Streven. Jaargang 59

[p. 813]

Interview met Mislav Jez̄ić
Kroatie in het Joegoslavische conflict
Ottmar Edenhofer

Mislav Jez̄ić, geboren in Zagreb in 1952, studeerde Griekse en Indische filologie, taalkunde en filosofie in Zagreb en Bonn en doceerde anderhalf jaar in India. Hij schreef verschillende boeken over deze materie en meer dan 60 artikelen in binnen- en buitenland. Hij is voorzitter van de Kroatische Filosofische Vereniging; in deze functie kwam hij op tegen het monopolie van de marxistische filosofie. Momenteel doceert hij in Zagreb.

U bent voorzitter van de Filosofische Vereniging in Kroatië. Welke rol spelen de intellectuelen in deze oorlog?

Ze spelen heel verschillende rollen. Intellectuelen zouden minstens de moed moeten opbrengen de waarheid te spreken. We moeten voorkomen dat het hele Servische volk over één kam geschoren wordt en de schuld krijgt. Het is heel belangrijk publiek te verklaren dat ook veel Serven deze aanvalsoorlog afkeuren die nu ook tegen Bosnië-Herzegovina gevoerd wordt. Velen hebben zich uitgesproken voor een onafhankelijk Kroatië; ook de Servische volkspartij, en zij heeft de campagne voor een internationale erkenning gesteund. Alleen de Servische Democratische Partij organiseert openlijk het terrorisme tegen Kroatië en het Servische Democratische Forum voert propaganda tegen Kroatië. Helaas voert ook de Servische Academie voor Wetenschappen een verfoeilijke propaganda. En de marxistische filosoof Mihajlo Markovic heeft vanaf 1968 het voortouw genomen van de Grootservische agressie.

Ook de katholieke kerk in Kroatië neemt stelling: zij komt op tegen intolerantie en tegen algemene beschuldigingen. Zij tracht de mensen te behoeden voor de bekoring kwaad met kwaad te vergelden. Wie getuige is geweest van verschrikkelijke moordpartijen, heeft het daar wel moeilijk mee.

Door de oorlog tussen Kroaten en Serven beseft West-Europa dat conventionele oorlogen nog mogelijk zijn binnen Europa. De na-oorlogse verdeling in invloedssferen in Jalta is stabiel gebleven zolang er een kernwapenevenwicht was. Latente conflicten konden niet met geweld worden uitgevochten. Intussen is aan de oorzaken van deze conflicten niet verholpen. Wat zijn de oorzaken van deze oorlog?

[p. 814]

Om het huidige conflict juist te beoordelen moet men bedenken dat Joegoslavië reeds na de Eerste Wereldoorlog een Oostblok in het klein was (zie kaderartikel). Toen al speelde Servië in het Koninkrijk van Serven, Kroaten en Slovenen (naderhand Joegoslavië) de rol die later in het Oostblok gespeeld werd door de Sovjetunie en nog later binnen de Sovjetunie door Rusland. De conflicten in de Balkan zijn zo oud als de Servische hegemonie in dit gebied. Die hegemonie is ontstaan in de 19e eeuw. Het is toch een wonder dat Serven en Kroaten in dit gebied meer dan duizend jaar (van de 9e tot de 20e eeuw) in vrede samenleefden, een verrassend feit als je bedenkt hoe het er in de rest van Europa aan toeging. De Serven hebben nooit Kroatië bezet, zelfs niet op het toppunt van hun nationale grootheid, in de loop van de 14e eeuw. Servië breidde zich uit naar het zuiden en het oosten. De plannen om het westen te veroveren zijn ontworpen door minister Garaschanin in het Servische vorstendom halverwege de vorige eeuw. Een nota uit 1986 van de Servische Academie voor Wetenschappen bevat ongeveer hetzelfde plan. De oorlog tegen Kroatië werd dus allang voorbereid. Onder de druk van het Servische expansionisme heeft eerst de communistische partij zich opgesplitst volgens de grenzen van de republieken. Daarna ontstond in de andere republieken een relatief krachtige oppositie tegen de Servische leiding. Bij de eerste vrije verkiezingen in deze eeuw won de oppositie overal, behalve in Servië en Montenegro. Daarna is de druk vanuit Servië steeds verder toegenomen. De Albanezen in Kosovo verloren hun nationale rechten. De weerstand tegen het centrale gezag in Belgrado nam voortdurend toe, vooral in Kroatië en Slovenië, maar ook in Macedonië en Bosnië-Herzegovina.

