Streven. Jaargang 59

[p. 1125]

Ja en neen
John Verhaar

Onder de wegwijzers van communicatie vinden we de woorden <ja> en <nee>, ongeacht de vorm ervan in verschillende talen - laat ik punthaken gebruiken om die verschillen terzijde te houden. Dus ‘ja’ en ‘yes’ en ‘oui’ zijn <ja>-woorden; ‘nee’ en ‘no’ en ‘non’ schrijf ik als <nee>. Ik bedoel <ja> en <nee> hier als één-woord zinnetjes, niet dus als een ontkenning in zinnen (zoals het Nederlandse ‘niet’) - dat komt overigens straks in een wat ander verband terug.

Er is ook een psychologie van <ja> en <nee>. Volgens psychologieboeken gaan de meeste kinderen (volgens ouders alleen maar sommige) rond de drie jaar een <nee> fase in. Wat je ook vraagt of voorstelt, het antwoord is <nee>. Het kind krijgt te horen dat het bedtijd is, of etenstijd, of tijd om het speelgoed op te ruimen, en de reactie is <nee>. Zelfs ‘Wil je een ijsje?’ doet een uitdagend <nee> klinken, navrant illustrerend hoe zelfs schier hemelse geneugten het verliezen van de neiging om dwars te liggen. Psychologen hebben diepe verklaringen voor dit miniterrorisme van totale verwerping van het ‘systeem’, maar goede ouders weten er raad mee: het eten of naar bed gaan of opruimen gaan toch door, het ijsje niet - het ijsje zal toch spoedig een innerlijke ommekeer teweegbrengen (Als psychologen dat ontdekken zal er wel een boek komen met een titel als Therapie zonder diagnose).

Volwassenen kunnen ook aan <nee> gehecht zijn. Ik heb eens een filosoof gekend die elk antwoord begon met ‘nee’. Als je vroeg: ‘Kan je ook zeggen dat zus-en-zo?’, en hij was het er mee eens (en dat was zelden), dan was zijn wederwoord: ‘Nee, dat is waar’.

In niet-westerse culturen, en in subculturen van ons strijdbare Westen, vindt men een tegenzin tegen <nee>. Als je een Indonesiër vraagt of hij dit of dat voor je wil doen, en hij zegt <misschien>, vergeet het dan maar. Zijn <misschien> kan trouwens verschillende vormen aannemen, onder andere een partikeltje tegen het werkwoord aan dat een lijdelijk verzet verhult. Er is aan dat soort beleefde oppositie niets ‘oosters’: een Brit kan, als antwoord op de vraag ‘Bent u het daarmee eens?’ reageren met ‘Up to a point’ - dat betekent <nee>. Een ambtelijk schrijven kan u mededelen: ‘Wij hebben ons afgevraagd of het u belang zou kunnen inboezemen om met ons een herverdeling van

[p. 1126]

verantwoordelijkheden te bespreken’; dat kan hetzelfde zijn als ‘Bemoei je met je eige’ van de verkoper op de vlooienmarkt. Veel hangt ook van stemming af: een sarcastisch ‘ja-ja!’ is de collega van ‘nee’. En zwijgen op een strategisch tijdstip kan een oorverdovend ‘nee’ zijn.

* * *

<Ja> en <nee> zijn vaak antwoorden op vragen, maar de vorm van de vraag kan het antwoord willen suggereren. ‘Wil je dat dan niet?’ stelt u clandestien voor om ‘dat’ wel te willen. Het Engelse ‘You went there, didn't you?’ neemt aan dat u ging maar wil zekerheid; ‘You went there, did you?’ drukt verbazing uit: ‘Wat zullen we nou krijgen! Ben je er heengegaan!?’ Zulke verschillen brengen MAVO en HAVO kinderen in verwarring, die dan chaos wordt bij ‘You went there, didn't you, or didn't you?’: dit verwoordt een moedige poging van de vrager om eigen assumpties opzij te zetten. In Nieuw Guinees Pidgin drukt een vraag eindigend met ‘a?’ verbazing of ergernis uit; en een eind met ‘o?’ zegt zoiets als ‘Ik ben een schone lei, schrijf er maar op wat je wil’. Aarzelingen vegen het verschil tussen <ja> en <nee> uit: ‘Wilt u niet een kopje koffie?’ vraagt of u wel een kopje koffie wil. Het Japans heeft dan een aparte antwoord strategie, die in geen enkel ander vraagzinstype opgaat. Vragen met ingebouwde assumpties komen in allerlei talen voor, die dan vraagvormen hebben waarmee de vraagsteller de voorzittershamer in eigen handen wil houden.

De strategie van die andere typen in het Japans is dezelfde die we vinden in het Chinees en in een paar honderd talen meer naar het zuiden (Filippijnen, Indonesië, Papoea Nieuw Guinea). Wat voor ons een <ja> zou zijn als antwoord op een ontkennende vraag is daar <nee>; en omgekeerd. Voor <ja> of <nee> antwoorden op bevestigende vragen schijnt er tussen talen geen verschil te zijn.

