Streven. Jaargang 60

[p. 1039]

Een nieuwe rubriek voor economie en ethiek?
Toon Vandevelde

I

Er verschijnen niet veel zuiver economische stukken in Streven. Wij volgen vrij goed de Derde-Wereldproblematiek met algemene artikelen over de schuldenproblematiek of over de rol van boeren in de ontwikkeling bijvoorbeeld, soms ook met landenstudies. Latijns-Amerika en vooral Nicaragua genoten de laatste jaren onze bijzondere aandacht. Af en toe worden ook ontwikkelingen in het economisch denken gesignaleerd. Ik herinner mij artikelen over Karl Polanyi en over Nobelprijswinnaar James Buchanan, verder een uiteenzetting over de rol van de onzekerheid in het economisch denken, een radicaal voorstel tot hervorming van het geldsysteem en een artikel over economie en retoriek. Wij brachten reeds drie keer een vertaling van een artikel van de bekende econoom-filosoof Amartya Sen en wij stelden uitgebreid de ideeën van James Meade over het basisinkomen voor.

Deze opsomming is niet exhaustief en kan het ook niet zijn. Als er één lijn steekt in onze keuze voor bepaalde ‘economische’ onderwerpen, dan wel dat de economische realiteit noch de economische wetenschap als geïsoleerde gehelen worden besproken. Vandaar dat in de inhoudstafels die op het einde van elke jaargang worden gepubliceerd vaak teksten met een belangrijke economische inhoud onder andere rubrieken worden ingedeeld. Artikelen over kunst en geld, over milieuproblemen, over mimetisme en ontwikkeling, over meer dan honderd miljoen vrouwen die in India verdwenen, over de zeventiende eeuwse Bergen van Barmhartigheid of over het Europees sociaal charter situeren zich inderdaad op de grens tussen verschillende wetenschappelijke disciplines en maatschappelijke deelterreinen.

[p. 1040]

Economie verschijnt hier niet als een autonome realiteit, maar als ingebed in veel bredere maatschappelijke praktijken en culturele tradities. Ik denk dat dit een goede optie is voor een tijdschrift als Streven: wij zijn niet geïnteresseerd in vaktechnische uiteenzettingen en wij moeten ons dan ook niet laten inperken door disciplinaire grenzen. Een artikel over het recht op arbeid mag niet volstaan met een uiteenzetting van de moeilijkheden om dit recht in ons juridisch systeem in te passen. Het moet ook wijzen op de mogelijk nefaste consequenties van de invoering van zo'n recht op de produktiviteit van bedrijven en instellingen. Het moet de zin van loonarbeid en werk en hun bijdrage tot de levensvervulling van de hedendaagse mens analyseren. Het moet deze diverse elementen tenslotte opnemen in een globale afweging.

De meeste economische artikelen in Streven hebben een vrij uitgesproken normatief karakter. De doelstellingen van het economisch handelen of van beleidsmaatregelen - het nut, de economische groei, tewerkstelling - worden niet als exogene gegevens aanvaard, maar worden expliciet onderzocht en eventueel bekritiseerd. De geest van André Gorz en Ivan Illich is nooit ver weg. Meteen is onze visie op economie veel minder formeel en instrumentalistisch dan die van de gangbare, meer positivistisch geïnspireerde economie. Een goed artikel over ontwikkelingsvraagstukken bevat ook een zekere mate van reflectie over de zin van ontwikkeling. Men hoeft daarom niet te vervallen in een cataloog van goede bedoelingen. Een ethische reflectie die geen aandacht heeft voor de kwetsbaarheid van wat zij wil veilig stellen, voor de mogelijke omkeerbaarheid van inspanningen ten goede en voor de ambiguïteit van menselijke ondernemingen, zal verzinken in banaliteiten en zal botsen op de onverschilligheid van de lezer.

II

Kenmerkend voor ons maandblad is dat het de maatschappelijke en culturele actualiteit met een ruime mate van afstandelijkheid volgt. Wellicht is dit niet slechts een optie, maar een noodzaak. Het duurt minimum anderhalve maand - niet zo lang geleden nog twee maanden - voor een artikel in Streven kan verschijnen. Toch vraag ik me af of dit geen al te makkelijk excuus is om ons ver van de actualiteit te houden. Moeten wij niet proberen wat dichter op de bal te spelen? Politieke crisissen zijn onvoorspelbaar, maar op sociaal-economisch vlak kun je vaak maanden bij voorbaat weten wat aan de orde van de dag zal zijn. Een Streven-auteur die nu, half oktober 1993, over het Belgische sociaal pact schrijft, loopt het risico dat zijn tekst bij het verschijnen voorbijgestreefd is. Het sociaal pact werd echter al maanden geleden aangekondigd. Ongetwijfeld mag men in een Vlaams-

[p. 1041]

Nederlands tijdschrift niet al te frequent ingaan op ontwikkelingen die in één land plaatsvinden, maar zijn sociaal-economische problemen vandaag niet per definitie grensoverschrijdend? De discussies over het Verdrag van Maastricht hebben minstens twee jaar aangesleept zonder dat we er iets over hebben gepubliceerd. De toestand van de Belgische overheidsfinancieën is extreem slecht, maar gezond zijn de overheidsfinancieën nergens ter wereld.

