Streven. Jaargang 60

[p. 991]

Niemand weet van tevoren
Geert Bekaert

‘Niemand weet van tevoren de weg die het zaad zal gaan’
(W. Barnard)

Streven was een droom van een tijdschrift. Het had iets van het parfum van een achttiende eeuws salon, waarin op heel persoonlijke, spitse en geëngageerde wijze in een ontspannen sfeer over alles en nog wat van de dag kon en moest gepraat worden. Zo verwonderlijk is dat niet. Want Streven is ontstaan in een milieu dat deze intellectuele traditie tot in de jaren zestig van deze twintigste eeuw in stand heeft gehouden. De dagelijkse gesprekken van de jezuïeten in hun, nota bene, verplichte recreatie in een daartoe geëigend salon, eerst op het Onze-Lieve-Vrouwecollege in Antwerpen, later in de filosofische en theologische faculteit in Leuven, waar de redactie achtereenvolgens thuis was, kunnen als een voortzetting van de salons uit de vorige eeuwen beschouwd worden, zij het dan zonder dames. Ik heb het geluk gehad daaraan een tijdlang te mogen participeren. Ik vrees dat die tijd nu niet alleen voor mij voorbij is. En ik kan me voorstellen dat een soortgelijke situatie voor een blad als Streven problematisch kan zijn.

Natuurlijk kreeg de redactie, elke nieuwe redactie, wel eens de aanvechting om van Streven een modern, aan zijn tijd aangepast tijdschrift te maken, maar dat is nooit echt gelukt. Het kon ook niet. Want een modern tijdschrift kan Streven nooit worden. Er bestaat gewoon geen behoefte meer aan zulk een onsystematische en ongerichte verzameling onderwerpen en schrifturen, die de geest op een onverwachte wijze proberen bezig te houden en eventueel te prikkelen. Er is trouwens nooit behoefte geweest aan een blad als Streven, tenzij dan bij de redacteuren. Die zijn het die met de nieuwsgierige lezer een soort pact sluiten, dat hem de gelegenheid geeft elke maand aan het gesprek of de gesprekken die in het blad worden geëntameerd deel te nemen. Ik

[p. 992]

heb dan ook altijd de samenvattingen van de artikelen vooraan in het blad, blijkbaar een kruk voor de ongeduldige lezer (geen echte lezer dus), als een aanslag op de vrijheid van de lezer ervaren. Als Streven nog lang genoeg bestaat, maakt het een ernstige kans ooit vanzelf een modieus tijdschrift te worden, want de tijd komt van de verlichte amateur die het heeft opgegeven over alles een definitieve mening te hebben en nog een zekere marge van nieuwsgierigheid en vrijblijvendheid openhoudt.

Dit verlichte amateurisme is mijn geluk geweest. Ik ben dan ook, zolang ik me de zorgeloosheid van een amateur heb gegund, met Streven verbonden geweest, eerst als medewerker, een tijdlang zelfs als amateur-boekhouder, maar dat laatste heeft niet veel te betekenen, het eerste wellicht ook niet.

