Streven. Jaargang 60

[p. 1025]

Postmoderniteit en nieuwe spiritualiteit
Ilse N. Bulhof

Vier strevingen gaan, als ik het goed zie, in Streven samen: signaleren, begeleiden, forum zijn en bemoedigen. Signaleren van wat in onze tijd, in onze cultuur omgaat - een lezen dus van de tekenen des tijds. Begeleiden zoals het koor in een Griekse tragedie meejuichte, meetreurde, de balans opmaakte van wat op het toneel geschiedt. Forum zijn voor discussies over zaken die ons als mensen van deze tijd aangaan en ter harte gaan. En tenslotte: bemoedigen door op ontwikkelingen die ieder van ons als leden van de redactie aanspreken, attent te maken, de boeiende kanten ervan een kans te geven.

Wat kan in dit dynamische Streven de rol van de filosofie zijn? Filosofie heeft vele gestalten. Een ervan is cultuurfilosofie: de wijsgerige reflectie op cultuur, in de eerste plaats nog steeds de westerse cultuur, al verandert dat misschien. Vanuit cultuurfilosofische optiek wordt de huidige culturele situatie geduid als een zijn tussen-twee-tijden: ‘modern’ en ‘postmodern’. Het geloof in de menselijke autonomie om zich middels rede, wetenschap en technologie los te maken van knellende banden van natuur en traditie, zelf in gesprek met anderen te kiezen hoe men de wereld in wil richten, om langs die weg gerechtigheid en humaniteit te doen zegevieren - dat alles lijkt in filosofie en samenleving zijn tijd gehad te hebben. Twee gebeurtenissen uit de jongste tijd hebben de grenzen van dit Verlichtingsdenken laten zien: de val van de Muur en van het daarachter gelegen totalitaire stelsel maakte duidelijk dat er grenzen zijn aan wat mensen kunnen, dat een door de rede geleide herschepping van de wereld niet mogelijk is; en de Rio Conferentie over het milieu maakte duidelijk dat er grenzen zijn aan wat de aarde kan verdragen aan door technologie gestuurde economische

[p. 1026]

expansie. Beide gebeurtenissen zijn twee kanten van een houding: een streven naar onafhankelijkheid van wat is voorgegeven en de eigen vrijheid beknelt: voorgegeven geloof, voorgegeven aarde, voorgegeven cultuur, voorgegeven lichaam, voorgetrokken grenzen, voorgetekende leefpatronen. Grootse vooruitgangsprojecten werden uitgedacht en een leger daadkrachtige individuen, mannen - vrouwen zaten thuis - met een goed verstand en een sterke wil zetten zich aan de arbeid. Men moest zich bewust worden van de eigen identiteit, want pas dan wist je wat je wilde en kon je autonoom zijn.

Ik schrijf dit in de verleden tijd, alsof we niet meer in die tijd zouden leven. Maar dat doen we nog wel: alternatieven zijn immers nog niet voorhanden. Dus we leven gewoon door met de riemen die we van het vooruitgangsethos hebben overgeërfd: we omhelzen individualisering, persoonlijke reflectie en persoonlijke standpuntbepaling, we stippelen een beleid uit, hechten aan identiteit. Maar dat alles dan zonder de idealen die het projectdenken van de moderne tijd bezielde? Dat kan. Maar het kan zijn dat zich iets anders baan breekt. Laten we het postmoderniteit noemen. Het is bij het interpreteren van onze eigen tijd als bij het lezen van een tekst: verschillende interpretaties zijn mogelijk. Het ligt aan de lezer welke interpretatie geactualiseerd en bemoedigd wordt.

De gedachte dat het aan de lezer is om te beslissen wat de beste interpretatie van een tekst, of van een traditie, of van een cultuur is, dat de lezer verantwoordelijk is voor de wijze waarop een tekst, traditie of cultuur hernomen en in de eigen tijd present gesteld wordt, is een typisch postmoderne gedachte. Een gedachte die mij erg aanspreekt, waarin ik meega. Eeuwenlang hebben wij ons bewogen in een richting die was voorgetekend door de metafysica (zelfs de Verlichting deed dat): er werd van uitgegaan dat er Zijn, bij Hegel omgeduid tot Doel, was. Dat werd vervolgens elders in afgeleide en lagere vorm, in een kopie, present gesteld, benaderd, afgebeeld, gerepresenteerd. Een gezaghebbend origineel moet, net als in de traditionele realistische schilderkunst, zo getrouw mogelijk gevolgd, zo dicht mogelijk benaderd worden. Postmoderne denkers daarentegen denken niet vanuit het Platoonse model van origineel en kopie, maar vanuit het meer door de retorica geïnspireerde model van uitvoerende kunsten (performative arts) als b.v. dans of muziek. In uitvoerende kunsten gaat het niet om het werkelijke of vermeende origineel, maar om het spel en het klinken hier en nu. Het ‘interpretandum’, voorbeeld of oerbeeld is aanleiding voor eigen spel, een spel met eigen accenten, met ruimte voor variaties en zelfbedachte improvisaties. Wil de uitvoering kwaliteit hebben, dan moet de vertolker ontvankelijk zijn voor wat zij (kan ook hij zijn) speelt, zich laten leiden, zij moet zich laten spelen - en al doende het

[p. 1027]

interpretandum opnieuw een kans geven om in ons midden, in de wereld, onze mensenwereld, te zijn. Een uitvoerend kunstenaar is dus niet soeverein. Maar het interpretandum is dat evenmin. Beide zijn op samenspel aangewezen. Kunstwerken, teksten van allerlei aard, instellingen, tradities en cultuur: kunnen alle gezien worden als interpretanda die erom vragen te worden uitgevoerd.