Ik denk dus dat er te veel lacunes zitten in het aanbod van ‘economische’ artikelen in Streven. Ik ben er dan ook voorstander van om in de volgende jaren meer systematisch artikelen te laten verschijnen over fundamentele sociaal-economische kwesties: werkloosheid, basisinkomen, hervorming van de sociale zekerheid, transnationale migraties van mensen en kapitaal, overheidstekorten, de mogelijkheden van regulatie van markten, intergenerationele rechtvaardigheid. Idealiter zou zelfs kunnen worden nagegaan of een vaste rubriek niet haalbaar is: een beetje zoals de reeks artikelen van Geert Verschuuren over wetenschapsfilosofie of van Jo Gerits over poëzie, zij het niet noodzakelijk door één auteur volgeschreven. Niet dat wij alle wereldproblemen in elf afleveringen gaan oplossen. Wel om te tonen dat de hedendaagse heropbloei van de economische ethiek niet toevallig is. De theorievorming op dit vlak opent inderdaad verrassende perspectieven die men niet zonder meer in kranten en weekbladen aantreft. Het einde van de ideologieën, dat alom wordt geproclameerd, maakt heel wat creatieve energie los. Het eigen profiel van Streven kan mijns inziens worden verscherpt door dit te demonstreren in een aantal concrete gevalstudies.

III

Over de mogelijkheid om de lezers van Streven ook op de hoogte te houden van recente evoluties in het economische denken ben ik meer sceptisch gestemd. Wellicht hadden wij vorig jaar iets over Gary Becker moeten schrijven naar aanleiding van de Nobelprijs economie die hij toen ontving. Becker is immers de profeet bij uitstek van het ‘economische imperialisme’: hij meent dat het mogelijk is om de meest diverse maatschappelijke fenomenen - ook de keuze van een huwelijkspartner of van het aantal kinderen dat men zal ‘kopen’ - economisch te verklaren. Het functioneren van de mode, het gedrag van heroïneverslaafden, niets ontsnapt aan zijn economische modelleringsijver. Dit soort denken vormt zeker een uitdaging voor de ethisch-politiek geïnspireerde opvatting van economie die in Streven soms meer impliciet, soms expliciet wordt verdedigd. Maar Becker is niet zo gemakkelijk voor één gat te vangen. Critici hebben van zijn werk al te vaak een karikatuur gemaakt, waarna het natuurlijk gemakkelijk is om het in de

[p. 1042]

grond te boren. Weigert men dit te doen, dan zit men snel in al te technische uiteenzettingen. Ongetwijfeld heeft alle wetenschappelijke vulgarisatie met dit soort moeilijkheden te kampen. In elk geval is het niet steeds mogelijk een auteur te vinden die in staat is en die bereid gevonden wordt om deze taak op zich te nemen.

Meer sociaal-economische ethiek in Streven dus. Deels omdat dit minder technisch-economische vakkennis veronderstelt dan methodologische artikelen, deels omdat mensen terecht of ten onrechte meer in de zaak zelf geïnteresseerd zijn dan in de structuur van het vertoog over die zaak, deels ook omdat Streven op dit vlak op een lange traditie kan bogen: denk maar aan de artikelen van Louis Van Bladel over deze thematiek.

Een meer systematische presentatie van de reflectie op één welbepaald domein kan allicht ook bijdragen tot het verhelpen van een meer algemeen manco van Streven. In dit blad verschijnt een stroom van hoogst interessante artikelen, maar wellicht steekt er iets te weinig lijn in. Het ontbreekt Streven niet zozeer aan een identiteit, als wel aan een duidelijk geprofileerde identiteit. Themanummers, ‘clusters’ van artikelen rond een thema, rubrieken, af en toe een ‘ten geleide’ of de vertaling van een auteur met wereldnaam, auteurs of onderwerpen regelmatig laten terugkeren: dit zijn allemaal strategieën die - zonder ook maar enigszins op de kwaliteit in te leveren - het mogelijk maken het blad meer herkenbaar te maken. Sommige van deze strategieën zijn praktisch moeilijk uitvoerbaar of zijn misschien om andere redenen minder wenselijk. Het duidelijker profileren van bepaalde belangstellingen of het gedurende lange tijd exploreren van bepaalde onderzoeksdomeinen is echter een meer haalbare strategie dan de rigide programmering van themanummers. Misschien is het goed om in een tijd waarin mensen meer dan voorheen bezorgd zijn over werk en inkomen voor henzelf en voor hun kinderen, het domein van de economische ethiek wat dieper uit te spitten. Dit zou kunnen gebeuren in de forumrubriek. Hij zou met wat meer controversiële bijdragen worden opgefrist. De eigenheid van Streven heeft toch niet alleen maar te maken met het feit dat meestal wordt geopend met een religieuze of bezinnende tekst.