Streven. Jaargang 60

[p. 259]

Wetenschap binnenste buiten
Aap of Adam?
Geert Verschuuren

Volgens de evolutietheorie moeten de voorouders van de mens niet bij Adam en Eva maar onder de apen worden gezocht. Dat is de boodschap die de biologie ons na jaren van onderzoek heeft te melden. En er is bijna geen bioloog meer te vinden die aan de juistheid van deze boodschap twijfelt. Waarom niet? Omdat de evolutietheorie ons een goed gefundeerde biologische verklaring geeft van de grote verscheidenheid aan levensvormen in de natuur. Deze verklaring is in principe simpel. Van de meeste eigenschappen bestaan of ontstaan er erfelijke varianten (mutaties); deze varianten verschillen in levensvatbaarheid en worden dus in meerdere of mindere mate aan de volgende generatie doorgegeven (selectie). Daardoor verandert de erfelijke samenstelling van een populatie en zo ontstaan er nieuwe soorten en kunnen ingewikkelde levensvormen uit meer eenvoudige vormen ontstaan. Dat is zo ongeveer het mechanisme van de natuurlijke selectie.

Er zijn vele wetenschappelijke aanwijzingen dat dit selectiemechanisme inderdaad werkt in de natuur. De huidige biologie is praktisch ondenkbaar zonder de aanname dat er zoiets als evolutie is en dat deze werkt op basis van natuurlijke selectie. Men kan erover twisten of natuurlijke selectie het enige mechanisme van de evolutie is, maar dát er evolutie is - dat wil zeggen dat alle organismen gemeenschappelijke voorouders hebben - zal tegenwoordig bijna geen enkele bioloog meer bestrijden.

Wie trouwens wél...? De creationisten! Creationisten geloven niet in evolutie. Ze hebben dan ook een alternatieve theorie ontwikkeld die niet is gebaseerd op evolutie maar op schepping - de zogenaamde creatie-theorie. De creatietheorie baseert zich weliswaar op een aantal natuurwetenschappelijke gegevens uit de paleontologie, maar zij steunt toch hoofdzakelijk op religieuze uitspraken uit de bijbel. Overigens is het opvallend dat creationisten bij voorkeur hoofdstuk 1 uit het boek Genesis citeren, en nauwelijks hoofdstuk 2, waarin een alternatief

[p. 260]

scheppingsverhaal wordt gepresenteerd. Hun creatietheorie is dus voornamelijk op hoofdstuk 1 gebaseerd, en op de hoofdstukken ná 2.

In den beginne

In grote lijnen (want er bestaan vele, vele varianten) komt de creatietheorie hierop neer. ‘In den beginne’ - iets meer dan 10.000 jaar geleden - schiep God een aantal basistypen van organismen, die in harmonie met elkaar en met hun omgeving leefden. Er werden in die tijd dus geen fossielen gevormd. Maar nadien hebben zich twee ingrijpende gebeurtenissen voorgedaan: de zondeval en de zondvloed. Ten gevolge van de zondeval veranderde God het gedrag van bepaalde dieren en pas daardoor ontstonden er roofdieren en deed de dood zijn intrede.

Doordat alle typen organismen in zeer korte tijd werden geschapen, bestonden er toen verschillende levensgemeenschappen naast elkaar, bijvoorbeeld een Devoon-landschap naast een Krijt-zee. Door het ‘broeikaseffect’ van een beschermende en verkwikkende dampkring waren de organismen bovendien groter en talrijker dan nu. Dat we van deze organismen overblijfselen hebben gevonden, is een gevolg van de grote wereldcatastrofe van de zondvloed (5000 jaar geleden). Restanten van die oude wereld zijn destijds in aardlagen opgeborgen en deze fossielen worden nu door mensen opgegraven. Overigens waren er toen ook zoogdieren, maar die konden het opkomende water van de zondvloed een tijd lang ontvluchten; daarom zijn ze pas in hogere aardlagen te vinden. Tot zover de kern van de creatietheorie.

