Streven. Jaargang 59

[p. 1305]

Droom en trance
John Verhaar

Eens droomde ik het volgende. Ik ging een congres voor wijsbegeerte bijwonen en had het congresgebouw bereikt. Bij de poort stond een rijzige geharnaste hellebaardier. Toen ik hem van dichtbij bekeek, zag ik de naam ‘Descartes’ ergens bij de schouder geëtst op de borstplaat. Hij zei mij: ‘Ik laat U binnen als de eerste zin die U tegen mij zegt waar is. Is die vals, dan dood ik u’. Ik had geluk: mijn voordracht voor dat congres zou over paradoxen gaan. Ik zei: ‘Voordat ik binnentreed zult U mij doden’. U ziet het dilemma van de hellebaardier: het ‘U zult’ plaatste de waarheidswaarde ervan in zijn handen. Als hij mij binnenliet, zou hij tegen zijn instructies ingaan; maar ook als hij mij zou doden. De reus bracht in vertwijfeling een stalen hand naar zijn helm en riep uit ‘Ik kan niet meer denken!’ en hij verdween.

Ik ging het gebouw binnen, maar was te vroeg en ik ging zitten in een fauteuil in de lobby. Ik viel in slaap en droomde dat ik een vriend van me ontmoette. Hij is psycholoog, zeer bekwaam maar met één zwakheid: hij analyseert graag zijn vrienden, daarmee een grondwet van Freud overtredend, die luidt ‘Analyseer niemand tenzij je ervoor betaald wordt’. Ik vertelde hem mijn Cartesiaanse ervaring-op-leven-en-dood. Hij zei: ‘Je droom heeft een onthullende betekenis - zal ik je die vertellen?’ ‘Graag’, zei ik, ‘maar voordat je dat doet moet ik er iets bij zeggen. Wat ik net vertelde droomde ik eigenlijk niet: ik droomde alleen maar dat ik het droomde - ik was niet bang van Descartes, want ik dacht “Dit is maar een droom”’. De vriend wrong zijn handen: ‘Een droom binnen een droom? Maar daar heeft Freud niets over!’ En hij viel in een nukkig zwijgen.

En dus, om precies te zijn: ik droomde dat ik droomde dat ik droomde.

* * *

Uw hoofd tolt? Wees welgemoed, hier is een eenvoudiger parabeltje, verteld door een filosofieprofessor aan zijn studenten in Engeland. Lord so-and-so had eens een droom. Hij droomde dat hij een rede hield in The House of Lords. En toen hij wakker werd merkte hij dat hij dat inderdaad aan het doen was.

[p. 1306]

Ik ben vergeten welk filosofisch punt geacht werd door dit verhaaltje geïllustreerd te worden. Laat ik het verhaal dus maar een vervolg van mezelf geven en het voor mijn eigen doel gebruiken.

Lord so-and-so werd dus wakker midden in zijn eigen rede. Hij zag toen dat alle andere Lords waren ingeslapen. De peroratie naderde. Hij verhief zijn stem en riep uit: ‘Wie in The House of Lords slaapt is het Britse Rijk niet waardig!’ Alle Lords schrokken wakker en zetten hun gehoorapparaten aan, wriemelend achter hun oorschelp, de ruimte vervullend van snerpende schrille hoge piepjes tot in alle hoeken. ‘Hear, hear’, riep een bejaarde patriot uit. De redenaar lachte luid, en zei ‘Jullie zijn niets! Ik droom dit alles slechts’. Daarop werd Lord so-and-so wakker in zijn flat in Mayfair, en zag zijn butler staan met thee en beschuit.

Maar nu lijkt mijn verhaal al even ingewikkeld als het eerste en dus nutteloos. Maar nee! Nu weet ik het weer! Dit verhaal heb ik zelf gedroomd: het was een deel van mijn paper voor dat filosofencongres.

Kortom, ik droomde drie dromen in elkaar dat Lord so-and-so twee dromen droomde in elkaar.

* * *

Ik ga nu mijn leven beteren. Ik beloof dat wat nu volgt mijn denkvruchten zijn in wakende toestand geoogst. De droom-binnen-de-droom is het omgekeerde van de meta-meta-pogingen van hen die (bijvoorbeeld) in taal een taalvrije theorie willen maken over taal, misschien zelfs met een theorie-vrij uitgangspunt voor die theorie. Psychologisch is dat allemaal hetzelfde. Vandaar dat de pre-Kantiaanse pelgrimstocht naar steeds hogere transcendentie niet zo anders aandoet dan de na-Kantiaanse zoektocht naar steeds diepere implicaties, in ‘transcendentale’ explicaties van ‘mogelijkheidsvoorwaarden’ en dan naar de voorwaarden van die voorwaarden; in een ‘transdescendentale’ deductie dus eigenlijk. Kant plaatste die buitenwereld (plus bovenbouw) in de binnenwereld van het kennen, en produceerde het meeste van het oude systeem buitenste binnen (hij vond zelf uiteraard dat de ouden ons binnenste buiten hadden gekeerd).

