Streven. Jaargang 59

[p. 1291]

Boon, boontje, boontjes
Joris Gerits

Na de dood van L.P. Boon op 10 mei 1979 werd in zijn geboortestad Aalst een vereniging opgericht om zijn nagedachtenis levend te houden. Drie jaar later werd de vereniging een genootschap dat een Jaarboek en driemaandelijkse Tijdingen uitgaf om het wetenschappelijk onderzoek van de culturele nalatenschap van Louis Paul Boon te bevorderen. Zoals andere gecanoniseerde auteurs kon L.P. Boon op die manier de aandacht en belangstelling blijven genieten van lezers uit zijn en volgende generaties. Eenzelfde doel heeft in Vlaanderen b.v. Gezelliana. Kroniek van de Gezellestudie, die tweemaal per jaar verschijnt, of het Felix Timmermans-genootschap dat sedert 1973 een Jaarboek laat verschijnen. In Nederland ontstond in 1973 de Vestdijkkring, wordt sinds 1982 een Achterbergkroniek uitgegeven en verscheen in 1984 het eerste Reve Jaarboek. Als dergelijke initiatieven om het oeuvre van een auteur blijvend onder de aandacht van (althans een deel van) het lezerspubliek te houden enige levensduur willen hebben, dan zijn er niet alleen enthousiaste bewonderaars nodig, maar ook subsidies en een structuur die voor de continuïteit van het onderzoek en de publikaties kan instaan. In het geval van L.P. Boon vond het genootschap die steun in het sedert 1985 aan de Universiteit Antwerpen (UIA) functionerende Louis-Paul Boon-documentatiecentrum. In 1988 verscheen het vijfde en laatste Jaarboek van het Louis Paul Boon Genootschap, en in mei 1991 het 0-nummer van het nieuwe halfjaarlijkse tijdschrift voor de Boonstudie, De kantieke schoolmeester. Het tijdschrift - een stevige turf van 465 bladzijden - is een gezamenlijke uitgave van het Aalsterse genootschap en het Antwerpse documentatiecentrum.

Een controverse

In het 0-nummer van De kantieke schoolmeester staat ook een interview van de redacteurs K. Humbeeck en P. De Wispelaere met Angèle Manteau, uitgeefster van de eerste vier romans van Boon. Het interview is niet geda-

[p. 1292]

teerd, maar uit de vermelding dat Angèle Manteau dan tachtig is, kan worden afgeleid dat het in 1991 heeft plaatsgevonden. Het interview eindigt met volgende uitspraak van Angèle Manteau: ‘Met alle waardering die ik heb voor Daisne, Walschap, Van Aken en vele anderen... naast het in alle opzichten imposante oeuvre van Boon verdwergen ze’ (p. 332). Uit het interview blijkt echter ook dat, toen Boon haar het manuscript van De Kapellekensbaan aanbood, zij er geen ogenblik aan gedacht heeft dat rommelige samenraapsel, dat ze ook niet helemaal gelezen heeft, uit te geven. Uiteindelijk is het bij De Arbeiderspers terechtgekomen. Zelf zegt ze Boons verdere carrière niet meer van nabij gevolgd te hebben en ze vindt het misschien ook wel jammer dat ze de naam van de uitgeverij niet aan een groot werk als De Kapellekensbaan heeft kunnen verbinden (p. 331). Het is een merkwaardige interviewtekst waarin het afsluitend oordeel over Boon - ‘in alle opzichten imposant oeuvre’ - contrasteert met het nauwelijks verholen gebrek aan belangstelling dat blijkt uit passages uit het gesprek dat eraan vooraf gaat.

De interviewers hebben zich duidelijk buiten de polemiek gehouden n.a.v. de bijdragen van Jeroen Brouwers in januari 1987 zowel in Haagse Post als in Knack over De geschiedenis van de Leo J. Krynprijs of: de opkomst, de glorie en het verval van uitgeverij Manteau. Ze zijn nadien in Het vliegenboek (1991) opgenomen (pp. 296-322). Daarin verklaarde Brouwers o.m.: ‘“Bewondering” voor Boon heeft Angèle nooit gehad en “sympathie” nog minder’ (p. 303) en ook ‘en als Claus niet het onbecijferbare geluk had gehad dat hij minderjarig was toen hij zijn contract met Angèle signeerde, hij zou net als Louis Paul Boon, nog tal van jaren aan haar luimen zijn overgeleverd geweest’ (p. 309).