Waarom hebben creationisten zoveel problemen met het verschijnsel evolutie? Waarom houden ze vol dat er geen evolutie bestaat? Misschien omdat de bijbel niets over evolutie zegt? Maar wat dan nog, want de bijbel zegt ook niets over de banen der planeten en vele andere natuurwetenschappelijke verschijnselen; bovendien kent de bijbel twee verschillende scheppingsverhalen. Komt het dan misschien omdat evolutie per definitie in strijd is met schepping? Maar dat hoeft helemaal niet. Ten tijde van Darwin zeiden sommige theologen al dat evolutie misschien wel Gods manier van scheppen is.

Een theorie voor alles

Nee, ik denk dat er meer achter zit. Wanneer sommige biologen (en vele anderen mét hen) over evolutie praten, hebben ze het niet zozeer

[p. 261]

over de veelvormigheid van het leven en over de biologische verklaring daarvan, maar doelen ze op iets veel algemeners. Ze gebruiken de evolutietheorie namelijk niet alleen om biologische verschijnselen te verklaren maar ook allerlei andere fenomenen die buiten het biologische bereik vallen, en bijvoorbeeld op het terrein van sociologie, psychologie, ethiek of religie liggen. Het is hun diepe overtuiging dat niet alleen de veelvormigheid van het leven maar ook onze samenleving, onze moraal en onze geloofsovertuiging het resultaat zijn van natuurlijke selectie - niet meer en niet minder. Ondertussen vergeten ze dat dit een vorm van zelfmoord is, want ook die overtuiging moet dan uit natuurlijke selectie zijn voortgekomen. En dat is voor zo'n verregaande uitspraak een erg wankele en onbetrouwbare basis.

Omdat dit soort overtuigingen en uitspraken omtrent evolutie zeer verregaande pretenties heeft, die de competentie van de biologie ver te boven gaan, zou ik hiervoor de term ‘evolutionisme’ willen introduceren. De uitgang -isme is namelijk een gangbare aanduiding voor standpunten die filosofisch, metafysisch of ideologisch van aard zijn. Welnu, hier hebben we zo'n ideologisch standpunt. Het evolutionisme hanteert de evolutietheorie als een theorie over alles en nog wat; het proclameert een evolutionaire verklaring tot een allesomvattende verklaring. Alles (!) in de schepping is gebaseerd op evolutie en haar mechanisme van natuurlijke selectie - zo luidt de ideologie van het evolutionisme.

Omdat het evolutionisme de evolutietheorie misbruikt voor een allesomvattende verklaring van deze wereld, is het een vorm van biologisme, dat de grenzen van zijn eigen methodologie overschrijdt en de status van een levensbeschouwing heeft aangenomen. Een biologische theorie over het ontstaan van het leven wordt opgeblazen tot een filosofische levensbeschouwing over alles en nog wat. Daarmee wordt de biologie tot moeder van alle wetenschappen uitgeroepen.

Dat is overigens niet nieuw. Op het einde van de vorige eeuw had de filosoof Herbert Spencer al in de gaten dat de evolutietheorie van Darwin zich uitstekend leent voor een nieuwe levens- en wereldbeschouwing. Het principe van Darwin is zo eenvoudig dat Spencer meende het op zo ongeveer alles te kunnen toepassen om een overzichtelijke wereld te scheppen. Daarom schreef hij een serie boeken waarin hij psychologie, sociologie en ethiek fundeerde op het principe van de natuurlijke selectie. Van het biologische darwinisme maakte hij zo een sociaal-darwinisme. Dat laatste houdt in dat de menselijke samenleving niets anders is dan een strijdtoneel waarin de aangepasten overleven ten koste van de niet-aangepasten. Voordat Nietszche eraan te pas kwam, was de idee van een supermens al geboren. Het zou de inzet worden van het beroemde proces van Tennessee uit 1925. Daar stond

[p. 262]

niet zozeer de theorie van een aapmens ter discussie, alswel de idee van een supermens.

