Streven. Jaargang 60

[p. 997]

Mijn eigen-zinnig Streven
Eric De Kuyper

Waarschijnlijk waren er toen, ik spreek van de jaren '65, weinig jonge mensen die met zo veel gedrevenheid iets van zichzelf gepubliceerd wilden krijgen als ik. Ik ben geen schrijver ‘van nature’. Jarenlang heeft het schrijven van een artikel me een calvarietocht geleken, en zonder de hulp en ondersteuning van vrienden en eindredacteurs, zoals bijvoorbeeld Frans Van Bladel, zou ik het nooit hebben volgehouden. Ik was een geboren bemiddelaar, en dus aangewezen op organen en media die aanleiding en middel waren om te kunnen schrijven. Nadat ik in de Vlaamse Linie enkele recensies over dans en ballet geplaatst had gekregen, vond ik in Streven een plek waar ik echt kon publiceren. Het was een godsgave. Stel je voor, niet alleen maar op krantepapier, in slecht gezette letters, met zetfouten die je tekst onsamenhangend maken of in willekeurige coupures verknippen, maar in een verzorgde druk op mooi helder papier, zo lang als je maar wilde, over het onderwerp dat je zelf koos. En dat op een manier waarop de informatie niet centraal hoefde te staan, maar je eigen benadering. En niet zo maar een maandblad, maar een blad dat ik toen al jarenlang las. Mijn oudste broer was erop geabonneerd en beschouwde het als een soort orakel. Kortom, een blad voor intellectuelen, door intellectuelen geschreven. Kon het mooier dan dat ik daar over film zou mogen schrijven? Want dat was het wat ik absoluut wilde: schrijven over film. Het was een drang en een roeping: schrijven over film zoals je kon schrijven over literatuur of architectuur, toneel of beeldende kunsten. In Vlaanderen laten zien dat het medium film een volwaardig kunst- en cultuurfenomeen was dat au sérieux moest worden genomen. Het was een taak die ik met overgave en gewetensvol op me wilde nemen. In Streven was de weg reeds geëffend door Jos Burvenich. Ik las hem met een mengeling van respect en irritatie. Respect voor zijn engagement, zijn kennis, maar irritatie omdat hij naar mijn gevoel in film te veel een aanleiding voor moraliserende beschouwingen zag. Zo ging dat in de toenmalige Vlaamse traditie van filmkritiek (en niet alleen in de

[p. 998]

filmkritiek): de vorm was slechts de uitbeelding van de inhoud, en vooral die inhoud werd besproken, slechts af en toe een referentie naar de vormgeving. Burvenich was daar beslist niet het meest extreme noch kwalijkste voorbeeld van. Maar voor mij - of beter gezegd voor ‘ons’, al wist ik toen nog niet dat ik niet alleen stond en dat daar in Leuven iemand als Dirk Lauwaert net dezelfde gedrevenheid had - waren de artikelen van Burvenich cs. olie op het vuur van mijn cinefilie. Want ‘wij’, wij bewogen ons in de wateren van de Franse intellectuele stroming van jonge filmessayisten, de ‘cinefielen’.

Ik had zoiets als een programma: ik wilde niet, zoals andere film-schrijvers, zo maar op film reageren via een tekst. Wat ik schreef, wilde ik in een soort continuïteit geplaatst zien. Dat programma was echter minder van inhoudelijke aard (wat dat betreft heb ik nooit met criteria gewerkt) dan wel cultuuropvoedend. Het ging me om het medium, het kunst- en cultuurfenomeen film, en wat ik daarvoor als schrijver kon doen. Er was zoiets als een project.

Dat is voor filmessayisten niet zo vanzelfsprekend. Onlangs nog had ik een scherpe discussie met Willem-Jan Otten, wiens stukken in de NRC ik nogal negatief had beoordeeld. Niet vanwege hun subjectivisme, of hun dilettantisme, zoals hij meende, maar omdat, zo probeerde ik hem duidelijk te maken, hij zich als schrijver over film eigenlijk niets gelegen laat aan film. Zijn subjectiviteit staat niet ten dienste van de film, maar... van hemzelf of van het te schrijven stuk. Ook al vind ik dat alle middelen goed zijn, en zowel subjectivisme als dilettantisme kunnen daartoe behoren, ben ik nog steeds overtuigd dat je als schrijver een taak te vervullen hebt ten aanzien van de ‘kunst’. Wat dat betreft, behoor ik meer tot het type zendelingsessayisten.

