Streven. Jaargang 60

[p. 157]

Postmodernisme, taal, en gewone mensen
John Verhaar

De betekenis van ‘modern’ is, postmodernistisch, aan het veranderen en nu synoniem met ‘achterhaald’. ‘Modern’ gaat nu over Kant-en-later (Descartes-en-later, in sommige versies), tot aan de eerste tekenen van ons fin de siècle.

Het postmodernisme wordt nu vaak onderscheiden in ‘negatief’ en ‘positief’. Negatief: voornamelijk bij de deconstructivisten (met name Jacques Derrida); positief: in een herwaardering van het pragmatisme van Dewey (met name Richard Rorty). Ik zou er zelf nog de ‘ultrapositieven’ bij willen voegen maar dat komt straks.

Mijn overpeinzingen gaan nu naar een hedendaagse ‘moderne’ denker bij uitstek: Jürgen Habermas, die vindt dat moderniteit behouden moet worden maar remediërende behandeling behoeft. De mens als ‘subject’ moet er volgens hem uit (een concessie aan het structuralisme). Het ‘subject’ connoteert bij Habermas ook ‘macht’ (een concessie aan de latere Michel Foucault). Wat Habermas behouden wil is de ‘rede’, niet die van de Verlichting maar wel de ‘rede’ van ‘communicatieve actie’.

Voor die ‘behandeling’ van het ‘moderne’ denken wil Habermas terug naar Hegel, met verbanning van de Links-Hegelianen, en van daaraf wil hij het gebouw nieuw optrekken. De ‘communicatieve actie’ ziet hij als volgt. In het nastreven van goede sociale doelen (democratie, met name) dialogeren we met anderen, stellen we ons de kunst van het bereikbare ten doel, en periodiek kijken we evaluerend terug: over welke adaptaties zijn we het eens geworden? Die adaptaties cumulatief genomen laten dan een aantal beginselen zien, die niet pragmatisch zijn: een transcendentale speurtocht dus: erfenis van Kant. Kortom: pragmatisch in uitvoering, Kantiaans in reflectie met de ‘rede’ als intersubjectief. Voilà: een nieuwe en gerepareerde ‘moderne’ vorm van die ‘rede’.

Politicologisch is dit alles relatief verteerbaar: fatsoenlijke mensen in hun pragmatisch handelen in gesprek met anderen blijken steeds

[p. 158]

constante principes te hebben: die van fundamentele mensenrechten met name. In het gremium van de Verenigde Naties zijn zulke principes erkend, zonder enige bekommernis over transcendentale pelgrimstochten. Er is daar gelukkig geen Hoge Commissaris voor Politieke Ethiek. Theoretische ‘verantwoording’ werkt verdelend. Zet Habermas in de Veiligheidsraad en er komen problemen.

Wijsgerig ziet de zaak er wat anders uit. Een tikje Kant, een vleugje Hegel, weg met Marx en andere linkse dialectici, wat concessies aan de ‘negatieve dialectiek’ van Adorno (eigenlijk een beetje ‘deconstructie’ avant la lettre), en verder wat concessies aan structuralisten en poststructuralisten (met enige methodologische berispingen aan hun adres). Kortom, Habermas is ‘modern’ in oudere maar niet in nieuwere zin, en hij kent alle stromingen. Hij lijkt geschikt om wijsgerig voorzitter te zijn en heeft zichzelf als zodanig praktisch al aangesteld. Hij is een man van idealen en integriteit, en er zou met hem als voorzitter voorlopig wel te leven zijn.

Ik vergelijk Habermas graag met Richard Rorty die, lijkt mij, wel een goed figuur in de Veiligheidsraad zou slaan. Rorty vindt dat theorie-vorming altijd verdelend werkt. Hij heeft eens gezegd dat, in zaken van ethiek, zijn geschillen met Habermas ‘louter filosofisch’ zijn en dat daarmee best valt te leven. Rorty is geloofwaardig in dit opzicht want hij vindt een mate van deprofessionalisatie van de wijsbegeerte (o.a. ten gunste van literatuur) wenselijk. Als Deweyaans pragmatist baseert Rorty zich op de latere Dewey, niet op die eerdere die nog diep onder de indruk was van Hegel. Net als Habermas, kent ook Rorty alle stromingen. We zien dan dat Rorty voldoende pragmatist (en communicatief) is om Habermas als bondgenoot te zien, en dat Habermas dat onvoldoende is om het compliment met gelijke munt te beantwoorden. Habermas gelooft nog evenzeer in de filosofische professie als in ‘moderniteit’, en zal geen gunstige blikken werpen op de deprofessionalisatie van zijn leeropdracht. Misschien dan toch maar liever Rorty als voorzitter?