Geduchte tegenstanders

Zodra het darwinisme wordt verheven tot een levensbeschouwing, vindt het creationisten op zijn weg. Want het creationisme is een concurrerende levensbeschouwing. Evolutionisme en creationisme zijn alle twee totaal tegengestelde wereldbeschouwingen. Wat ze gemeen hebben is dat ze beide menen een allesomvattende verklaring voor deze wereld te kunnen geven, met inbegrip van de sociologische, psychologische en ethische aspecten van het menselijk leven - en daarom moeten we in beide gevallen van een levensbeschouwing spreken.

Bovendien maken ze allebei gebruik van de natuurwetenschappen, zij het dan elk op hun eigen manier. De evolutionist laat de natuurwetenschappen, met name de evolutietheorie, volledig infiltreren in zijn levensbeschouwing; hij ziet alles in een evolutionistisch perspectief. Omgekeerd laat de creationist zijn levensbeschouwing doorklinken in zijn natuurwetenschappelijke theorieën en zo komt hij tot een religieus getinte evolutietheorie, de creatie-theorie genaamd.

De strijd tussen evolutionisten en creationisten is al enige tijd gaande, met name in de Verenigde Staten. Zij bekritiseren de wetenschappelijke merites van elkanders theorieën. De vraag is echter of de achtergrond van deze tegenstelling niet op een dieper plan gezocht moet worden. Ik meen beslist van wel. Wat ze eigenlijk bekritiseren is elkaars levensbeschouwing. Ze verzetten zich tegen de monopolistische aanspraken van hun tegenstanders, maar tegelijkertijd maken ze zich schuldig aan hetzelfde vergrijp door hun eigen beperktheden over het hoofd te zien. Wat zijn dan de tekortkomingen van beide levensbeschouwingen?

Tegen het evolutionisme zou men het volgende kunnen zeggen. Wat de evolutietheorie ons ook moge leren over het feitelijke mechanisme van de evolutie, zo'n theorie levert ons hooguit een biologisch verhaal, een biologische kijk op de zaak. De biologie zoekt namelijk, net als de andere natuurwetenschappen, naar oorzaken. Religie en theologie, daarentegen, zoeken vanuit een andere invalshoek. Zij zoeken niet naar oorzaken maar naar de gronden van ons bestaan en van de wereld als zodanig. En dat verschil is nogal fundamenteel. God is de grond van mijn bestaan, maar de oorzaak van mijn ontstaan ligt bij mijn ouders. Je zou dit verschil in perspectief ook kunnen toelichten met het voorbeeld van een biljardspel. Achter de bewegingen van de biljardbal schuilen

[p. 263]

niet alleen oorzaken uit de mechanica, maar ook bedoelingen van de spelers. Die twee invalshoeken zijn niet strijdig met elkaar maar vullen elkaar aan. Het is geen kwestie van of-of maar van en-en.

Een beperkte invalshoek

Kortom, naast de invalshoek van de biologie is er de invalshoek van de theologie. De invalshoek van de biologie brengt de evolutie van het leven in beeld; en wie gaat zoeken naar de oorzaken achter de veelvormigheid van het leven komt waarschijnlijk uit bij de evolutietheorie van de natuurlijke selectie. Daarnaast is er de invalshoek van de theologie. Vanuit dat perspectief komt de schepping van de wereld in zicht; en wie gaat zoeken naar de gronden van al wat bestaat, stoot waarschijnlijk al snel op het scheppingsverhaal van het boek Genesis. In dat verhaal staat niet de afstamming van de mens centraal, maar zijn oorsprong en bestemming. In dat verhaal gaat het niet over het ontstaan van de mens maar om zijn be-staan. Helaas ontkent het evolutionisme dit laatste type vragen. Het denkt op alles een antwoord te hebben en ontkent dat er vragen zijn waarop de evolutietheorie geen antwoord heeft. En daar schuilt nu precies de ontoereikendheid van het evolutionisme. Het evolutionisme heeft er geen idee van hoe beperkt de evolutietheorie is.

