Streven. Jaargang 60

[p. 169]

Wetenschap binnenste buiten
De uitgeklede mens
Geert Verschuuren

Laatst hoorde ik in een TV-programma beweren dat de wetenschap de mens heeft uitgekleed. Het zou aan de wetenschap te ‘danken’ zijn dat de mens van zijn waarde en waardigheid is beroofd. Want wat is er van de mens nog overgebleven sinds de wetenschap haar intrede heeft gedaan? Toch niets anders dan een veredelde aap, een computer van vlees en bloed, een simpel stukje DNA, een samenraapsel van moleculen? Als de mens tegenwoordig gemakkelijk als oud vuil wordt behandeld, dan komt dat op rekening van de wetenschap.

Van de troon gestoten

Het is allemaal begonnen aan de wieg van de wetenschap - om precies te zijn: met Galileo Galilei. Door hem werd de mens geruisloos van zijn troon gestoten. Sinds Galilei staat de mens, als bewoner van de planeet aarde, niet meer in het centrum van het heelal. En daarna is de aanval van de wetenschap verdergegaan. Een volgende klap werd door Charles Darwin toegediend: dankzij de evolutietheorie verloor de mens zijn bijzondere plaats in de schepping. En daarmee heeft de mens ook op aarde zijn monopoliepositie verloren. En alsof dat nog niet voldoende was, kwamen Watson en Crick met de boodschap dat het geheim van de mens terug te voeren is tot een lange keten DNA-moleculen. Deze en andere ontdekkingen lijken wel onderdelen van een wereldomvattend complot van de wetenschap, gericht tegen het mensdom. Althans... dat is de visie van sommige mensen. Maar voordat we ons in deze gedachtengang laten meesleuren, zouden we allereerst eens moeten nagaan in hoeverre de wetenschap terecht in de beklaagdenbank zit. Met andere woorden: wat heeft de wetenschap met de mens gedaan?

[p. 170]

De wetenschap kleedt uit

Iedereen die wel eens wat onderzocht heeft - amateuristisch of professioneel - weet dat je in zo'n geval nooit op alles tegelijk kunt letten. Allereerst ben je geïnteresseerd in bepaalde aspecten van de wereld om je heen. Een psycholoog let op andere dingen dan een bioloog, en een bioloog ziet weer andere zaken dan een fysicus. Elk vakgebied creëert dus in zekere zin een eigen ‘wereld’. Daardoor heeft een psycholoog oog voor psychologische processen en zaken, terwijl een bioloog biologische feiten en gebeurtenissen waarneemt. Dit wil niet zeggen dat onze wereld in compartimenten is opgesplitst, maar aan een bepaald proces kunnen vele aspecten zitten, niet alleen psychologische of biologische, maar nog vele andere. Eenzelfde gebeurtenis kan dus met verschillende ‘brillen’ worden bekeken: de een ziet de psychologische kant van de zaak, de ander heeft meer oog voor het biologische aspect ervan.

Dat is een eerste stap. Vervolgens wordt in elk experiment de aandacht gericht op wat ‘relevant’ is. Men vraagt zich bijvoorbeeld af of er, als gevolg van het experiment dat we uitvoeren, een verandering in kleur, temperatuur, richting, of beweging valt te constateren. Anders gezegd: er moet zoiets als een probleemstelling zijn. Daarmee is het aandachtsveld van de onderzoeker nauwkeurig afgebakend. Grote geleerden zijn hieraan te herkennen dat ze hun vele vraagtekens weten terug te brengen tot een overzichtelijk probleem.

Elk onderzoek vereist dus afbakening en beperking. De ware onderzoeker is dan ook een meester in het afpalen van zijn probleemstelling. Maar dat is niet het enige. Daarnaast moet hij nog zorgen dat de te onderzoeken gebeurtenis uit haar natuurlijke context wordt ‘gelicht’. Technisch gezegd: in het experiment moeten storende variabelen worden uitgeschakeld en alle andere variabelen moeten onder controle worden gehouden. Experimenten spelen zich als het ware af in de beschermende reageerbuis van het laboratorium, opdat de echte natuur geen roet in het eten kan gooien. In het lichaam (‘in vivo’) is een biologisch experiment nu eenmaal moeilijker onder controle te houden dan in een reageerbuis (‘in vitro’). Kortom, een probleem moet niet alleen worden afgebakend, maar tevens moet het hanteerbaar en controleerbaar worden gemaakt.