* * *

Het postmodernisme neemt exponentieel toe, en bestrijkt nu zoveel gebieden van onderzoek dat de traditionele afbakening van die gebieden nu meer gaat lijken op wat het in de grond misschien altijd geweest is: voornamelijk een zaak van academische bureaucratie. In de Verenigde Staten, waar geen Zoetermeer-stijl Pythia's (of dergelijke ambtelijke waterhoofden in andere Europese landen) steeds meer discours produceren over steeds minder, hebben veranderingen een hoge vlucht kunnen nemen. Interdisciplinair onderzoek heet nu niet altijd meer zo, en het praktische eerdere beletsel van professionele

[p. 159]

competentiestrijd is aan het verdwijnen. Het is daar nu gewoon een boek over Freud te vinden van een professor Engels, of een boek over geschiedenis van een professor psychologie, of een boek over ethiek van een politicoloog. Rorty zelf was professor filosofie in Princeton en is nu Professor of the Humanities aan de Universiteit van Virginia waar hij nog precies hetzelfde doet als eerder in Princeton. Er zijn nu de meest verscheidene gebieden waarop zijn publikaties grote invloed hebben. Hij is waarschijnlijk de meest representatieve figuur van een ‘positief’ postmodernisme zonder daar in het minst een fetisj van te maken.

* * *

Misschien de meest prominente ‘negatieve’ postmodernist is Jacques Derrida. Derrida's werk is minstens even ingewikkeld als dat van Habermas, minus de methodologische berispingen door de laatste gedispenseerd. Hier volgt een simplificatie van wat Derrida wil. Hij onderzoekt discours, samenhangende stukken tekst, als literatuur (zelfs al zijn die teksten wijsgerig). Elke tekst stelt iets voor - een beschrijving, of een stelling - laat ik dat ‘S’ noemen. Maar het discours waarin dat gebeurt impliceert bepaalde referentiekaders (R). Welnu, S en R zijn altijd in conflict, in elke tekst, voor elke S met elke R. Het gaat hier niet om oude zelf-contradicties waar logici, analisten en epistemologen van ‘moderne’ signatuur het altijd over hadden, maar om de labiliteit van taal. Vele van die S ↔ R conflicten waar Derrida het over heeft zijn omkeringen van polariteiten, zoals serieus ↔ humoristisch, of eigenlijk ↔ oneigenlijk, of algemeen ↔ bijzonder): zulke stiekeme polariteits-omkeringen (in het bewuste S door het onbewuste R) zijn een speciale hobby van Derrida. Filosofie (die ‘rationeel’ en ‘logisch’ wil zijn bij ‘modernen’) is in feite retorisch, vindt Derrida, en wijsgeren zijn uit op overreding (met R) meer dan op overtuiging (over S).

Derridaïsme is een vorm van scepticisme, maar niet van relativisme. Er is geen suggestie dat S niet ‘waar’ zou kunnen zijn. Het gaat meer over de labiliteit van taal in de wijsbegeerte en de aangepastheid ervan in literatuur. Voor wijsbegeerte, zou je kunnen zeggen, is taal een riskante investering. Elk discours is contingent.

* * *

Mystici hebben dit altijd geweten. Voor mystieken zou de volgende verwoording van het R ↔ S conflict gelden: Sommige dingen zijn waar op voorwaarde dat je ze niet formuleert. Verwoord je ze, dan is het ‘geheim’, en dus ook de waarheid ervan, verdwenen. Derrida is zeker niet wars van ‘mystiek’ (met de invloed op hem van de latere Heideg-

[p. 160]

ger, en ook van Levinas) maar wat hij voornamelijk aflevert is toch werk met teksten.

Habermas zal met woordeloze waarheid niet overweg kunnen: een hoogleraar wijsbegeerte in continuo silentio komt in de uitkering terecht, en als hij modern is misschien zelfs bij de therapeut: want moderniteit is verslaafd aan dingen die taal altijd belooft en nooit geeft. Rorty's perspectief is ruimer: hij vindt dat literatuur niet alleen sociale waarde en vruchtbaarheid kan hebben boven dat van de wijsbegeerte, maar ook dat verworvenheden zonder de sociale vrijheid van dialoog, inclusief literaire, ‘geprivatiseerd’ moeten worden om dezelfde redenen waarom filosofische leerstelligheid dat nodig heeft: ter bevordering van de sociale vrede. Leerstelligheid is macht, zoals Michel Foucault vond en Habermas wat schoorvoetend toegeeft, en macht leidt tot misbruik. Die ‘privatisering’ is bij Rorty niet een verbanning (iedereen is vrij om wat privé is publiek voor te dragen), maar een bescherming van mensenrechten: iedereen mag zeggen wat hij wil en niemand is verplicht ernaar te luisteren.