Is de eis ‘alle Serven in één staat’ een goede samenvatting van de Grootservische ideologie?

Ja. De ideologie is in de vorige eeuw verspreid door de Servisch-Orthodoxe kerk en in deze eeuw door de communistische partij. Die instellingen waren allebei broeinesten van die Grootservische gedachte. De voorstanders ervan wilden van Servië een grootmacht in de regio maken en alle Serven in één staat bijeen brengen. Nu is de situatie zo dat 24% van de Serven buiten Servië wonen en 22% van de Kroaten buiten de republiek Kroatië. De Kroaten maken echter daarom nog geen aanspraak op uitbreiding van hun gebied. Servië echter maakt aanspraak op Slovenië met zijn olie en zijn graan en op Dalmatië met zijn toerisme. De bezetting van deze gebieden wordt voorgesteld als een rechtmatige bescherming van de Servische minderheid. Maar de Servische minderheid voelt zich blijkbaar niet verdrukt in Kroatië; hoe verklaar je anders dat zij zich in een referendum in mei 1991 uitgesproken heeft voor een zelfstandig Kroatië? Ook van een culturele overheersing vind ik geen spoor: onze kinderen leren nog altijd het Cyrillisch schrift aan op school. In Kroatië is niet alleen het katholieke kerstmis maar ook het orthodoxe een

[p. 815]

Onder het communistische bewind beheersten de Serven het hele Joegoslavische bouwsel. Het instrument van die overheersing was het leger dat door Servische officieren geleid werd. Hierbij fungeerde de ideologie van het Titoïsme als basis voor de eenheid van Joegoslavië; een nationalistische ideologie, die verkondigde dat het Servische ras superieur is, diende als rechtvaardiging van de Servische overheersing. Maar het ligt ook voor de hand dat in het actuele conflict nog uitgesproken vetes uit de tijd van het nationaalsocialisme uitgevochten worden en (onrecht uit het verleden gewroken. De minderheidsproblemen waarvoor de vredesconferentie van Versailles in 1919 tevergeefs een oplossing had gezocht, woekerden voort in de tijd dat Joegoslavië onder dwang een eenheid vormde onder Servische leiding. De Westeuropese opvatting van de staat verhindert een goed begrip van deze minderheidsproblemen. ‘Natie’ betekent in Joegoslavië (en ook elders in Oost-Europa) niet een staatsgemeenschap maar een taalgemeenschap. Wanneer taalgemeenschappen lange tijd binnen een staatsgemeenschap in een minderheidspositie leven, hebben ze nood aan bijzondere beschermende rechten. Ernstige onderhandelingen over deze rechten lijken niet mogelijk te zijn zolang Slobodan Milosevic vasthoudt aan de eis ‘alle Serven in één staat’. In Zagreb wonen ongeveer 60.000 Serven, in Kroatië 531.000 (op een bevolking van 4,43 miljoen). De eis betekent dus zoveel als een aanspraak op heel Kroatië. Net zo zinloos zou de eis zijn ‘alle Kroaten in één staat’ want er leven 31.500 Kroaten in Servië en 758.000 in Bosnië-Herzegovina. (Dit zijn cijfers van de volkstelling van 1981; de volkstelling van 1991 is in verscheidene delen van het land geboycot.
Ottmar Edenhofer