In de literatuur zijn er, zoals bekend, ook zulke inbeddingsmotieven: het toneel binnen het toneel in Hamlet. Het dagboek van de zich als detective voordoende moordenaar in het misdaadverhaal. De flashback in een autobiografie. Het manuscript binnen het manuscript in De naam van de roos.

Na het eerste binnen-ding of meta-ding ben je de tel kwijt. In Amerika is een therapeutische richting die zich ‘neuro-linguistic programming’ noemt. Die leidt mensen in een trance met een verhaal binnen een verhaal, en zo nog een of twee keer - de trance volgt onvermijdelijk op zo'n veelvuldige ‘inbedding’. De structuur is: een verhaal over A die aan B een verhaal vertelt over X en Y; in dat ingebedde verhaal vertelt X weer een verhaal aan Y; enzovoort.

[p. 1307]

In de trance neemt de hoorder al spoedig alleen onbewust op - op bewust niveau is de hoorder de draad kwijt (Een trance is niets bijzonders, zeggen de neuro-taalmensen: u kunt het zien in de lift samen met iemand die u niet kent: dat rigide lichaam, de blik gefixeerd op de naam van de lift-fabrikant, ogen als matglas, sprakeloze mond).

Het onbewuste is ‘conservatief’ en houdt het nog steeds bij dat moment, lang geleden, toen er iets mis ging - een moment reeds lang uit het bewustzijn verdreven. De allerbinnenste boodschap dan in het therapeutische verhaal is altijd positief; b.v. (in de woorden van een protagonist in het binnenste verhaal) ‘Er is helemaal geen reden om bang te zijn’. Dit doet dan zijn werk. Feilloos, naar het schijnt. Een soort narratieve therapie. Fobieën kunnen in een of twee sessies verdwijnen.

* * *

Binnen-binnen en onder-onder en boven-boven zijn psychologisch allemaal hetzelfde: het construeren van paradoxen om je ‘ik’ uit de knoop te krijgen.

Logici hebben zulke paradoxen aangepakt. Beroemd is Bertrand Russells ‘typentheorie’. Een klas van X-en is geen X, geen lid van die klas. ‘De zin die u nu leest is vals’ bevat de paradox dat die zin waar moet zijn om vals te zijn, en vals om waar te zijn. Die zin is eigenlijk twee zinnen: op verschillende ‘etages’, getelescopeerd in die ene zin.

Zulke zinnen hebben altijd woorden die logici ‘indexicals’ noemen: een uitdrukking die alleen in verband met de spreker identificeerbaar is (in het voorbeeld zojuist: ‘nu’). Linguïsten noemen dat ‘deixis’: ‘eerste-persoon’ woorden als ‘ik’, ‘hier’, en ‘nu’, en andere (tweede-persoon) woorden daaraan vastzittend (‘jij’, ‘daar’, ‘dan’). Russells paradox grondt in de contingentie van de menselijke taal. Maar in het contingente kan niets ‘gegrond’ zijn.

De kern van de paradox is dus het ‘ik’, deictisch, waarvan de meta-vorm (‘het “ik”’) niet meer deictisch is. De contingentie dus van de menselijke persoon. De mens is geen ‘causa sui’, maar wordt al sinds de 17e eeuw zo voorgesteld. Logische paradoxen zijn ‘logisch’ omdat de logica iets transhistorisch denkt te zijn - wat zij niet is: zelfs historisch is zij niet eens transcultureel.

Kant is een goed voorbeeld van de verwarring die ontstaat als een gefantaseerd ‘ik’ opgehangen wordt aan een gefantaseerd absoluut iets. Kant wist hoe hij wist (maar wat? - dat wist hij niet), maar wist niet hoe hij dat wist. Het ‘ik’ werd een gefantaseerd archimedisch punt, zonder steunpunt.

