Streven. Jaargang 61

[p. 335]

Valérie Niquet
China en West-Europa
Botsende belangen

Van 1989 tot aan de gesprekken in april 1993 in Brussel waren de betrekkingen op hoog niveau van de Volksrepubliek China (VRC) met de Europese Unie (EU - toen nog de Europese Gemeenschap) zo goed als onbestaande. Het neerslaan van de democratische beweging op het Tiananmenplein remde in die jaren de samenwerking. Maar in 1992 kwam de hoop op herstel. De Chinese leiders zagen de chaos na de ineenstorting van de USSR. Al geruime tijd verlangden zij de Europese investeerders aan te lokken. Nu begonnen zij de lof te zingen van de welvaart in Azië, de omvang van de Chinese markt en de stabiliteit van het regime in Beijing.

Maar ondanks al het gepraat over ‘elkaar economisch aanvullen’ en ‘geweldige ontwikkelingskansen’ is de dooi nog heel bescheiden. Er zijn nog aanzienlijke struikelblokken. Op het ideologische vlak: de harde standpunten van de Chinese regering na 1989 waren niet bepaald verlokkelijk voor regeringen die inzake mensenrechten heel gevoelig reageren op de openbare opinie in eigen land. Op economisch vlak: Europa schermt zich meer en meer af, terwijl de Chinese exporteurs agressiever worden.

Het ideologische Beijing wijst graag op de contradicties binnen het kapitalistische systeem en wil munt slaan uit de spanningen binnen de Europese regio. Maar het pragmatische Beijing zoekt toegang tot een veelbelovende markt. Intussen heeft de Chinese regering haar krediet van vóór 1989 bij de Europese bewindslieden nog niet teruggewonnen. Beijing heeft ook af te rekenen met de diplomatieke en economische offensieven van Taipei in Centraal- en West-Europa. En de Europese zakenlui, die de naam hebben meer pragmatisch te zijn en naar wie Beijing in de eerste plaats lonkt, blijven aarzelen omwille

[p. 336]

van de vele moeilijkheden waar iedere veroveraar van de Chinese markt op botst.

Economie en ideologie: Europa als tegenpartij

Na vijftien jaar hervormingen blijft de VRC heen en weer geslingerd tussen perioden van zachtjes bijgestuurde progressiviteit en perioden van een strak beleid dat meer en meer tegengewerkt wordt door de provincies. In november 1992 verkondigde China's Foreign Trade dat zowel de uitstekende economische mogelijkheden als de succesrijke hervormingspolitiek van de VRC vroegen om uitbreiding van de economische en handelsbetrekkingen met de buitenwereld. Maar het Rijksinstituut voor de statistiek wees van zijn kant op de galopperende groei (12%) en de inflatie in de steden (meer dan 10%) en vroeg dan ook dat opnieuw op alles controle zou worden ingevoerd, zeker op dat deel van de invoer dat aanleiding geeft tot conflicten met de Europese landen. Ook op het ideologische front heeft Beijing gekozen voor confrontatie; het hoopt munt te slaan uit de eventuele onenigheid van de Europese landen over de Chinapolitiek.

Toen de minister van buitenlandse zaken Qian Qichen rapporteerde over de reis van premier Li Peng naar Europa in 1992, wees hij er met genoegen op dat ‘een aantal westerlingen’ begrip opbrachten of ‘probeerden op te brengen’ voor China's houding. Maar hij wees er ook op dat China en Europa niet dezelfde kijk hebben op de situatie in de wereld; hij bevestigde nog eens Beijings opvatting van de mensenrechten. Ook de vice-minister voor buitenlandse handel Tong Zhiguang, zei in mei 1992 niet te aanvaarden dat Europa zijn handel met de VRC pas wilde uitbreiden wanneer China de ‘westerse opvatting’ van de mensenrechten aannam. In december van dat jaar klaagde Qian Qichen de machtspolitiek van de westerse landen aan en ‘hun inmenging in China's interne aangelegenheden’.

De Chinese leiders gaan er van uit dat het Westen altijd samenspant tegen socialistische naties en landen van de Derde Wereld (China spant zich wel hard in om erkend te worden als een volwaardige handelspartner, maar het laat niet na te verkondigen dat het bij de Derde Wereld hoort). Op de conferentie over de mensenrechten in mei 1993 in Wenen propageerde Beijing de idee van een ‘recht op autarchie’ en het oogstte flink wat bijval met zijn aanklacht tegen alwie zich op de ‘mensenrechten’ beroept om de landen van de Derde Wereld onder westerse voogdij te houden.