Greta Seghers die in september 1992 Het eigenzinnige leven van Angèle Manteau gepubliceerd heeft - een biografie in de ik-vorm, maar ‘je est un autre’! - verwonderde zich in een gesprek met Knack-journalist Johan Vandenbroucke over Brouwers' kritiek op de manier waarop Angèle Manteau Boon had behandeld. Tot uit vier brieven van Boon aan Manteau die samen met andere bestemd waren voor de uitgave in 1989 door De Arbeiderspers van Brieven aan literaire vrienden, maar die er niet in terechtgekomen zijn en door Manteau aanvankelijk ook niet aan haar biografe-ghostwriter ter inzage gegeven zijn, bleek dat Boon erkent dat de uitgeefster goed voor hem is geweest tijdens de oorlog (hij kreeg maandelijkse voorschotten van 3000 frank, kunnen we in De kantieke schoolmeester lezen). Boon had er begrip voor dat zij De Kapellekensbaan niet heeft kunnen uitgeven, maar had helemaal geen begrip voor het tegenhouden van het herdrukken van zijn eerste vier romans. Met de woorden van Greta Seghers: ‘Zij heeft herdrukken ervan op een pesterige manier tegengehouden. Toen ik er boos over werd, heeft ze (A. Manteau) dat aangegrepen om onze samenwerking op te zeggen’ (Knack nr. 37 van 23-29 sept. 1992, p. 149).

De hoofdredacteur van De kantieke schoolmeester, Willy Van Cannegem, begint de voorlaatste alinea van zijn editoriaal in het 0-nummer als volgt: ‘Een

[p. 1293]

Boon-tijdschrift zou bij de lezer de indruk kunnen wekken dat aan hagiografie, aan bewieroking en verheerlijking van de figuur en het werk van Boon zal worden gedaan. Niets is minder waar!’ (p. 7).

In het verhaal van Angèle Manteau zoals het opgetekend staat in De kantieke schoolmeester wordt Boon geroemd als een sterke persoonlijkheid, als voorstadskind artistiek veel bewuster b.v. dan het kleine dorpsmannetje Walschap. Dat is onverbloemde waardering uit de mond van iemand die volgens andere bronnen - Brouwers, Seghers - niet uitgelegd krijgt of niet uitgelegd wil hebben waarom het de moeite niet loonde zo'n auteur verder uit te geven.

Anarchist en viezentist

Die ambiguïteit kenmerkt ook de receptie van Boons roman De paradijsvogel (1958), het centrale onderwerp van het 0-nummer van De kantieke schoolmeester. Kris Humbeeck bespreekt die in zijn essay - een boek op zich - met de titel: ‘De paradijsvogel: een groteske archeologie van het moderne weten’ (pp. 37-212). Het duidelijkst kan de dubbelzinnigheid worden aangegeven in de twee elementen die Hubert Lampo in zijn recensie in Volksgazet (17/4/58) als constanten en elkaar bepalend aanwezig ziet: sociale bewogenheid en seksuele geobsedeerdheid. Waar ze in evenwicht zijn ontmoet de lezer de grote Boon, ‘tedere anarchist’ en in het andere geval de vulgaire Boon of sociale viezentist (p. 68). In de jaren '80 gaan Nijmeegse onderzoekers, m.n. Bert Vanheste en Jos Muyres, in hun literatuursociologische analyses van Boons romans uit van de hypothese van de breuk, veroorzaakt door externe maatschappelijke omstandigheden en Boons psychische gepredisponeerdheid, waardoor hij na het verschijnen van zijn dubbelroman De Kapellekenshaan/Zomer-te-Ter Muren zijn sociale engagement afgebroken heeft, zich heeft teruggetrokken in zijn reservaat en van gedreven schrijver een frivole entertainer is geworden. In De paradijsvogel komt die andere, averechtse en in de Nijmeegse ogen oneigenlijke Boon naarvoren.