Wanneer ik mijn eerste artikel in Streven heb gepubliceerd, heb ik moeten opzoeken. Het was in nummer zes in 1953, in maart dus, de lentemaand, veronderstel ik, want met de jaartellingen is het in Streven altijd een beetje ingewikkeld geweest. Maar de omstandigheden waaronder het gebeurde staan me nog scherp voor de geest. Ze zijn, geloof ik, significatief voor de aanpak van Streven. Ik had een lezing gegeven over de ontwikkeling van de moderne schilderkunst tot aan de Tweede Wereldoorlog. Bij Veranneman in Kortrijk had ik een paar echte Picasso's gezien en vooral een Braque. Die laatste had me in mijn ziel geraakt. Vraag me niet waarom. Ik was er van geen kanten op voorbereid. In de humaniora was me ooit, tien jaar eerder, ten stelligste ontraden om het boek van Stubbe over Permeke te lezen. De nieuwsgierigheid verbetenheid van een amateur heb ik me toen aan het lezen gezet. Nederlandse lectuur over de moderne kunt was zo goed als onbestaande. Wel ontdekte ik in een vooroorlogs nummer van Dietsche Warande en Belfort een uitstekend stuk, de naam van de auteur ben ik vergeten, dat me op weg heeft gezet. Mij was het toen vooral te doen om de achtergronden en de samenhang van de verschillende scholen en vooral om het concrete werk van de protagonisten. Ik begon toen te beseffen dat dit laatste de drager was van die naar mijn gevoel vaak opgefokte indelingen tussen verschillende strekkingen. De lezing, die voor mij een begin was, was meteen ook een afscheid van de moderne schilderkunst, die, voor ze in Vlaanderen enige bekendheid bezat, reeds over haar hoogtepunt heen was.

Maar daar gaat het nu niet over, wel over de wijze waarop deze lezing in een aangepaste vorm in Streven terecht is gekomen. Na de lezing kwam professor Libert Vander Kerken, lid van de redactie van Streven, naar me toe en stelde me voor de lezing te publiceren. Dat is dan ook gebeurd, zij het na een grondige herwerking. Een artikel dat

[p. 993]

aangeboden werd aan de redactie werd, in die tijd althans, beschouwd als een ruw brok erts dat er alles bij kon winnen door (in overleg met de auteur) geslepen te worden. Elk artikel moest een zo gaaf mogelijk werkstuk zijn. De helderheid en leesbaarheid ervan stonden hoog aangeschreven. Die kwaliteit was de allereerste band die het met de andere stukken in een nummer zou vormen. Voor de jonge auteur, herinner ik me, vormde die redactionele verwachting een grote uitdaging.

Dit eerste artikel was het begin van een nauwe samenwerking met Streven. Ook al werd het blad niet systematisch samengesteld, het bezat een aantal aandachtsvelden die door een redacteur min of meer werden afgedekt. Ik werd ingeschakeld als kunstchroniqueur en genoot een absolute vrijheid. In mijn ijver ging ik, bedenk ik nu, flink tegen de aard van het blad in. Ik wilde de lezer zo volledig mogelijk informeren, hetgeen uiteraard niet tot de opzet van het blad behoorde. Als excuus kan aangevoerd worden, dat de kunstkroniek, meer dan andere rubrieken wellicht, in een reële leemte voorzag. Ik ging tentoonstellingen kunsttijdschriften. En er waren de talloze boekbesprekingen, misschien nog het belangrijkste van al, ook al had het er de schijn niet van. Het eerste honorarium dat ik van Streven kreeg, was een boek: de uitgave van het werk van de leden, architecten en kunstenaars, van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België.

Het werk voor Streven, vrijetijdsbesteding in de marge van mijn studies, was een meeslepende ontdekkingsreis, door geen gebaande paden of bestemmingen gehinderd. Op geen enkele andere plek ware dat mogelijk geweest. Na het toevallige stuk over het einde van de moderne schilderkunst - ik heb later ook nog het einde van de architectuur beschreven -, heb ik het eerste artikel dat expliciet voor Streven was bestemd, gewijd aan de abstracte kunst ‘als een uitzonderingsverschijnsel en als een specifieke geestesrichting’, een poging om de abstracte kunst een filosofische verantwoording te geven in de ontwikkeling van de hedendaagse cultuur. Ik ga hier niet de vele artikelen vermelden die ik dan in een hoog tempo heb geschreven, al merk ik achteraf, dat de meeste allesbehalve obligate opgaven zijn geweest, maar etappes in een persoonlijke geschiedenis. Een aantal ervan zijn gebundeld in de eerste twee delen van Verzamelde Opstellen, uitgegeven onder de titel Stapstenen (1985) en Los in de ruimte (1986). Ze bestrijken de periode van 1950 tot 1970, de periode waarin ik voor Streven actief was. In een voorwoord heb ik toen de vraag gesteld: ‘Waarom geen opstellen verzamelen?’ en erbij genoteerd: ‘De opstellen die hier verzameld worden, zijn al schrijvende ontstaan, onder druk