wettelijke feestdag. In Servië is het orthodoxe kerstmis nog steeds geen wettelijke feestdag. Het is niet vanwege het probleem van de bescherming van de Servische minderheid in Kroatië dat de oorlog losbrak, maar door de imperialistische betrachting van de leiders in Belgrado. Maar hun aanspraken kunnen alleen tot een bloedbad leiden. Dit is niet te vermijden, behalve door aan de Kroaten, Serven en moslims alle burgerlijke en nationale rechten te geven. De Servische leiders moeten eindelijk eens het probleem van de etnische minderheden, vooral in Bosnië-Herzegovina, erkennen. Het is geen polemiek als men op het feit wijst dat de niet-Servische bevolking in Servië en in de autonome provincies Kosovo en Voivodina nauwelijks rechten heeft, hoewel de bevolking in Kosovo voor 90% Albanees is.

[p. 816]

Het federale Joegoslavische leger heeft zich borg gesteld voor de eenheid van de republiek Joegoslavië. En hoewel Joegoslavië officieel tot de niet-gebonden naties behoorde, bleek toch uit de feiten tijdens de ‘Kroatische lente’ dat Moskou achter Belgrado stond. Is dat ook úw indruk?

Ja, juist. Ik durf zelfs beweren dat Joegoslavië meer door het sovjetleger dan door het federale leger werd bijeen gehouden. Dat hebben we zeer duidelijk ervaren in het jaar 1971-72 na de mislukking van de Kroatische lente. Er ontstond toen zelfs een afscheuringsbeweging binnen de communistische partij tegen het Servische streven naar hegemonie.

De republiek Kroatië beschouwde zich vanaf het begin als de erfgename van het antifascistische Kroatië. Niettemin werd de leider van de Kroatische communistische partij Andria Hebrang, een vriend en strijdmakker van Tito, na de Tweede Wereldoorlog door de Servische communisten terechtgesteld. Hetzelfde lot, als oorlogsmisdadiger gebrandmerkt te worden, onderging kardinaal Alojzije Stepinac die wel niet terechtgesteld werd, maar toch geïnterneerd bleef tot 1960 hoewel hij een krachtige morele weerstand gevoerd had tegen de profascistische Kroatische leiders. Allebei zijn ze eind februari in ere hersteld door het Kroatische parlement. Over het antifascistische verleden mocht niet gesproken worden, alleen over het fascistische. Pas tegen het einde van de jaren 60 begon een groep politici en intellectuelen binnen de communistische partij over dit antifascistische verleden te praten en over de belangen van Kroatië. Zij eisten dat Noord- en Zuid-Kroatië door normale communicatie- en verkeerswegen met elkaar verbonden werden. Er waren namelijk, om politieke redenen, geen degelijke verbindingen tussen Zagreb en Split, de twee belangrijkste steden van Kroatië. Er werd ook gewaagd van een vrije markt. Vóór de Kroatische lente was het verboden Kroatisch te schrijven. Onze teksten werden gecensureerd. Ik had voortdurend problemen met mijn teksten. Tijdens de Kroatische lente hadden wij voor het eerst een regering die enigszins aanvaard werd door de bevolking. Die regering werd zomaar met geweld uit de weg geruimd. Toen de Joegoslavische generaals hun grote bekommernis uitgesproken hadden bij Tito en kort daarop Brezjnev op bezoek kwam in Joegoslavië (1971), beseften we dat het experiment van de ‘Kroatische Lente’ voorbij was. Veel studenten en professoren gingen de gevangenis in, een hele generatie werd gebroken. Het Westen keek bij dit alles de andere kant uit.

Einde april zijn de VN-troepen gekomen. Wat verwacht U van de tussenkomst van de VN?