Maar met het creationisme is het al niet veel beter gesteld. Ook over het creationisme valt het een en ander op te merken. De scheppingsleer handelt over het bestaan van de mens en zijn bestemming - en dat is iets anders dan over zijn ontstaan en zijn afstamming. Dat laatste is niet het terrein van de scheppingsleer maar van de evolutieleer. Helaas realiseert het creationisme zich niet dat het scheppingsverhaal ook maar de helft van het verhaal is. De natuurwetenschappen hebben een ander, eigen steentje bij te dragen, zonder dat de theologie daaraan te pas komt.

Schepping heeft dus niets met natuurwetenschappelijke inzichten over oorzaken en gevolgen te maken. Augustinus realiseerde zich al dat schepping geen causale en temporele zaak is, omdat, zoals hij zei, ‘de wereld niet in tijd maar tegelijk met de tijd werd gemaakt’. De consequentie daarvan is dat ‘scheppen’ niet ‘veroorzaken’ betekent maar eerder zoiets als ‘in stand houden’. Schepping is iets anders dan evolutie, want evolutie vóóronderstelt schepping. Het ont-staan van leven impliceert dat leven kan be-staan. Schepping is geen evolutie en evolutie is geen schepping, maar schepping is de voorwaarde voor evolutie. De vraag ‘schepping of niet’ valt buiten het gezichtsveld, en dus buiten de competentie van de natuurwetenschappen.

[p. 264]

Schepping of evolutie

Voor een goede discussie is het belangrijk om de juiste begrippen tegenover elkaar te stellen. Zoals tegenover het creationisme het evolutionisme staat, zo staat de creatietheorie tegenover de evolutietheorie. Deze twee theorieën pretenderen allebei een (natuur-)wetenschappelijke verklaring van biologische veelvormigheid te geven. En ze vormen dus een echte tegenstelling. Creatietheorie en evolutietheorie kunnen nooit alle twee juist zijn - en daarmee zijn ze elkaars geduchte concurrenten. Dat wil overigens niet zeggen dat ‘dus’ één van de twee theorieën juist moet zijn. Toch vind ik persoonlijk (en vele anderen met mij) dat de evolutietheorie een veel betere natuurwetenschappelijke theorie is dan de creatietheorie, al is ook met de huidige evolutietheorie niet het laatste woord gezegd. In de natuurwetenschappen is trouwens geen enkele theorie definitief.

Het is duidelijk dat echte tegenstellingen elkaar uitsluiten, maar dat geldt niet voor het tweetal ‘schepping’ en ‘evolutie’. In dit geval hebben we met begrippen te maken die niet automatisch concurrenten van elkaar zijn. Omdat ze betrekking hebben op verschillende aspecten, verschillende invalshoeken, verschillende contexten, kunnen ze eventueel elkaars complementen zijn. Het begrip ‘schepping’ kan aanvullen wat het begrip ‘evolutie’ buiten beschouwing laat, namelijk dat er niet alleen causaliteit maar ook zingeving in het spel is. De natuurwetenschappen geven nu eenmaal geen antwoord op vragen naar goed en kwaad, naar zinvol of zinloos. Dat kúnnen ze niet, want die vragen vallen buiten hun gezichtsveld.

Als we niet tussen schepping en evolutie kunnen kiezen, kunnen we ook niet kiezen tussen aap en Adam. Het is niet of-of maar en-en. Als het gaat om de oorzaken van ons bestaan, dan kunnen we onze voorouders maar het beste onder de apen zoeken. Maar gaat het om de gronden van ons bestaan, dan kunnen we beter bij Adam en Eva terecht.

Om verder te lezen

P. Kitcher, Abusing Science. The Case Against Creationism, MIT Press, Cambridge, Mass., 1982.

W.R. van der Zee De wereld wordt vaderland, Boekencentrum, Den Haag, 1978.