* * *

Wanneer logici, of filosofen, het ‘ik’ over verdiepingen verdelen is dat gevaarloos: dat is alleen hersengymnastiek, en al leidt het tot niets, het kan het

[p. 1308]

voordeel hebben dat Alfred Ayer eens toeschreef aan een radicaal scepticisme in de filosofie: je rent op de plaats rust. Je komt er nergens mee, maar het is goed voor je conditie. Je leert discipline in het denken. Je leert ook om je door snelle praters niet van de wijs te laten brengen. En je leert om Descartes te laten verdwijnen voor hij je geest doodt en je de toegang ontzegt tot conversatie met andere filosofen.

De ‘ik’-splitsing wordt pas nadelig als zij uit negatieve ervaringen geboren wordt - in de schizofrenie. De etiologie daarvan wordt verklaard door Gregory Bateson (van dat onvolprezen boek Steps to an Ecology of Mind) met zijn befaamde ‘double bind’ theorie, waarin hij o.a. Russells ‘typentheorie’ bekritiseert als een slap verhaaltje. De ‘double bind’ verhouding verbiedt te gehoorzamen en gebiedt ongehoorzaamheid. Wat je ook doet, het is noodzakelijk verkeerd volgens eenzijdig opgelegde conflicterende normen. Het slachtoffer is dan op den duur alle interpersoonlijke oriëntatie kwijt.

Bateson ging eens met een schizofrene tiener van het ziekenhuis naar diens moeder. Onderweg kocht hij bloemen voor haar. Toen Bateson de bloemen overhandigde zei de moeder: ‘U hoeft zich niet te excuseren, hoor dokter, dat de bloemen wat verwelkt zijn’. Bateson had zich niet geëxcuseerd (en de bloemen waren ook niet verwelkt), maar hij werd in de positie geplaatst van dat gedaan te hebben. Hij kreeg de ‘double bind’ behandeling die de zoon al van kindsbeen af gehad had. De etiologie was duidelijk.

Schizofrenen, volgens Bateson, verdedigen hun relationele kwetsbaarheid door alles volstrekt letterlijk te nemen. De juffrouw van het snoep- en rookstalletje in het ziekenhuis groet een patiënt: ‘Goede morgen, mijnheer Smit!’. Smit is verward; wat bedoelt de juffrouw? Mag dan de middag niet ook goed zijn? Verwijt zij hem iets? Wil zij vannacht met hem slapen? De impliciete boodschap van die groet is natuurlijk ‘Ik mag u graag’. Als de juffrouw dat zou zeggen zou de patiënt ook verward zijn: zit daar geen andere bedoeling achter? - De zoektocht naar explicietheid houdt nooit op, naar een nieuwe inbedding, of naar een nieuwe meta-boodschap.

* * *

Filosofie kan schizoïde zijn, voor zover zij rigoureus ‘wetenschappelijk’ wil zijn - of dat nu wetenschapsfilosofie is, of metafysiek, of fenomenologie. Die ‘wetenschappelijke’ kant wantrouwt metaforen en andere literaire tropen. Zij wil duidelijkheid en distinctheid, univociteit, letterlijke ‘betekenissen’. Literatuur wordt als bedreigend ervaren. De waarschuwing van Nietzsche - dat ‘waarheid’ in de wijsbegeerte nooit anders is geweest dan ‘een leger van metaforen’ - wordt in de wind geslagen. Rationalisme deelt in die risico's van de rigorositeit. Maar niemand kan zichzelf ervan onthouden te speuren naar die geïmpliceerde boodschap van de dode metaforen van het letterlijke. De wijsbegeerte heeft haar eigen psycholinguïstische geschiedenis nodig, tot

[p. 1309]

beter begrip. Het postmodernisme kijkt in alle tekst naar een eerdere tekst, zodat niet geraden hoeft te worden naar geïmpliceerde bedoelingen: verheldering van voorgeschiedenis, en aldus misschien toegang tot een nieuwe tijd.

* * *

Logica, metafysiek, wetenschap: zij zijn alle zoals wij: contingent - produkt van een contingente cultuur. Zij die dit ontdekken krijgen verwijten van ‘scepticisme’ en ‘relativisme’. Die verwijten komen van een oudere garde, nu alleen (en dus in trance), en met een negatieve boodschap in het binnenste verhaal, de binnenste droom. Zij hebben misschien ‘narratieve filosofie’ nodig - of, als u wilt, literatuur. Het postmodernisme laat de wijsbegeerte in de leer gaan bij de literatuur. Maar dat wil de traditionele filosofie sinds Plato niet. Volgens een cynisch grapje gaat de wetenschap het meest vooruit door het overlijden van wetenschappers. Het wordt tijd dat de rouwperiode om het verscheiden van Plato beëindigd wordt.