Beijing is van oordeel dat de politiek van de macht weer hoogtij viert en als reactie zoekt het munt te slaan uit al de conflicten die in het Westen uitbreken. In die optiek beschouwt het Europa als: [1] een

[p. 337]

terrein om economisch te veroveren; [2] een ideologische tegenstander; [3] een pion om uit te spelen tegen de Verenigde Staten en Japan. Het eerste van die drie objectieven kan leiden tot meer harmonische relaties tussen Beijing en West-Europa, als dit laatste zijn troeven goed uitspeelt.

Protectionisme

Ondanks alle occasionele verklaringen die ruiken naar ideologisch en nationalistisch radicalisme staat de VRC zeer zwak en zij maakt zich zorgen over het groeiend protectionisme in Europa. In 1992 was de VRC het elfde land op de ranglijst van de wereldhandel, net vóór Spanje; maar ongeveer 80% van de Chinese uitvoer bestaat uit goederen waarvoor de EU quota invoerde en maatregelen nam tegen dumping. In 1990 golden invoerrechten tegen dumping op tien Chinese produkten; in 1991 kwamen daar nog televisietoestellen en videobanden bij, en later fietsen en diskdrives voor computers.

De gespecialiseerde Chinese pers slaakt noodkreten: 60,6% van de invoer van de EU kwam in 1989 uit geïndustrialiseerde landen tegen slechts 46,6% vroeger; de invoer uit ontwikkelingslanden (inclusief China) daalde in die periode van 45,5 naar 30,7%; van 1958 tot 1989 daalde de invoer van de EU uit landen die niet tot de EU behoren van 64,8 tot 41,8%.

In april 1993 vroeg de Commissaris voor de Handel van de EU in een onderhoud met Wu Yi, de minister van buitenlandse handel en economische samenwerking, dat China het groeiende onevenwicht in de handel tussen China en de EU zou bijsturen. Het is inderdaad zo dat vanaf 1980, het jaar waarin de EU de status van meest bevoorrechte natie toekende aan de VRC, de Chinese uitvoer naar Europa (hoofdzakelijk in transit door Hong Kong) toenam, terwijl de invoer uit de EU bleef schommelen in functie van de Chinese politieke koers.

De wereldwijde context

Ondanks al die onzekerheid ziet Beijing in het nieuwe Europa beslist een uitstekende tegenpool voor de machtige Verenigde Staten en Japan. Ten tijde van de koude oorlog kon de VRC optreden als partner van de grote machten, halfweg tussen Moskou en Washington. Na de ineenstorting van de USSR is zo'n koorddansen niet meer mogelijk.

Nu zijn de VS, ondanks alle economische moeilijkheden en aarzelingen, de enige die in aanmerking komen als wereldleider. Beijing, van zijn kant, staat nu geïsoleerd op het ideologische vlak en

[p. 338]

kan alleen maar rillen bij de gedachte dat Washington nu vrij is om zijn ‘zuiver westerse’ opvatting van democratie en mensenrechten aan de rest van de wereld op te dringen.

Anderzijds is Japan nu de enige grote macht die een rol kan spelen naast de VS, maar Japan is ook Beijings bijzonderste rivaal in de regio. Beijing heeft behoefte aan Japanse investeringen, maar is ook bang dat Tokio's politieke - en op de duur misschien ook militaire - macht zich over heel Azië zou uitbreiden.

Deze wereldsituatie is voor de Chinese leiders een aansporing om harder aan hun Europa-politiek te werken. Maar hun overtuiging dat Europa het grootste onstabiele gebied is op de wereldkaart - in tegenstelling tot Azië dat nu een vrij stabiele welvaart geniet - maakt de situatie voor hen onduidelijk.

De Chinese pers bespreekt niet alleen de conflicten aan Europa's grenzen, maar ook de problemen van de bouwers van het nieuwe Europa en de tegenstellingen die zijn politieke invloed verzwakken (een feit waaruit China graag munt wil slaan). Ook de economische spanningen van de EU met de VS worden in de verf gezet, samen met de stroeve gesprekken van president Clinton met de Voorzitter van de Europese Raad, Jacques Delors, die geen oplossing brachten voor de geschillen over de handel. Geregeld wordt gewezen op het Franse standpunt terzake, nog een manier om de tegenstellingen binnen de EU te beklemtonen.

China maakt ook graag gewag van de bezorgdheid waarmee de strategen in Washington de vorming zien van een eigen Europese legermacht die de Amerikaanse invloed moet indijken en die ongetwijfeld een probleem schept binnen de NAVO. Tenslotte wijst de gespecialiseerde pers op de slepende, moeizame éénwording van Europa en meer bepaald op de onmacht sinds 1957 om een gemeenschappelijke buitenlandse politiek te voeren.