Als ik maar aan de weg bleef timmeren, zouden er lezers ontstaan die mijn teksten lazen. Ik ging ervan uit dat die er niet waren, ik moest ze scheppen - en zo zou er op die dorre Vlaamse bodem zoiets als een filmklimaat, een filmcultuur groeien. Dat was de utopie. Daarmee samenhangend vond ik twee voorwaarden erg belangrijk; ze werden zonder al te veel bezwaren door Streven aanvaard. Ik moest regelmatig en intensief kunnen publiceren. In het beste geval zou er in elk nummer iets over film moeten staan; film mocht niet als een toevallig onderwerp af en toe verschijnen, als een krent in de pap van de cultuur. Film moest, omdat het in de culturele context van toen zo'n marginaal verschijnsel was, continu aanwezig zijn. En omdat ik mezelf een voorlichterstaak had opgelegd, was ik nogal intolerant. Ik wilde eigenlijk niet dat andere stemmen - als die er buiten Burvenich al waren geweest - naast de mijne zouden klinken. Als Burvenich regelmatig naast mij zou verschijnen, zou ik voortdurend geneigd zijn

[p. 999]

met hem te polemiseren. En dat leek me niet zo'n nuttige bijkomende activiteit. Niet dat ik het debat uit de weg wilde gaan, maar wat ik deed en schreef, was voor mij een onderdeel van dat debat.

Mijn tweede voorwaarde was dat ik de kans moest krijgen om iets van het intellectuele debat gaande te houden, te voeden of te stimuleren. Ik gebruikte daarvoor meestal citaten en voetnoten, een overdaad aan citaten en voetnoten waar ik me nu voor schaam. Mijn mededelingsdrang en mijn proselytisme strekte zich uit buiten het filmveld. Of juister gezegd, ik wilde de film nauwer betrekken bij de andere culturele en intellectuele stromingen, en tevens deze ook aan het licht brengen. Ik dacht dat als ik maar vaak genoeg Benjamin of Barthes of Sontag (namen die toen geen gemeengoed waren - Barthes en Benjamin waren, toen ik in het begin van de jaren zeventig aan de Vrije Universiteit van Brussel ging studeren, nog min of meer taboe) ter sprake bracht, mijn lezers op z'n minst hun namen zouden kennen en, wie weet, misschien wel eens zouden gaan lezen wat deze mensen geschreven hadden. Maar nogmaals, het was meer een - heel naïeve - gedrevenheid dan prekerigheid of arrogantie.

Omdat mijn interesse zich niet beperkte tot film of de kunsten in het algemeen, werd ook de boekenrubriek voor mij een prachtige aanvullende activiteit. Bijna twee decennia lang verorberde ik wat ik via de recensierubriek maar kon lezen en krijgen: van geschiedenis, sociologie, psychologie over filosofie, pedagogiek, tot uiteraard film en dans. Mijn bibliotheek draagt nog altijd de sporen van deze passies. En als ik zo'n rij ‘pedagogiek’ uit de jaren zestig in mijn boekenkast bekijk, moet ik denken aan Bouvard en Pécuchet (Architectuur en theater moest ik, helaas, overlaten aan mijn Streven-collega's veelvreters, Carlos Tindemans en Geert Beekaert). In geen enkele van deze gebieden was ik een deskundige (behalve dan op film en dansgebied), maar Streven en Van Bladel lieten me begaan. Mijn gebrek aan academische kennis werd echter wel gecompenseerd door ernst en studie; een vorm van degelijkheid die me in feite - zij het op een nogal eigenzinnige wijze - verbond met het blad en me onderscheidde van de illustere griezelige voorbeelden van Flaubert! Ik was toen inderdaad nog geen academicus, en daardoor klonk mijn stem in het blad wellicht een beetje als een dissonant. Hoewel, toen ik dan uiteindelijk toch een academicus was geworden, bleef ik vals klinken. Dat komt waarschijnlijk door mijn tegendraadse opleiding, waarvan Streven zelf een niet onbelangrijk element is geweest.

Dat de filmrubriek me niet genoeg was, werd al snel duidelijk. Ik wilde ook schrijven over al die dingen waar in de jaren zestig en zeventig in ons cultuurgebied nooit over geschreven werd. Er gebeurde