U vraagt een Filippino (in wat voor taal ook die hij en u gemeen hebben) ‘Heb je dat boek niet gekocht?’. Als hij <ja> zegt, heeft hij het niet gekocht; zegt hij <nee>, dan wel (Mist u die nuance en u koopt dat boek als cadeautje voor hem, dan heeft hij er twee). Hij bevestigt of ontkent het ‘niet gekocht’, niet het ‘gekocht’. Uit achting voor u neemt hij uw assumptie over en sluit hij uw ontkenning in in wat hij bevestigt of ontkent; aldus ontkent zijn <nee> uw ontkenning (want hij heeft het boek gekocht), en zijn <ja> bevestigt uw ontkenning (hij heeft het niet gekocht). Voor bevestigende vragen heeft hij dezelfde strategie, maar voor het resultaat maakt dat geen verschil (Wat zegt u? Wilt u dat logisch uit de doeken gedaan hebben? Dat is inderdaad een aantrekkelijke oefening, maar kunt u het nu zelf doen? Ik zit nu midden in dit artikel).

Als we de Filippijnse (en Chinese, etc.) strategie de ‘oosterse’ noemen, hoe is dan (onze) ‘westerse’? Wij leggen de ‘kwaliteit’ (zoals linguïsten zeggen),

[p. 1127]

bevestigend of ontkennend (in de vraag) naast ons neer voor het doel van ons antwoord.

Aan universiteiten in de Verenigde Staten, waar grote aantallen Aziatische studenten zijn, kan men van docenten verschillende reacties horen op die ‘oosterse’ strategie. Die zonder enige transculturele tolerantie (‘Kunnen zij dan zelfs <ja> en <nee> niet uit elkaar houden!’) zijn - het is prettig dat te melden - zeer zeldzaam. (Dat zijn waarschijnlijk Republikeinen van de uiterst rechtse vleugel). Vele docenten kennen de twee strategieën niet, en beseffen dat - zij zijn voorzichtig, uit bescheidenheid en sympathie. Ik ontmoette eens een enthousiaste logicus die de mogelijkheden op papier zette, met een stel <ja>/<nee> vragen erbij, en aan zijn studenten gaf met de boodschap ‘maandag inleveren’. Maar hij was uitgegleden: een van zijn vragen was ontkennend gesteld - hij was naderhand ruiterlijk: de ‘verkeerde’ antwoorden van Aziaten rekende hij goed, die van anderen fout.

Een andere (kleine) groep docenten gaat uit van het principe (voorgedragen met vochtige ogen) dat alle wijsheid uit het Oosten komt; zij vinden de oosterse antwoord-strategie ‘logischer’. Blijkbaar is ‘logica’ voor hen nog (zeer onoosters) de Platoonse vrij-zwevende entiteit met universele geldigheidsaanspraken, in plaats van een symbool-geknutsel in de huiselijke maar rommelige kamer van de natuurlijke taal - meestal het Engels). Maar de geografie is hier een slechte maatstaf: het Bengali b.v. heeft de ‘westerse’ strategie, en het Turks heeft een idiosyncratisch mengsel van beide strategieën.

In feite heeft een bepaald professioneel en wereldwijd dialect van het Engels, dit van communicatie in de luchtvaart, een ‘oosters’ systeem (ook voor piloten uit Grootebroek of Purmerend): hun <ja> luidt ‘affirmative’, hun <nee> ‘negative’, en het antwoord op negatieve vragen gebruikt ‘affirmative’ om de ontkenning te bevestigen. Als de toren vraagt ‘U heeft niet voldoende brandstof voor het voorgeschreven circuit?’, en de piloot zegt ‘affirmative’, dan heeft hij niet voldoende brandstof en wil verlof om direct te landen in plaats van eerst die achtjes te vliegen. Luchtvaart-communicatie is een hoog-risico-vorm van communicatie en het ‘oosterse’ systeem is blijkbaar veiliger.

Engels in andere vormen begint ook meer naar dat ‘oosten’ te neigen: als de bankemployee vraagt ‘You have no identity papers?’, dan zegt het <ja>-antwoord ‘That's right’ dat de klant geen identiteitsbewijs bij zich heeft.

Zou dan die ‘oosterse’ strategie beter zijn? De orient-aanbidders van de vochtige ogen hebben het geschoten in de conclusie, maar met valse premissen, en dus hebben ze het niet geschoten.

Wat zegt u? U vraagt of ik me niet vergist heb? Mijn antwoord is <ja> op zijn ‘oosters’ en <nee> op zijn ‘westers’.

Culturen en talen zijn zo verschillend. Elke keer dat je je ermee bezighoudt vindt een grote schoonmaak plaats van de geest - elke keer weer een stap naar saamhorigheid in een steeds kleinere wereld.