Of Rorty inzicht in mystiek heeft weet ik niet, maar Derrida zou beter op de deconstructie van het klassieke structuralisme moeten vertrouwen dan op de wat aanstellerige taciturniteit van de latere Heidegger. Wat kan Derrida met dat oude structuralisme doen?

Structuralisme stelt dit voor: er zijn geen substanties, alleen relaties: het ‘niet-substantie-maar-vorm’ principe. Bijvoorbeeld in taal heeft geen enkel woord ‘autonome’ inhoud, die inhoud is derivatief, louter door relaties met andere woorden. Taalstructuur is aldus een geweldig netwerk van relatielijnen; waar lijnen elkaar kruisen zijn ‘punten’ zonder ‘substantie’, zoals punten mathematisch geen dimensie hebben. Ferdinand de Saussure, die het structuralisme begin deze eeuw introduceerde, heeft de antropologie beïnvloed (Claude Lévi-Strauss), de psychologie (Jacques Lacan), de geschiedschrijving (Michel Foucault), de filosofie (de latere Merleau-Ponty en Louis Althusser), de literatuurkritiek (Paul de Man). Menselijke identiteit (het ‘ik’) is ontkend door Lacan, die aldus wat dat betreft convergeerde met andere prominente onderzoekers die zich nooit op ‘structuralisme’ beroepen hebben, zoals Gregory Bateson en Frederick Perls. De invloed van een eerder structuralisme is wijder dan wat ervan in het postmodernisme te zien is.

Maar dat ‘vorm-geen-substantie’ beginsel is al millennia oud: in de Zen school van het boeddhisme. Zen-verlichting bestaat voornamelijk hierin dat men de illusie van een eigen ‘ik’ loslaat. Dat ‘ik’ is er de facto wel, maar als een existentiële complicatie, een soort ‘erfzonde’. In het 20e eeuwse westerse structuralisme echter was dat beginsel vanaf het begin gebonden aan de semiotiek, bleef tekst-intern, zat nog steeds

[p. 161]

met ‘tekst’ en ‘niet-tekst’, ‘taal’ en ‘niet-taal’. Relaties in het structuralisme zijn ‘verschillen’, in plaats van bron van eenheid zoals in Zen.

Ons structuralisme is Zen minus de mystiek ervan.

* * *

Laat ik, postmodernistisch en dus niet duidelijk serieus, het ludieke en het ernstige, als wel het mystieke en rationele, bijeenbrengen in een voorstel. Voor een filosofisch (en linguïstisch) curriculum beveel ik aan: een cursus Hesychastiek. Je kunt het ook ‘Stilte’ noemen, maar dan klinkt het zo onacademisch (wie zou ‘hoofddocent stilte’ willen heten?). De docent-facilitator zit samen met studenten, en allen zwijgen. Na een poosje worden ervaringen van die stilte uitgewisseld (inclusief, en aanvankelijk misschien vooral, die van de horror vacui). De uitwisselingen worden input voor collegestof. De cursus vereist een practicum: het bezoeken van eenzamen, van dementerenden, boodschappen doen voor bejaarden in rolstoelen, dat soort dingen. De docent moet wel interdisciplinair zijn of, nog beter, postmodernistisch.

Taal wordt rijk alleen in Gestalt: tegen de achtergrond van stilte. Dat zou in de ‘input’-perioden van de Hesychastiek cursus uitvoerig in discussie, en stilte, moeten komen. Elk discours zonder die achtergrond wordt gebabbel, flatus vocis. Het nominalisme zal blijven zolang theorieën zichzelf nog nodig hebben en verbergen dat ze een middel tot macht zijn. Taal wordt pas een investering wanneer zij niet gemanipuleerd wordt.

* * *

Ik vergat het bijna: de ‘ultrapositieven’. Dat is mijn naam voor de auteurs van de SUNY Series in Constructive Postmodern Thought, van de universiteitspers van ‘SUNY’, de State University of New York. Waarom ik dat practicum aanbeveel voor de Hesychastiek? Robert Inchausti heeft een boek in de SUNY serie: The Ignorant Perfection of Ordinary People (de uitdrukking is van Georg Lukács). Karl Marx, zegt de auteur, klaagde al over de neiging van vernieuwers om te vernieuwen met de ‘geleende taal’ van vroeger, maar Marx zelf was een notoir voorbeeld daarvan. Hij dacht te spreken voor gewone mensen, maar juist deze mensen werden het slachtoffer van intellectuele hubris.

Inchausti's boek bevat o.a. hoofdstukken over Gandhi, Wiesel, Martin Luther King, en Mother Teresa. Deze gewone mensen hebben meer gedaan dan een opgelapte ‘rede’ die altijd heeft getracht gewone mensen tot zwijgen te brengen.