Herwig Leus van zijn kant argumenteerde m.b.t. De paradijsvogel dat een louter sociale duiding de aanwezige complexe symboliek onrecht aandoet. Volgens Leus moet het werk van Boon gelezen worden als de kritische herschrijving van de joods-christelijke godsdienst die het heidendom overwonnen heeft en tegelijk als een symbolische uitbeelding van de overwinning van het dionysische lustprincipe op de religieuze verdrukking van de lichamelijke mens.

De tegenstelling waarmee de lezer, de criticus, de literatuurwetenschapper in het oeuvre van Boon geconfronteerd wordt en die hij bij zijn lectuur en interpretatie gedwongen wordt te analyseren, d.i. letterlijk ‘op te lossen’, is de tegenstelling tussen de ‘sociale’ en de ‘psychologische’ Boon.

[p. 1294]

Kris Humbeeck probeert in zijn bijdrage een hegeliaanse ‘Aufhebung’ van die tegenstelling te bereiken: de tegenstelling blijft bestaan maar wordt op een ander niveau, dat van ‘het schrijven’, getild en daar verklaard. Die verklaring reduceert niets, vlakt niets af in een verzoenende synthese, ze poogt Boons politiek van het schrijven aan het licht te brengen. In een voetnoot schrijft Humbeeck: ‘In dit opstel probeer ik tussen de “psychologische Boon” en de “Andere Boon” te laveren in een geduldige lectuur van de “ontsporende” dialectiek/retoriek van regel en uitzondering die De paradijsvogel naar mijn bescheiden mening “structureert”. De wet van Boon lijkt mij daarbij in de eerste plaats deze van het schrijven, niet die van de mens en zijn psycho-sociaal functioneren. De economie van het schrijven, daar gaat het om, niet een mentale of filosofische “huishouding” (Boons politiek-maatschappelijke ideeën, zijn opvoeding en achtergrond of het verbijsterende feit dat het in bed met Jeanneke maar slapjes was)’ (p. 84).

Kris Humbeeck beschrijft uitvoerig de receptiegeschiedenis van De paradijsvogel en polemiseert spits met de verschillende visies die uit de studies over deze roman naarvoren komen. Zijn eigen inzichten presenteert hij in een erudiet voetnotenverhaal (soms 1 regel tekst en 49 regels voetnoot) dat zowel de stand van de Boonstudie als die van de literatuurwetenschap op dit ogenblik reflecteert. Het gevaar van de theoretische overkill dat hij in een voetnoot op p. 101 in een op Lacan geïnspireerde licentiaatsverhandeling over De paradijsvogel aanwijst, kan hij zelf niet vermijden, hoewel hij zijn standpunten in de loop van zijn opstel geregeld duidelijk resumeert. Op Kris Humbeeck is van toepassing wat Annie van den Oever in een studie over De Kapellekensbaan de ‘droom van Boon’ genoemd heeft: ‘Hij is een schrijver die meer wil in een enkel boek dan de meeste andere schrijvers in een heel oeuvre’ (Gelijk een kuip mortel die van een stelling valt, p. 40).

De eindconclusie van Humbeeck luidt: ‘Met De paradijsvogel, meen ik, slaagt Boon erin onze geschiedenis te bevrijden van elk transcendentaal idealisme’ (p. 206). Het is een geloofsbelijdenis in het kunnen van de schrijver Boon (hij slaagt), in de emancipatorische waarde van zijn waarheid (hij bevrijdt onze geschiedenis) die de waarheid is van de radicale aardsheid van de mens (hij bevrijdt onze geschiedenis van elk transcendentaal idealisme).

Boontjes 1962

In 1992 verscheen ook het derde deel van wat Boon zijn ‘Meesterwerk in Kipkap’ heeft genoemd, de Boontjes, dagelijkse bijdragen in de krant Vooruit gepubliceerd tussen 18 november 1959 en 21 januari 1978. Het derde deel bevat de Boontjes uit 1962. In het voorwoord van het eerste deel hebben Herwig Leus en Julien Weverbergh erop gewezen dat uitgevers teruggedeinsd hebben voor de uitgave in boekvorm wegens de omvang (5000 blz.) en dat bij

[p. 1295]

Boon-lezers het misverstand bestond dat het om journalistieke stukjes met slechts een marginale betekenis ging. Dat laatste is helemaal niet het geval. Om dat te weerleggen ging de publikatie van Boontjes 1962 gepaard met de uitgave in boekvorm van een studie van Annie van den Oever, verbonden aan de sectie Moderne Nederlandse letterkunde van de RU Groningen, over Louis Paul Boon en de Kapellekensbaan. Opvallend is nu dat wat Van den Oever schrijft over het meesterwerk De Kapellekensbaan in dezelfde mate geldt voor de Boontjes, wat bewijst dat de beoordeling ervan als marginaal ongegrond is.

