Streven. Jaargang 60

[p. 1035]

Complex, mooi en dus moeilijk, kritisch en toch troostgevend
Joris Gerits

In het januarinummer 1959 van Maatstaf constateerde Paul Rodenko, dichter, essayist en pleitbezorger voor de avant-garde poëzie van Vijftig met zijn bekende bloemlezing Nieuwe griffels schone leien, dat de moderne democratie gekenmerkt wordt door een nivelleringstendens die haar eigen is. ‘(...) voor het nivellerende denken van de moderne democratie is een berg er om opgeblazen te worden, een kloof om overbrugd te worden. Dat de berg, de kloof een functie als berg, als kloof zouden kunnen hebben komt in dit horizontale denken niet op’.

Ik heb deze passus met instemming geciteerd in een van mijn eerste recensies die ik in Streven heb geschreven, 25 jaar geleden. Het betrof een essaybundel van Rudolf van de Perre, Poëzie en leven (1968), waarvan de Inleiding als volgt eindigde: ‘Heden bestaat er echter een pijnlijke kloof tussen het dichterlijke woord en de lezer en is de dichter vaak een roepende in de woestijn. Indien de onderhavige bladzijden er in slagen deze kloof bij enkelen te helpen overbruggen, acht de auteur zich ruimschoots beloond’ (p. 7). Ik was het toen met Rodenko wel en met Van de Perre niet eens en ik heb dat ook geschreven.

Meteen heb ik op dit symposium van Streven een eerste antwoord gegeven op de vraag van de hoofdredacteur, hoe de literatuur in dit maandblad een venster op cultuur en maatschappij kan zijn. De literaire bijdragen in Streven hoeven geen kloven te overbruggen, ze hoeven romans, poëzie en theater niet geschikt te maken voor consumptie door een ruim publiek dat de behoefte heeft erover te kunnen meepraten. Daarvoor zijn er de culturele bijlagen van kranten en weekbladen.

Is Streven dan een vakblad waarin gepolemiseerd wordt over literatuur als een object van literatuurwetenschap of over de wetenschappe-

[p. 1036]

lijke status van tekstinterpretaties? Het antwoord is duidelijk ontkennend. Wel is Streven een blad waarin geregeld geprobeerd wordt figuren en stromingen op een stimulerende wijze theoretisch te situeren in het intellectuele klimaat. Dat is b.v. destijds het geval geweest met de bijdragen van Paul Claes over het structuralisme (A.J. Greimas, Inleiding tot de betekeniseconomie, november '75) en de intertextualiteit (november '77) of meer recent met die van Bart Verschaffel over het televisieprogramma ‘Container’, een proeve van plaatsbepaling van het intellectueel bedrijf in Vlaanderen (februari '90).

De manier waarop in Streven over literatuur geschreven wordt is in principe analoog met de manier waarop literatuur gemaakt wordt die de moeite waard is om gelezen te worden. Zo'n literatuur is complex, subtiel, niet voorspelbaar, ontwrichtend. Volgende omschrijving van het begrip ‘complex’ door Gerrit Krol drukt precies uit wat ik bedoel met de complexiteit die literaire bijdragen in Streven bezitten of nastreven: ‘Je noemt iets complex als het één geheel is, maar niet in één oogopslag kan worden begrepen. “Complex” is vaak synoniem met “leven”, waarschijnlijk omdat het te maken heeft met groeien; het duurt meestal een tijdje voordat iets goed complex is’.

Bijdragen over literatuur in een maandblad als Streven kunnen de literatuur niet op de voet volgen, dat is onmogelijk wegens de tijd die verloopt tussen het schrijven en de publikatie van een bijdrage. Maar in de context van het citaat van Gerrit Krol is dat helemaal geen nadeel. Laat een boek, een dichtbundel maar eerst wat leven, groeien en complexer worden. De beschouwing kan er alleen maar bij winnen in de diepte en de breedte.

Vorig jaar heb ik in de rubriek Boekbesprekingen de aandacht gevestigd op een essaybundel van Krol met de titel ‘Wat mooi is is moeilijk’ (Querido, '91). Dat is voor mij geen axioma, wel een uitspraak die mij behoedt om literatuur alleen te beschouwen als tijdverdrijf (voor enkele fijne luiden) en ontspanning of als automaat die mij verzen levert als ik er emotioneel behoefte aan heb en zelf geen woorden vind als ik ze nodig heb. Die functie mag literatuur wat mij betreft zeker ook vervullen, maar voor mij is ze dan louter reproduktief, een echo van wat anderen gedacht of ervaren hebben. Op de flap van De plons van een vlok ('91), het debuut als dichteres van Lidy van Marissing, staat te lezen: ‘Voor Lidy van Marissing kan de moderne poëzie een van de steeds zeldzamer wordende kristallisatiepunten zijn binnen de voortrazende en alles uithollende reproduktiemachine; een van de weinige plekken waar nog iets kan “gebeuren” doordat je het met je eigen ogen ziet en met je eigen hersens meemaakt’.