[p. 994]

van omstandigheden die om een tekst vroegen. Ze zijn voor een dag, een week, hooguit een maand geschreven. Ze zijn niet bestemd om bewaard te worden. Ze behoren tot het ogenblik dat in het schrijven zelf wordt gemaakt en weer opgeheven. Het schrijven wordt meegenomen in de stroom van het geschrevene, zoals een woord in een gesprek. Het probeert het even open te scheuren, het voorthollende betoog even op te houden en de draad ervan te verbreken om op adem te komen, een leegte open te houden, maar het weet dat er alleen kan worden geschreven om het schrijven aan de gang te houden en het niet in de donkerte van het bestaan te laten verdwijnen’. Een tijdschrift als Streven, lijkt me, vindt daarin zijn echte bestaansreden.

De eerste stukken over beeldende kunst en architectuur, want architectuur maakte van bij het begin een voornaam deel uit van mijn belangstelling, werden gepubliceerd zonder illustratie. De tekst was alles. Op het beeld rustte een zacht taboe. Ik had de redactie al zover gebracht dat ze in het wit dat de artikelen scheidde, want elk artikel begon, volgens de wet van zijn zelfstandigheid, bovenaan een nieuwe pagina, een klein vignet wou plaatsen, een vignet dat geen enkel verband met de teksten beoogde. De gravures waren genomen uit een prachtig exemplaar van de Hortus Sanitatis, dat ik in de bibliotheek van Leuven had ontdekt. De eerste echte illustraties, als een ondersteuning van de tekst en een toegeving dat ook het woord zijn beperkingen heeft in de verwijzing naar de realiteit, verschenen bij het artikel over ‘Modern bouwen in Italië. Menselijkheid en Fantasie’ in november 1954. Als auteur moest ik niet alleen zelf voor de keuze van de illustraties instaan, maar ook voor hun lay-out, perfect in de amateuristische traditie. Van dan af, zolang ik bij Streven was, zouden de illustraties een steeds ruimere plaats gaan innemen.

De ambitie om van de kunstrubriek een breed georiënteerd forum voor binnen- en buitenlandse kunst en architectuur te maken bracht met zich mee dat steeds meer medewerkers werden aangetrokken, vooral dan uit het buitenland. Een tijdschrift is blijkbaar veel meer dan het gedrukte object dat men maandelijks in de bus krijgt. Ik heb het reeds gehad over het pact met de lezer, maar er ontstaat ook een club van medewerkers en een gedachtenwisseling rond het blad, niet gestructureerd, maar wel heel reëel, een salon buiten het salon. Het feit dat, ook in de jaren zestig nog, op het gebied van kunst- en architectuurkritiek Vlaanderen een leeg land was, droeg daar toe bij. Belangrijke auteurs debuteerden in Streven. Maar even belangrijk was dat Streven mensen die moeilijk te bewegen waren een pen ter hand te nemen tot schrijven inspireerde. Ik herinner me het artikel van wijlen professor Paul Felix over de kerk van Le Corbusier in Ronchamp, dat heel wat ophef maakte. Maar ook andere artikelen komen me nu voor

[p. 995]

de geest. Maurice Roelants schreef een van zijn laatste stukken over de kruisweg van Edgard Tijtgat. Huib Hoste, de miskende en verbitterde, gaf aan Streven zijn memoires. K.N. Elno mag ik niet vergeten. Vanaf 1956 begon hij een regelmatige medewerking. De lijst van buitenlandse auteurs geeft een indruk van het brede spectrum dat werd geboden.