Ik citeer één voorbeeld waarin met ‘het boek dat hij schrijft’ reëel naar De Kapellekensbaan wordt verwezen, maar dat m.i. ook perfect verwijst naar de roman fleuve die de Boontjes vormen: ‘Boontje is een chroniqueur en het boek dat hij schrijft is geen roman maar een kroniek, waarin alles van moment tot moment wordt getoond, zonder dat het belang van de zaken nauwkeurig wordt gewogen, zonder dat de nadruk wordt gelegd bovendien op bewustzijn en beleving van afzonderlijke personages. Wij zien ze voorbijslenteren, commentaar leveren op het weer of de krant of de roman, we zien ze de trein halen - en maar zeer zelden zijn ze in zichzelf verzonken. De personages rond Boontje en ook hun wederwaardigheden maken een niet-verzonnen indruk, ze spreken met elkaar in een Vlaams dat het tegendeel van stijve boekentaal is, hun belevenissen zijn on-dramatisch, hun taal is on-literair’ (Gelijk een kuip mortel die van een stelling valt, p. 34).

In zijn Boontjes creëert Boon een band met zijn lezers die voor een blijvende psychische context zorgt waardoor de dagelijkse stukjes niet op zichzelf staan maar in een doorlopend gesprek functioneren: ‘We worden toch stilaan één groot huisgezin, waarin een door de facteur bezorgde brief van hand tot hand gaat’ (p. 11). Op 25/9/62 schreef Boon: ‘Deze stukjes maken mij het bestaan niet gemakkelijker. Ik bedoel, dat ik er dag aan dag door te kijk zit, als in een glazen kastje op de foor. Geheimen bezit ik niet meer. Zelfs mijn vrouw weet erdoor in wat voor café ik bleef plakken, en wat voor lief kind ik heb aangekeken. Ten anderen, ook voor haar zijn deze stukjes een pest. Zij kan nergens meer op bezoek, om daar met een of ander gebeuren in ons huis uit te pakken. Begint ze met “moet ik je nu vertellen, zeg...” dan krijgt ze prompt tot antwoord: “We weten het al, het stond gisteren in de gazet”’ (p. 285).

In het jargon van de literatuurwetenschap is dit een voorbeeld van ‘de schaarbeweging tussen fictionalisering en defictionalisering’ of van ‘de beweging van de fictie weg en naar de fictie toe als het betekenisconstituerend principe’ (Gelijk een kuip mortel die van een stelling valt, p. 53).

Na de lectuur van Boontjes 1962 moet je tot de conclusie komen dat 1962 wel het jaar van de Twist is geweest, een dans die Boon bij herhaling tot commentaar heeft verleid. In dat jaar heeft hij ook zijn TV-debuut gemaakt, waarover hij zijn lezers in de krant met de nodige zelfironie verslag heeft uitgebracht. Het was ook het jaar van zijn duizendste stukje op 24 december.

[p. 1296]

De duizenden die nadien geschreven zijn heeft de lezer te verwachten in de vijf delen die door de uitgever nog in het vooruitzicht gesteld zijn.

Stefan Franck, Kris Humbeeck & Jeroen Olyslaegers (eds.), De kantieke schoolmeester. Halfjaarlijks tijdschrift voor de Boonstudie, 0-nummer (mei 1991), 465 pp., BEF 666.

Louis Paul Boon, Boontjes 1962, Houtekiet, Antwerpen-Baarn, 1992, 448 pp., BEF 990.

Annie van den Oever, Gelijk een kuip mortel die van een stelling valt. Over Louis Paul Boon en De Kapellekensbaan, Houtekiet, Antwerpen-Baarn, 1992, 66 pp., BEF 498.