Wie een duurzame vrede wil, moet gerechtigheid stichten. Daar blijven we nog ver vandaan zolang de vertegenwoordigers van de VN onderhandelen met een verdwenen Joegoslavië en met een schijnpresidium (de heer Kostić) en met de leider van een regionaal terrorisme, met de heren Babić in Knin

[p. 817]

en Hadz̄ić in Oost-Slovenië. Ze strijden aan de zijde van de geïmporteerde Tschetniks uit Servië. De VN onderhandelen niet met vertegenwoordigers van de Hongaren en Kroaten in Voivodina, niet met vertegenwoordigers van de Albanezen in Kosovo, hoewel het algemeen bekend is welke dictatuur daar het bewind voert en hoe weinig rechten de mensen daar hebben. De huidige onderhandelingen kunnen geen vrede stichten, alleen maar een oude machtsverhouding bestendigen. Een deel van Kroatië is bezet door een vreemd leger, Servië is niet bezet. Met de Kroatische regering worden geen onderhandelingen gevoerd. Zolang de bezetting duurt kan er geen vrede zijn. Ondanks het wapenbestand van Sarajevo vechten Tschetniks en het ‘Joegoslavische’ leger ongestoord verder.

Met andere woorden: de VN zijn partijdig en bemiddelen niet?

Dat mag je niet zeggen. Degenen die de oplossing voor de Joegoslavische crisis zochten te verleggen van Europa naar de VN zijn partijdig. De Europese Gemeenschap heeft Kroatië erkend, de VN nog niet. Het speelt in de kaarten van Servië dat het probleem van het gewezen Joegoslavië niet in Europa maar in de VN opgelost wordt. De grenzen van de zelfstandige republieken zijn voor de VN nog geen staatsgrenzen. En naar het schijnt zien de Verenigde Staten een gevaar in een verenigd Europa. Blijkbaar hoopte het Bush-bewind dat ook de Europese Gemeenschap niet zou door hebben dat de Kroaten zich wilden bevrijden van de Servische hegemonie en vechten voor hun aansluiting bij Europa. Maar Europa heeft ons wel begrepen.

Kroatië is erin geslaagd zijn situatie duidelijk te maken voor de Europese Gemeenschap, waarom dan niet voor de Verenigde Naties, de internationale volkerengemeenschap?

De Kroatische regering stond van bij de aanvang onder grote druk. Enerzijds onder de druk van een sterk leger en anderzijds onder de druk van een internationale diplomatie die maar niet wil begrijpen dat de situatie in dit gebied moet veranderen. Ook de Europese Gemeenschap zag aanvankelijk dit conflict als een onbegrijpelijk etnisch conflict, een burgeroorlog. Zo had de agressor de handen vrij. Nu staat de regering opnieuw onder druk. Neemt Kroatië de hulp van de VN niet aan dan is het schuldig in de ogen van de wereld. Toen vanuit de kazernes geschoten werd op ziekenhuizen, peutertuinen en vooral kerken, gingen de mensen met grote moed en offervaardigheid rond deze kazernes staan. Lord Carrington beschouwde dit als een provocatie. Als het proservische federale leger een derde van Kroatië bezet houdt, is het voor Milosevic gemakkelijk voor de hele wereld te verklaren dat hij vrede wenst.

[p. 818]

Kunt U zich een gesprek tussen Serven en Kroaten voorstellen?

Het is voor ons in principe geen probleem op alle mogelijke vlakken met de Serven te praten. Voor de wetenschappelijke uitwisseling is de Servische Academie voor Wetenschappen en Kunst wel een groot struikelblok want zij werpt zich op als de schutsengel van de grootservische ideologie. Er is nauwelijks een gesprek mogelijk. Wij werken wel goed samen met enkele afzonderlijke

Ik wil wel uitdrukkelijk zeggen dat ik dagelijks open kan spreken met mijn Servische collega's, vrouwen en mannen, aan de universiteit van Zagreb, en met mijn Servische vrienden. Wij voelen ons niet door de Serven bedreigd, wel door de politieke en militaire leiders in Belgrado.