Kortom, de Chinese analyses weerspiegelen getrouw het ideologische klimaat dat na 1989 in Beijing heerst. Maar al die kritiek belet de VRC niet met begerige ogen naar de Europese markt te lonken en pogingen te doen om de banden aan te halen met West-Europa als geheel en met de EU in het bijzonder.

Schommelingen in de handel

Al zingen de Chinese bewindslieden in alle toonaarden ‘dat de economie van China en die van Europa elkaar goed aanvullen’, de belangen van beide gebieden zijn op dit ogenblik vaak niet te verzoenen. China dwingt te pas en te onpas en waar het maar kan tolvrije grenzen af. De Europese landen maken zich zorgen over de toene-

[p. 339]

mende import uit China maar dromen nog altijd van een Chinese ‘wondermarkt’.

Ondanks die ongerijmdheden is Europa nu toch de derde handelspartner van de VRC, na Hong Kong en Japan en vóór de VS. Vanaf 1979 zijn in een reeks verdragen de regels voor de uitwisseling vastgelegd, gaande van de economische, commerciële, industriële en technologische samenwerking tot de kredietverlening en de toltarieven. Sinds 1981 heeft de EU aan de VRC meer dan 7 miljard VS-dollars verstrekt in leningen of bijstandskredieten voor zo'n 540 projecten. Bovendien zijn de Europese investeringen in China fors gestegen. Van 1979 tot 1991 investeerden Europese maatschappijen meer dan 3 miljard VS-dollars in 600 projecten. Ten gevolge van de Beijing-politiek na de feiten in Tiananmen liep het handelsverkeer lichtjes terug, maar het herstelde zich vlug en groeide in 1991 11,5% en in 1992 12,5%.

De Europeanen maken zich wel zorgen over de structuur van hun handel met China. De Chinezen voerden in 1992 44,8% meer uit naar Europa dan in 1988, terwijl Europa slechts 21% meer uitvoerde naar China. De balans van die handel helt nog wel in het voordeel van Europa, maar het verschil wordt kleiner.

Onder de druk van de EU plaatste China in 1991 bestellingen in zeven EU-landen voor 1,6 VS-dollar en in 1992 voor 2 miljard. Dergelijke bestellingen maken dat de handelsbalans voordelig gebleven is voor Europa. Bovendien is in september 1992 een groep petroleumexperten uit China een studie komen maken in Groot-Brittannië, Nederland en Duitsland over de mogelijkheden om de Chinese petroleumindustrie te ontwikkelen. In april 1993 is over de handelsbetrekkingen tussen de VRC en de EU verder gesproken in Brussel. Werkgroepen bespreken sindsdien de knelpunten van de handel. Van Europese zijde is aangedrongen op meer politieke coördinatie, allicht een delicate taak omdat China vlug klaar staat met de beschuldiging van ‘interventionisme’.

Hoe liggen de politieke kaarten?

Vanaf 1989 zijn de bilaterale betrekkingen tussen China en de verschillende landen van West-Europa besmet door Beijings pogingen om het Europese front te breken en zo bondgenoten te vinden die meer begrip opbrengen voor zijn politieke doelstellingen.

Frankrijk is na Japan China's grootste crediteur. Tegen het einde van 1991 liep het Franse credit op tot 1,36 miljard VS-dollar. Maar toen Parijs in december 1992 de kaart van de markt van Taiwan uitspeelde en de verkoop van 60 mirages aan Taipei goedkeurde,

[p. 340]

kwam er luid protest uit Beijing. Taiwan is nog steeds een kapitaal probleem ondanks (of vanwege) de nieuwe contacten tussen het eiland en het vasteland. Het democratiseringsproces en de economische prestaties van Taiwan zijn een stevige internationale propaganda voor het regime van Taipei; in duidelijk contrast daarmee is de VRC economisch minder solvabel en op ideologisch vlak onverzettelijk. Beijing vraagt zich dan ook heel bezorgd af of Europa zijn diplomatieke invloed zal aanwenden ten gunste van de VRC of van Taiwan voor het lidmaatschap van de GATT.

De nieuwe politieke meerderheid in Frankrijk na de verkiezingen van maart 1993 is voor Beijing veelbelovend; ‘er is nu hoop dat de nieuwe Franse regering de fouten van haar voorgangers zal herstellen’. Beijing herinnert heel graag aan het feit dat Frankrijk als eerste land de VRC heeft erkend; m.a.w. Beijing hoopt dat het de politiek van de Gaulle zal hervatten, d.i. ‘meer begrip zal opbrengen’ in de kwesties van Taiwan en de mensenrechten.