Dat is dan meteen ook een verantwoording waarom ik in een maandelijks forumstuk over poëzie uit het zeer ruime aanbod van wat

[p. 1037]

zich als poëzie presenteert, zo'n bundel onder de aandacht van de lezers van Streven breng en vele andere onbesproken laat. Eigenlijk ga ik bij het schrijven over poëzie ervan uit dat er tot het publiek van Streven lezers behoren voor wie het lezen van poëzie belangrijk is. Dat is een apriori waarvan ik weet dat het door geen enkel onderzoek bevestigd is. Een niet onverdienstelijk dichter en poëziecriticus als Rob Schouten heeft in een bijdrage over hedendaagse Nederlandse poëzie in Ons Erfdeel (mei-juni '89) mijn apriori zwaar onder druk gezet door te stellen dat televisie, goed geoutilleerde didactische centra, film en popmuziek zowat alle functies overgenomen hebben die de poëzie in onze cultuur in de loop der tijden gecumuleerd had. Poëzie zou daardoor op dit ogenblik ‘het statussymbool voor een geestelijke aristocratie’ geworden zijn. Moet ik dan, deze beeldspraak doortrekkend, van Streven een koninklijk hof maken met een kroonraad van redacteurs, met auteurs die als hofleveranciers bijdragen inzenden ten behoeve van nobele betalende abonnees? Deze hyperbool als groteske kan zeer afdoende gecounterd worden door het alternatief dat in volgend gedicht van Rien Vroegindewey contouren krijgt:

Poëzie is voor mij het verhaal
dat men mij vroeger vertelde
van een man die op zijn zolder
een vliegtuig van beton gebouwd had
en trots tegen iedereen zei
dat het wel kon vliegen
maar niet door het dakraam kon.

Voor literatuur met het etherische gewicht van een golfbal die door de nobilitas van onze dagen deskundig en onder applaus van de omstaanders wordt geslagen naar de plek waar hij thuishoort: een putje met een vlaggetje erboven als jubelende aanduiding van de plaats waar hij letterlijk ondergaat, kan ik geen belangstelling opbrengen. Evenmin voor literatuur die als voorgespannen beton de zekerheid moet bevestigen van de mens, de buitengewoon handige do-it-selver, die met zijn vernuftig kunnen de hemel ontdekt, maar in zijn leven geen tijd meer heeft voor de dingen waar het echt op aan komt. Dit is opnieuw een verholen citaat, maar kan je de dag van vandaag nog spreken of schrijven zonder te citeren? Aan het woord is Yehuda Amichai:

Een mens heeft in zijn leven geen tijd.
Terwijl hij verliest zoekt hij,
terwijl hij vindt vergeet hij
terwijl hij vergeet bemint hij
en terwijl hij bemint begint hij te vergeten

[p. 1038]

Dat een mens in zijn leven geen tijd heeft, is een cliché. Maar beweren dat hij zoekt terwijl hij verliest, is geenszins een topos. Het is een paradox waarmee het gedicht de lezer in een toestand van geestelijk onevenwicht brengt. In de wetenschap en de economie, in de cultuur en maatschappij waarvoor Streven een maandblad heet te zijn, heeft men alleen maar oog voor winnaars en vinders: van nieuwe wegen, nieuwe produkten, nieuwe strategieën, nieuwe metaforen. In zo'n succesverhaal horen vele mensen echter niet meer thuis. Met grote realiteitszin zaagt Yehuda Amichai vervolgens de poten vanonder de stoel der succesrijken en geslaagden: de mens, terwijl hij vindt, vergeet, schrijft Amichai. Maar ondanks de evidente gebreken en tekorten van de mens - gebrek aan geheugen, tekort aan vasthoudendheid zodat wat hij vindt meteen verloren dreigt te gaan - blijft de dichter Amichai geloven in de mens omdat hij ten minste bemint terwijl hij vergeet.

Een strofe van vijf regels is voor de dichter genoeg om de lezer onomwonden te zeggen hoe beperkt hij is maar ook om hem even duidelijk te bevestigen in zijn vermogen om lief te hebben. Dat te vernemen schenkt troost. Wie troost een te psychologiserend of therapeutisch woord vindt, mag ook denken aan de troost die volgens Boëtius de filosofie verschaft.

Complex, mooi en dus moeilijk, kritisch en toch troostgevend: dat zijn een aantal voor mij belangrijke ruitjes in het venster op cultuur en maatschappij dat door de literatuur in Streven geboden wordt. Of geboden zou moeten worden. Dat venster staat ook liefst helemaal open.