Zonder enige volledigheid na te streven, denk ik terug aan de prettige samenwerking en vaak ook vriendschap die ontstond, naar aanleiding van een of meerdere artikelen, met Françoise Choay, Werner Blaser, Bernard Dorival, Werner Hofmann, Hans Paul Bahrdt, Jürgen Joedicke, Giorgio Trebbi, Michel Seuphor, Karel Pawek, Claude Schnaidt, Christopher Alexander, Giancarlo di Carlo, Hans Jaffé, Françoise Henry, Otto Bartning, Rudolf Schwarz en vele, vele anderen.

In de schijnbaar toevallige keuze van auteurs en onderwerpen manifesteert zich achteraf toch een lijn, of liever een instelling, een verwachting. Er bestond geen opzet, geen plan, maar wel een duidelijke gerichtheid en een vraag. Alles bleef open, maar niet op een willekeurige wijze. Een tijdschrift blijft gebonden aan het moment, maar is er niet aan onderworpen.

Het gevaar bestond dat de kunst zich uit het geheel van het blad zou losmaken. Achteraf blijkt een van de boeiendste aspecten te zijn geweest dat de kunst of de architectuur nooit verzelfstandigd werd, maar altijd ingebed bleef in het geheel van het blad, dat het deel uitmaakte van zijn verscheidenheid. Soms heb ik gedacht, van zijn onverschilligheid, want kunst en architectuur bleven een soort vrijblijvendheid kennen, die op andere gebieden niet mogelijk was. Maar juist die afstandelijkheid was een vruchtbare vorm van relativering en tenslotte van echte betrokkenheid. Heel expliciet zijn deze verhoudingen nooit geweest, maar nu merk ik dat ze meer bewust waren dan ik dacht. Mij valt nu bijvoorbeeld een kritiek op Malraux te binnen, waarin hem zijn sacralisering van de kunst werd verweten. Het was heel typisch dat hij niet over architectuur sprak. In Streven maakte kunst en architectuur deel uit van de totaliteit van het leven. Zoals Motherwell zei: het leven heeft de kunst misschien niet nodig, maar wat een arm leven zonder kunst.

Op de kostbare integratie in Streven stond echter ook een prijs, die van een betrekkelijk isolement. Dit laatste had zeker iets met het verzuild klimaat te maken. Maar in nog grotere mate, geloof ik, is dit isolement het gevolg van de aard zelf van het blad dat nergens toe behoort, nergens wil of kan toe behoren. Streven werd blijkbaar wel gelezen, maar niet in het openbaar. Het had geen herkenbare plaats, niet in het eigen milieu, waarvoor het veel te onafhankelijk was, niet in het intellectuele milieu daarbuiten, waarvoor het te weinig identificeerbaar bleek. Auteurs die in Streven debuteerden schoven snel op naar

[p. 996]

duidelijker posities in het openbare leven en maakten plaats voor nieuwe lichtingen. Voor een blad een niet altijd even comfortabele positie.

Ook mezelf is het zo vergaan. In de ‘breuk’ met Streven spelen persoonlijke omstandigheden een rol, maar ze zijn zeker niet de meest doorslaggevende. Wel dringt de vraag zich op of Streven zelf wel voldoende met zichzelf is meegegroeid, of het op een bepaald moment aan zijn belangrijke, zij het ondankbare, plaats in het Vlaamse culturele leven niet heeft verzaakt. Het antwoord laat ik in het midden. Een project als ‘Vertoog en literatuur’ dat Bart Verschaffel opzette in het programma van Antwerpen '93, en dat de behoefte aan een blad als Streven eens te meer duidelijk maakt, zou het doen geloven. Maar Streven bestaat en dat maakt het mogelijk te blijven dromen van een tijdschrift dat zich niet met zijn tijd wil meten, dat in staat is de tijd even stil te zetten en in de tijdloze leegte het bestaan laat oplichten. Niemand weet immers van tevoren de weg die het zaad zal gaan.