Met Groot-Brittannië is het bijzonderste wrijvingspunt uiteraard Hong Kong; Beijing wil niet toegeven. Dit is natuurlijk een zeer teer punt, want hier spelen zowel de ideologische principes als de nationalistische overgevoeligheid van Beijing; getuige de brutaal agressieve houding van de Chinese leiders. Toen premier Li Peng in maart 1993 de NPC-afgevaardigden van Hong Kong en Makau ontving, verweet hij gouverneur Chris Patten de Chinees-Britse onderhandelingen op het spel te zetten, omdat hij ‘sprak als een Boeddha maar ondertussen dacht als een slang’.

Anderzijds herhaalde China nog eens, bij het bezoek van de Spaanse premier Felipe Gonzalez, zijn vaste voornemen de betrekkingen met Spanje en met de hele EU te verbeteren. Als een teken dat het de exporteurs van de VRC wilde steunen, gaf Madrid toestemming om een handelsbureau in Spanje te openen.

Ondanks de economische en politieke problemen zijn de relaties van Beijing met het Westen, meer bepaald met West-Europa, dus toch wel aan het verbeteren. De Europareis van premier Li Peng in 1992 volstond weliswaar nog niet om China zijn internationale status van vroeger terug te bezorgen. Behalve Zweden bezocht hij alleen Italië, Spanje en Portugal, d.i. het zuidelijke Europa dat meer begrip lijkt op te brengen voor China's politiek. Maar in juni van dat jaar bezocht Tian Jiyun Zweden, Noorwegen en Finland en in november reisde Zhu Rongji opnieuw naar die landen en naar Groot-Brittannië. China besteedt inderdaad ook aandacht aan de landen van de Europese Vrijhandelsassociatie. Met al die landen samen was er in 1992 ruim 20% meer handelsverkeer, met Finland (dat ter vervanging van de USSR partners zocht met een soortgelijk economisch systeem) 28,2%

[p. 341]

meer en met Zweden zelfs 35%. In 1993 zette die groei zich door. Europa zoekt vooral nieuwe sectoren van de Chinese markt en een oplossing voor handelsconflicten.

Iedere Chinese delegatie in een EU-land tracht een positief beeld op te hangen van de hervormingen in de VRC en ontwijkt de kwesties van de mensenrechten en de politieke hervormingen. Een Chinese missie moet ‘vriendschap en begrip wekken’ en de VRC de kans geven stilaan de weerstand van het buitenland om te buigen en opnieuw in de internationale gemeenschap aanvaard te worden. Duitsland, dat nog altijd de bijzonderste Europese handelspartner van China is en rechtstreeks geconfronteerd wordt met de problemen van de dramatische ineenstorting van het Oostblok, heeft wel begrip voor Beijings argument dat het niet dezelfde fouten wil maken als de USSR en daarom de hervorming in eigen land ‘onder controle’ houdt.

Voor Beijings leiders betekenen alle Europese landen, die van de EU zowel als die van de Europese Vrijhandelsassociatie, een massale markt. Die landen hebben ook samen een hoger gemiddelde BNP dan de VS. Het is overigens een paradox dat zowel de ongelijke graad van ontwikkeling tussen b.v. Duitsland of Zwitserland (gemiddeld BNP per hoofd 20.000 VS-dollar) en Portugal of Ierland (5.000 VS-dollar) als de economische problemen en grote werkloosheid in West-Europa beschouwd worden als factoren die in het voordeel van China werken. De VRC is in de eerste plaats overtuigd dat op de Europese markt vraag bestaat naar een aantal eenvoudige, algemeen gebruikte kwaliteitsprodukten en dat China die kan leveren. Op grond van deze overtuiging is Beijing bereid tot enkele vrij onbelangrijke toegevingen in ruil voor een toegangskaartje tot de Europese markt.

Het Chinese blad West European Studies geeft een Amerikaanse deskundige gelijk die voorspelt dat de 21^e eeuw ‘de eeuw van Europa’ zal zijn. Dat is een goede illustratie van de Chinese houding tegenover Europa. De VRC wil graag rekening houden met de Europese geopolitieke sfeer en er haar economisch voordeel mee doen. Blijkbaar acht Beijing de politieke betekenis van Europa nog klein, maar Europa zou toch China's troeven tegen Japan en de VS kunnen versterken.

Kortom Beijing blijkt te aarzelen: moet het kiezen voor een politiek eengemaakt Europa als een nieuwe partner die zijn positie tegenover de VS bijtreedt, of moet het de interne verdeeldheid van de EU uitbuiten?

Deze tekst is een vertaling van een artikel dat eerder verscheen in China News Analysis (nr. 1494, 1 oktober 1993) onder de titel Economy and Ideology: Europa as Adversary. Vertaling Geert Boeve.