Het gevolg van dit alles is dat elke wetenschap werkt met en uitgaat van een kunstmatige ‘wereld’ - dat wil zeggen: een wereld met geselecteerde dingen, gebeurtenissen en verschijnselen, die bovendien nog op een bepaalde manier worden gemanipuleerd. Men zegt ook wel dat wetenschap per definitie reductionistisch te werk gaat: de complexiteit en veelvormigheid van gebeurtenissen wordt ‘terug-ge-

[p. 171]

bracht’ tot een hanteerbaar model met een analyseerbaar probleem. De wetenschap kleedt nu eenmaal uit.

De wereld in kaart gebracht

Hieruit volgt nogal wat voor een juiste taxatie van de resultaten van wetenschappelijk onderzoek. Op de een of andere manier zijn wetenschappers de ‘kaartmakers’ die onze wereld volgens speciale technieken in kaart brengen. Soms kan zo'n kaart erg nuttig zijn, als je tenminste de goede kaart te pakken hebt. Een spoorwegenkaart is immers nutteloos wanneer je met de auto bent. Het is belangrijk om ons te realiseren dat elke wetenschap haar eigen soort landkaarten produceert - voor elk wat wils: een geografische, een fysische, een chemische, een biologische, een psychologische of een sociologische landkaart.

Gezien tegen deze achtergrond wordt het verder zinloos om te vragen welke kaart de beste is. Het hangt er maar van af wat men met de kaart wil doen. Elke kaart vermeldt wat binnen die bepaalde opzet relevant is, en laat dus weg wat irrelevant is. Wat op zo'n kaart ontbreekt, wordt dus niet ontkend maar gewoon buiten beschouwing gelaten. Daarom kan een landkaart nooit een landschap vervangen. Een landkaart die alle details van het landschap afbeeldt, zou even ingewikkeld moeten zijn als het landschap zelf - en dan is het dus geen landkaart meer. Toch blijft een landkaart handig als we tijdens onze tocht door het landschap op bepaalde details zijn aangewezen.

Alleen in dit licht kunnen we begrijpen wat wetenschappers met de mens en zijn wereld hebben gedaan: zij hebben alles wat voor een bepaald doel relevant is zo goed mogelijk in kaart gebracht - en dat werk is nog verre van volmaakt. Galilei was de kaartmaker die een astronomische kaart van onze wereld ontwierp. Minder geruchtmakende ontwerpers zouden hem volgen, totdat Darwin met een biologische kaart van de levende natuur kwam aandragen. In het verleden was het zo dat de mens bij ondervinding moest leren zijn weg te vinden; nu krijgt hij allerhande kaarten op velerlei schaal aangereikt. En als zodanig kunnen deze kaarten hem behulpzaam zijn, want voor wie ze kan lezen gaat er een nieuwe wereld open. Of liever gezegd: een nieuwe kijk op de oude wereld.

De mens is niets anders dan...

Geleidelijk zijn we gaan ontdekken dat de wetenschap werkt met kaarten en modellen en dat deze een abstracte weergave vormen van de werkelijkheid, waardoor is weggevallen wat niet past in die bepaalde benadering en op die bepaalde schaal. Wat buiten het model is

[p. 172]

gevallen wordt ‘voorlopig weggelaten’ - maar dat is nog iets anders dan ‘voorgoed ontkend’. We zijn dan ook niet meer verbaasd dat er op astronomische kaarten geen straatstenen of mensen voorkomen. Ze worden niet ontkend maar gewoon weggelaten! Wie zegt dat ze ‘dus’ ook niet bestaan, gaat zijn of haar boekje te buiten. Zo iemand vergeet dat een ‘landschap’ iets anders is dan die ene, bepaalde ‘landkaart’.

Anders gezegd: van de mens valt bijvoorbeeld een DNA-kaart te maken. Maar dat is nog iets anders dan te zeggen dat de mens hetzelfde is als zijn DNA-kaart. En toch is dat eigenlijk de gedachte achter de slogan dat de mens niets anders is dan zijn DNA - of dat de mens niets anders is dan een veredelde aap, of dat altruïsme niets anders is dan biologisch eigenbelang. Het lijkt dan alsof er van de mens slechts één kaart te maken zou zijn, met ontkenning van alle andere aspecten en invalshoeken.