[p. 1000]

zo veel! En je had in het buitenland zulke prachtige voorbeelden van wat er allemaal in de essayistiek mogelijk was: The Village Voice, de New Yorker, de New York Review of Books, de Duitse feuilletons en de artikelen in Die Zeit, sommige stukken in The Observer... Maar deze vaag omlijnde gebieden en onderwerpen, de direct bij de actualiteit betrokken mentaliteitskwesties leenden zich niet voor de traditionele schriftuur en benadering die in Streven toonaangevend was. Benjamin en Barthes hadden trouwens de weg gewezen: die niet erkende onderwerpen vereisten een andere manier van schrijven. Losser, persoonlijker, speelser, scherper ook en in zekere zin meer geëngageerd dan de op autoriteit gefundeerde artikelen die het gros van Streven uitmaakten. Een eerste poging in die richting ondernam ik met een groep van vrienden, onder wie dan Dirk Lauwaert, en dat werd een reeks van portretten-interviews. Een generatie noemde de redactie dat. En ze waarschuwde de lezers: ‘Dit is een andere taal dan we in Streven gewend zijn, maar wat hier verteld wordt, verschilt ook nogal wat van wat in Streven gewoonlijk ter sprake komt. Die “vervreemding” dwingt misschien tot een opmerkzamer lectuur’ (oktober 1970). Daarna volgde de reeks Beeldspraak, waar ik nog steeds trots op ben. Streven was het enige culturele blad waarin ik dit soort proza kwijt kon. En, ik heb het al vaker gezegd, als ik later ben gaan schrijven (als schrijver dan, niet als publicist), dan is het ook omdat ik het plezier van het schrijven ook via Streven heb kunnen uitproberen en ontdekken. Als er toen een Vlaamse uitgever was geweest, zoals later in Nederland de SUN, dan was ik wellicht eerder met mijn literair werk begonnen. Achteraf heb ik er geen spijt van. Alleen wil ik er nog maar eens mee zeggen: de tijden waren er toen niet rijp voor, en ik had de indruk dat ze er in dit land nooit rijp voor zouden worden. Vandaar mijn exil, eerst naar Frankrijk, dan naar Nederland. Maar dat is een andere geschiedenis. Of de andere kant van die geschiedenis.

Dat de tijden er toen niet rijp voor waren, dat is iets waar Van Bladel me onlangs aan herinnerde. Het was het enige penibele incident dat ik met Streven ooit heb gehad, en waarschijnlijk daarom was ik het vergeten. Ik had drie artikelen geschreven over seksualiteit, waarin ik vooral de toen opkomende, maar nog verre van gekende of erkende Angelsaksische en Franse feministische literatuur presenteerde en becommentarieerde, van de Beauvoir tot Germaine Greer. Streven was toen nog een bi-culturele uitgave: het blad werd gemaakt door een Vlaamse redactie in Antwerpen en een Nederlandse in Amsterdam. Ik hoorde dat de Nederlandse redactie niet zo opgetogen was over mijn artikelen. Hoe dan ook, de Nederlandse redactie verzette zich tegen de publikatie van mijn reeks over seksualiteit. Er vond zelf zoiets als een conclaaf plaats - in Breda - waar ik, gesteund door de Vlaamse

[p. 1001]

delegatie, mijn standpunt mocht verdedigen. Het mocht niet baten. Ik kreeg publikatieverbod. Het heette toen dat de Nederlandse redactie minder progressief was dan de Vlaamse... Een paar jaar later zou natuurlijk iedereen schrijven over emancipatie en feminisme, de Nederlandse redactie op kop.

Voor mij echter wierp het een niet al te grote smet op mijn medewerking met het blad. Ik bleef nog jarenlang meewerken. De reden waarom het me eigenlijk niet zo raakte - en waarom ik het incident was vergeten - was waarschijnlijk dat ik die censuurmentaliteit eigenlijk - zij het buiten Streven - allang gewend was. Wat je wilde schrijven en vooral ook de onderwerpen en de manier waarop werd zo goed als nooit aanvaard. Het gevoel van verstikking en beknotting was in die jaren alomtegenwoordig: of je nu studeerde aan de VUB, schreef voor de Vlaamse pers, werkzaam was bij de BRT... je had de indruk dat zo goed als niets kon. Behalve dan in mijn geval in Streven, die ene keer uitgezonderd.

Schrijvers doorlopen meestal een nogal vastgelegd traject, dat voor hen veel consequenties heeft: van het schoolkrantje waar ze poëzie publiceren, gaan ze over naar literaire tijdschriften en maandbladen waar hun novellen verschijnen. Dan komt er een eerste roman. Ze studeren vaak Nederlands en doen een beetje aan literatuurkritiek. Zo gaat dat meestal. Ik heb nooit dat klassieke patroon gevolgd. Als schrijver liggen mijn wortels elders en anders: onder meer met artikelen in een blad als Streven, en anderzijds in de journalistieke kunstkritiek. Met literatuur heb ik nooit iets te maken gehad; er is geen onderwerp waar ik niet over geschreven heb, behalve dan ‘literatuur’ (en sport en politiek). Reden misschien ook waarom de Literatuur het met mij moeilijk heeft.