De postmoderne metafoor van uitvoerende kunsten als leidraad voor de ervaring van cultuur heeft belangrijke praktische consequenties. Om te beginnen brengt het een open oog met zich mee voor het belang van zorg. Een samenleving valt uit elkaar wanneer er geen zorg besteed wordt aan onderhoud. Zorg voor de fysieke omgeving: gebouwen, steden, wegen, moeder aarde; zorg voor sociale relaties: relaties tussen vrouwen en mannen, tussen generaties, tussen leidinggevenden en geleiden, auto- en allochtonen; zorg voor sociale organisaties: politiek stelsel, middenveldorganisaties, onderwijsstelsel, zorg voor het handhaven van humane waarden en levenswijzen. Een cultuurwereld vraagt zorg. Amor mundi noemde Hannah Arendt dat. Zorg om het interpretandum steeds opnieuw, van het ene moment op het andere op zorgzame wijze in ons leven en handelen aanwezig te stellen. Betekent die prioriteit van zorg dat er geen veranderingen tot stand zullen komen? Dat hoeft helemaal niet. Want er is altijd de mogelijkheid van ‘speelse’, ja subversieve variaties en improvisaties op wat in de wereld is of geweest is. In deze optiek ‘is’ werkelijkheid niet, ze is pas wanneer zij steeds opnieuw in onze ‘uitvoeringen’ ervan present gesteld wordt.

Een dergelijk ‘postmetafysisch’ denken roept gewoonlijk panische angst op. ‘Is er dan geen waarheid?’, ‘Is dan alles relatief?’, ‘Waar halen we onze maatstaven vandaan als alles mensenwerk is?’ Het postmoderne denken kan inderdaad tot relativisme en nihilisme leiden. Maar dat hoeft niet. Want er is zoiets als een ethiek denkbaar die van het model van de uitvoerend kunstenaar uitgaat: een ethiek die aandacht heeft voor de kwaliteit van de manier waarop men de interpretanda van de cultuur uitvoert, die aandacht heeft voor de houding, de instelling en het ethos van de persoon die herneemt. Niet een destructieve houding waarbij het interpretandum vernietigd wordt, maar een toegenegen houding die in de eigen uitvoering aspecten die eerst verborgen waren, een kans geeft. Juist in een postmoderne optiek kan door de nadruk op houding dat wat in vroeger tijden met ‘deugden’ werd aangeduid - persoonlijke kwaliteiten - weer belangrijk worden. Er kan weer ruimte komen voor een deugdenethiek (die in tegenstelling staat tot de regelethiek van de postkantiaanse tijd). Zouden persoonlijke kwaliteiten niet ook van groot belang kunnen zijn in wetenschappelijk onderzoek? Dat gaat dan wel in tegen de gedachte dat wetenschap op afstandelijke

[p. 1028]

wijze beoefend behoort te worden - als werd het onderzoek niet door een persoon uitgevoerd.

Zijn zorg en aandacht voor kwaliteit en houding niet te lief, te mooi? Is het leven niet een gruwel die veeleer een houding van weerstand, verzet, opstand, destructie vraagt dan zorg? Auschwitz, Joegoslavië... Mijn antwoord is: verzet en revoltes behoeven niet destructief te zijn; als het goed is, zijn zij een vorm van zorg voor wat onder de voet gelopen en gekwetst dreigt te worden.

Nog een boeiende ontwikkeling breekt zich mogelijkerwijs baan. Laten we het nieuwe spiritualiteit noemen. Ook dat is een ambivalent fenomeen. Spiritualiteit kan een supermarktgebeuren zijn waarbij het individu naar hartelust grasduint in de meest wonderlijke spirituele stromingen die in de aanbieding zijn. Maar wat er nu aan spiritualiteit opkomt, kan ook geduid worden als een nieuwe gevoeligheid voor ‘het heilige’, waarvoor in de volledig getemporaliseerde en verhorizontaliseerde moderne cultuur geen plaats meer was. Charismatische bewegingen in de kerken getuigen eveneens van een opleving van aandacht voor de werkzame kracht van het heilige. In filosofie en psychologie gaan hier en daar stemmen op (ik hoor daar ook bij) die pleiten voor aandacht voor transcendentie-ervaringen, voor een dieper zelf, voor ecospiritualiteit, voor een ervaren van sterven en dood als iets anders dan het absolute einde van het leven. Het hangt er ook bij deze lezing van de eigen tijd van af welke interpretatie van de nieuwe spiritualiteit wij in ons leven actualiseren en bemoedigen.

De onderlinge relatie die in deze tijd bestaat en groeit tussen postmodern en nieuwe spiritualiteit enerzijds, en tussen moderniteit en deze beide anderzijds is verre van duidelijk. Als het aan mij ligt, zult u er in de komende jaren in Streven meer over lezen. Want ik zou wensen dat Streven met zijn vier strevingen - signaleren, begeleiden, forum zijn en bemoedigen - een constructieve bijdrage kan leveren tot de overgang van nu naar straks. Met die wens in het hart voeg ik mij in in Streven's strevingen en kijk naar alles wat ermee samen zou kunnen hangen. Ik hoop dat lezers en omstanders mee willen kijken, mee willen denken en hun inzichten met ons willen delen.