Wat voor de landkaart geldt, gaat dus lang niet altijd op voor het landschap. Wat binnen de kaders van een bepaald model of wat binnen een bepaalde benadering acceptabel is, kan niet zomaar buiten deze kaders worden toegepast. Wie beweert dat alles (!) het resultaat is van natuurlijke selectie à la Darwin, of dat alles het gevolg is van libido à la Freud, of van socio-economische krachten à la Marx, moet zich wel realiseren dat dan ook de theorieën van Darwin, Marx en Freud hierop geen uitzondering kunnen vormen. En daarmee hebben ze zichzelf ontkracht! De eis van reductie is een gezonde en noodzakelijke regel voor het maken van landkaarten; maar het landschap als geheel laat zich nooit in die regel vangen.

Welke bestemming?

Zodra we eenmaal het verschil tussen ‘landschap’ en ‘landkaart’ in de gaten hebben, is het probleem niet meer zozeer dat er kaarten worden gemaakt, maar vooral hoe die kaarten worden gebruikt. Op allerlei fronten groeit het verzet tegen de wetenschap, onder andere omdat de bevindingen van de wetenschap een aanslag zouden zijn op de waardigheid van de mens. Zo is er vanuit religieuze hoek nog steeds kritiek op de neodarwinistische landkaart; vanuit politieke hoek komt er steeds meer verzet tegen de (socio-)biologische landkaarten van het menselijk gedrag. Ik denk echter dat het niet juist is om de aanval op de landkaarten te richten, maar dat de aanval gericht zou moeten worden op de projectontwikkelaars achter (of soms in) de kaartmakers. Want het zijn de projectontwikkelaars die met deze kaarten hun eigen wegen willen gaan in onze wereld.

Laten we eens een voorbeeld nemen. Agressie in de menselijke samenleving is een verschijnsel dat op vele manieren in kaart is ge-

[p. 173]

bracht. Volgens een gangbare biologische versie (van biologen als Konrad Lorenz en Desmond Morris) ligt agressie geprogrammeerd in ‘de aard van het beestje’ - volgens een soort drietrapsraket: zo werken onze hersenen, want zo ligt het opgeslagen in onze genen, en die genen hebben we weer te danken aan het evolutieproces dat onze voorouders hebben doorgemaakt.

Maar er is ook een sociologische versie. Volgens deze zienswijze is agressief en gewelddadig gedrag van mensen te verklaren als gevolg van omgevingsinvloeden. Agressief gedrag zou aangeleerd worden in een agressief milieu, en wel door het nabootsen van agressieve modelfiguren uit de directe omgeving of op het TV-scherm.

En dan is er nog de psychologische versie. Iemand die deze kaart in handen heeft, zal de oorzaak van agressie eerder zoeken in persoonlijke frustraties. Wie wordt gedwarsboomd (gefrustreerd) in het bevredigen van zijn behoeften of in het bereiken van een doel, zal daarop met agressie reageren.

De halve waarheid

Het eindresultaat is nu: drie verschillende verhalen die het verschijnsel agressie op drie verschillende manieren in kaart brengen. Om deze schijnbare tegenstrijdigheid op te lossen kan men natuurlijk stellen dat de biologische versie ons vertelt hoe er zoiets als agressie is ontstaan, terwijl de sociologische versie ons uitlegt waardoor de ene groep mensen meer agressief is dan de andere, en tenslotte de psychologische variant ons verklaart waardoor de ene mens meer agressief is dan de andere. Maar deze oplossing laat ons met een praktisch probleem zitten. Wie agressie wil bestrijden zal zijn therapie bijna onvermijdelijk baseren op de in kaart gebracht diagnose. Als het om concrete toepassingen gaat, kan het gebruik van één kaart gevaarlijk zijn, omdat daarmee vele andere factoren, die op die ene kaart niet voorkomen, buiten beschouwing blijven.

Toch is een kaart als zodanig onschuldig: die vertelt ons hoe we zouden kunnen gaan om waar dan ook te komen, maar die vertelt ons niet waar we moeten gaan. Dat is haar kracht én haar zwakte. Een kaart bevat immers nooit haar eigen bestemming; de bestemming zit in het hoofd van de makers en gebruikers van een kaart. Het zal altijd van de mens afhangen wat hij met zijn kennis over de ‘uitgeklede’ mens gaat doen. Het kwaad zit dus niet in de wetenschap zelf, maar in wat er met de wetenschap wordt gedaan.

Om verder te lezen:

Gilbert Ryle Dilemmas, Cambridge University Press (vanaf 1954 herdrukt); C.A. van Peursen Filosofie van de wetenschappen, Martinus Nijhoff, Leiden, 1986.