Streven. Jaargang 59

[p. 798]

Het basisinkomen als derde weg?
Walter van Trier

Een opvallend onderdeel van de Agathotopiaanse instellingen is de uitkering aan elke burger van een gelijk basisinkomen. Een inkomen dat dus niet afhankelijk is van het geslacht, het ras, de gezinssituatie, de behoeften, de beroepsloopbaan, betaalde bijdragen, de werkbereidheid of zelfs de inkomenssituatie.

Deze idee duikt geregeld op in Meades geschriften. In ‘Agathotopia’ gaat het om een ‘sociaal dividend’ dat gefinancierd wordt uit een Nationaal Vermogen. Dezelfde idee komt ook onder andere vormen voor. In een artikel over de armoede in de welvaartsstaat prijst Meade een uit belastingen gefinancierde universele uitkering, omdat hij verwacht dat ze beter dan de bestaande uitkeringsregelingen de armoede zal bestrijden. In andere geschriften bepleit hij een onvoorwaardelijke uitkering om in een marktomgeving efficiëntie, vrijheid en bestaanszekerheid te garanderen, zij het als surrogaat voor een moeilijk door te voeren herverdeling van het vermogen over alle burgers, wat volgens Meade tot eenzelfde resultaat zou leiden.

Hoewel de idee van een onvoorwaardelijke en universele uitkering niet tot het standaard arsenaal van de sociale beleidsmakers hoort, is ze zeker niet enkel het stokpaardje van een eigenzinnig intellectueel.

In de loop van de jaren tachtig vormde het basisinkomen in de meeste Europese landen het voorwerp van een uitgebreide discussie. In de meeste van onze buurlanden vindt men de idee courant vermeld als één van de mogelijke alternatieven in publikaties over het vraagstuk van de hervorming van de welvaartsstaat. Paddy Ashdown, de leider van de Britse liberaal-democraten, spreekt zich in zijn recent boek, A Citizen's Britain, onomwonden uit voor de gefaseerde invoering ervan. En reeds in 1985 publiceerde de Nederlandse Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid een rapport, Waarborgen voor Zekerheid, dat een hervorming van het uitkeringsstelsel voorstelde waarvan een basisinkomen het fundament vormde. In België werd het debat omtrent het basisinkomen geïntroduceerd door het Waalse Collectif Charles Fourier, een groep gevormd rond de Louvain-la-Neuve filosoof Phi-

[p. 799]

lippe Van Parijs, en in Vlaanderen door de Werkgroep Arbeid en Milieu, het weekblad Nieuw Links en een economische werkgroep van de Vlaamse groene partij Agalev, die de idee als een programmapunt opnam.

Voor- en tegenstanders

Het debat tussen voor- en tegenstanders verloopt echter niet altijd eenduidig en is voor verschillende lecturen vatbaar.

Voorstanders van een basisinkomen wijzen er op dat het een betere armoedebestrijding mogelijk maakt. Financiële armoede pakt men er preventief mee aan en de stigmatisering die samenhangt met uitkeringen die men slechts na een onderzoek van de bestaansmiddelen krijgt - zoals de huidige minimumuitkeringen - valt weg. Bovendien worden de uitkeringsgerechtigden niet meer geconfronteerd met een ondoorzichtig en ingewikkeld bureaucratisch apparaat. De verschillen tussen de verscheidene stelsels, die dikwijls voor grote moeilijkheden zorgen, vallen weg. Als men het systeem in zijn uiterste vorm doordrijft zou men zelfs kunnen volstaan met een maandelijkse automatische overschrijving op het rekeningnummer dat men elke burger bij de geboorte meegeeft. Daarnaast verwachten voorstanders ook een belangrijke positieve invloed op de werking van de arbeidsmarkt. Een ontkoppeling van het recht op een (minimum)inkomen en het verrichten van arbeid kan, in het raam van een werkgelegenheidsbeleid, leiden tot een effectievere actieve arbeidsmarktpolitiek, inzonderheid inzake een verbeterd zoekgedrag van werklozen en vormen van her- en bijscholing. Omdat de uitkeringsgerechtigden in de bestaande regelingen het bedrag van hun uitkering zien verminderen naarmate ze zelf een looninkomen opbouwen, bevinden zij zich vaak in een ‘armoede- of werkloosheidsval’. Een basisinkomen dat gegarandeerd blijft, ongeacht elk ander inkomen, vermijdt deze valstrik. Tenslotte, en voor ecologisch denkende lieden is dit zeker een erg belangrijk argument, laat een basisinkomen ook toe dat wie dit wenst zich kan ontplooien in activiteiten naast de marktsector.

Tegenstanders van een basisinkomen voeren aan dat dergelijke massale omvorming van belangrijke maatschappelijke instituties onuitvoerbaar is. Men kan niet van vandaag op morgen de huidige transfertmechanismen wegnemen en er andere voor in de plaats zetten. En zelfs al zou dat mogelijk zijn dan lijkt het toch onmogelijk te voorzien wat het effect van zo'n hervorming zou zijn. Bovendien vinden een aantal tegenstanders zo'n hervorming ook niet wenselijk. Niet alleen omdat ze een gevaar betekent voor de bestaande regelingen, die dikwijls het resultaat zijn van veel historische strijd of maatschappelijke compromissen en die hun legitimiteit juist ontlenen aan de erkenning van een gedifferentieerd geheel van behoeften, maar ook omdat ze volgens de critici samengaat met het opgeven van een aantal belangrijke maatschappelijke doelstellingen zoals volledige werkgelegenheid en

[p. 800]

maatschappelijke waarden zoals het recht op arbeid en de noodzakelijke band tussen rechten en plichten.

