, kleine resten van inheemse volkeren zitten hoog in de bergen of diep in het bos.

Babel lag ergens duidelijk zichtbaar, maar ging te gronde. Utopia ligt nergens, maar wordt zorgvuldig meegedragen in de herinnering. Steeds wanneer het niet goed gaat, keert de mens hiernaar terug. Daarmee lijkt iedere mens een burger van twee werelden te zijn: van de feitelijke wereld, die tegenvalt, maar ook van een betere, die hij nooit concreet tegenkomt, maar die wel de basis vormt van die opmerkelijke conclusie die wij telkens opnieuw trekken: ‘Het is niet zoals het zou moeten zijn’. De mens is op aarde een balling, leert het boek Genesis. Het is hier geen paradijs. De mens is niet van hier, leert Plato. Hij is ‘thurathen’, ‘van buiten’. Het wonderlijke is, dat de mens dit weet.