Opvallend is dat de discussie over het basisinkomen meestal op een heel algemeen niveau wordt gevoerd. Vaak bespreekt men ook alleen maar de welvaartseffecten van zo'n stelsel. Die verschillen echter voor diverse sociale groepen. Zij zijn evenmin los te maken van de concrete modaliteiten van de invoering van één of ander systeem voor basisinkomen. Hierover zijn algemene uitspraken nauwelijks mogelijk.

Een goede illustratie hiervan is het argument dat de invoering van een basisinkomen onvermijdelijk een dermate groot beslag zal leggen op het nationaal inkomen dat het stelsel zonder meer niet te financieren valt. Tegenstanders geven hier dikwijls blijk van verwarring tussen de bruto en de netto lasten van het systeem. Maar zelfs na deze correctie valt niet te ontkennen dat men van de invoering van een basisinkomen een vermindering van het arbeidsaanbod en van de belastbare basis mag verwachten. Voorstanders en tegenstanders zullen het hierover eens zijn, hoewel ze wellicht, maar niet noodzakelijk, verschillend zullen oordelen over de wenselijkheid van dit effect. Omdat de economische modelvorming en de empirische toetsing op dit onderdeel van het debat het verst gevorderd zijn, draagt een meer genuanceerde kijk op de effecten van verschillende institutionele vormen bij tot een vruchtbaarder gesprek tussen voor- en tegenstanders. Want juist voor dit soort argumenten geldt dat de manier waarop en de vorm waarin een basisinkomen eventueel wordt ingevoerd van uiterst groot belang zijn en dat algemene uitspraken terzake weinig zin hebben. Dit soort argumenten van voor- en tegenstanders put de betekenis van het debat omtrent het basisinkomen echter niet uit.

Een derde weg

In wezen komt het debat over het basisinkomen neer op de vraag welke historische taak men aan de welvaartsstaat toeschrijft.

Ziet men de welvaartsstaat in hoofdzaak als een utilitaristisch of ‘welfaristisch’ project dat via herverdeling de grootste welvaart voor het grootst aantal mensen wil bewerkstelligen, dan gaat het in het debat omtrent het basisinkomen over de vraag of het beter dan de bestaande uitkeringsregelingen dit doel zal bereiken. Er zijn goede argumenten voor de stelling dat dit inderdaad zo is. In tegenstelling tot de bestaande regelingen bereikt een basisinkomen in principe iedereen bij de herverdeling. Het uiteindelijke oordeel kan echter pas worden geveld op basis van een gedetailleerd overzicht van de feitelijke effecten van een concreet hervormingsvoorstel.

Er is echter ook een andere lectuur mogelijk. Veronderstel dat wij het historische belang van de welvaartsstaat vooral hierin zien dat ze een morele economie heeft doen ontstaan waarin het recht om niet in onzekerheid te

[p. 801]

leven als een fundamenteel goed erkend wordt. De welvaartsstaat erkent dan dat burgers recht hebben op een beleid dat zo goed mogelijk de bestaanszekerheid tracht te waarborgen. In de bestaande regeling wordt zo'n recht niet rechtstreeks gegarandeerd. Men tracht het te verschaffen door een beleid van volledige tewerkstelling en hiervan afgeleide vervangingsinkomens. De bestaande transfertmechanismen treden slechts in werking nadat het mechanisme van inkomensverdeling via de markt faalt. Werkloosheidsuitkeringen, kinderbijslagen, pensioenen en andere uitkeringen beschermen ons dus wel voor de werking van de markt, maar ze perken de werking van de markt niet echt in, vandaar dat men er de metafooor ‘verzekering’ met enig recht op kan toepassen. Toch garanderen ze geen recht op inkomen en gaan ze nog steeds gepaard met een grote mate van bestaansonzekerheid.

James Meade confronteert de lezer met de instellingen van ‘Agathotopia’ vanuit de overtuiging dat markten een essentiële functie vervullen in het economisch verkeer. Een basisinkomen is een belangrijk instrument om de nadelige effecten van een ongebreidelde markt tegen te gaan. Het garandeert iedereen, ondanks het respecteren van het marktmechanisme, een minimale maar onvoorwaardelijke financiële bestaanszekerheid.

Vandaag zijn wij er getuige van hoe in Europa de invloedssfeer van de markt op een dubbele manier aanzienlijk wordt vergroot. In Oost-Europa treedt een markteconomie in de plaats van een sterk geleide planeconomie. In West-Europa verplicht men de nationale economieën zich te ontdoen van de beschutting van de nationale staten en zich in te schakelen in een Europese eenheidsmarkt. Beide ontwikkelingen stoelen op de noodzaak van meer flexibiliteit voor de goede werking van de economie en veroorzaken meer bestaansonzekerheid voor grote groepen van de bevolking.

Onder invloed van de marktideologie van de economische liberalen wint de overtuiging veld dat inkomensgarantie creativiteit en economische vooruitgang verlamt. Ik ben het met deze stelling niet eens. Een vorm van bestaanszekerheid is noodzakelijk voor individuele ontplooiing en maatschappelijke bloei. Oude politieke liberalen als J.S. Mill hebben dit reeds uitvoerig geargumenteerd.

De idee van een basisinkomen kan hedentendage een belangrijke intellectuele uitdaging vormen voor een strategie van een ‘derde weg’, waarbij in Oost-Europa de nog niet geprivatiseerde industrie het noodzakelijke nationale vermogen kan vormen om elke burger een sociaal dividend uit te betalen en waarbij in West-Europa een onvoorwaardelijk minimuminkomen op het niveau van de EEG als sokkel kan dienen voor een verdere harmonisering en integratie van de bestaande sociale zekerheidsregelingen.