Streven. Jaargang 59

[p. 736]

De lading der taal
John Verhaar

In Irian, Indonesië, is diep in het oerwoud een taal (Iau geheten) die negen ‘tonen’ heeft. Een toontaal onderscheidt woorden die in klanken identiek zijn behalve in de toon - Chinees is zo'n taal, en als je het hoort spreken valt direct de ‘sing-song’ kwaliteit ervan op. Het Mandarijns heeft vier tonen, het Taiwanees zes. Iau heeft er negen! Veronderstel dat het Iau maar negen woorden had, identiek in alles behalve in toon, dan zou je alles kunnen zingen, op toon alleen. In linguïstisch jargon zou dat heten een (maximaal) hoge ‘functionele belasting’ (of ‘lading’) van de tonen.

Nu heeft het lau in feite een grote woordenschat, maar de meerderheid daarvan is, zoals in alle talen, in concrete situaties irrelevant. Geen Iau-spreker zal zeggen ‘Ik begrijp Hegel niet’, of ‘Gebruik je ook Word-Perfect?’. De Iau-cultuur sluit weer andere dingen uit, bijvoorbeeld ‘Je moet... (dit-of-dat)’ - een frase met ‘hoge tekstfrequentie’ (zeggen linguïsten) in onze Lage Landen - waar van alles ‘moet’ en sommige dingen ‘mogen’. Iau-sprekers zijn wat minder normatief uitgevallen, en er meer op uit om elkaar te helpen. Met aftrek dan van al die situatie- en cultuur-sleutels die voor begrip onnodig zijn is de functionele lading van toon vaak zo hoog in het lau dat men daar met elkaar inderdaad vaak met toon alleen kan communiceren, en elkaar regelmatig berichten toefluit in het oerwoud - dingen als ‘Mijn kind is ziek’ of ‘Pas op: krokodillen daar-of-daar’.

* * *

Ik begeef me in een gedachtenexperiment: neem aan dat het Nederlands een toontaal is, zeg maar met 12 tonen, en in bepaalde kringen, met een hoge functionele lading wegens de beperktheid van relevant vocabulair. De Algemene Rekenkamer zou dan bijvoorbeeld beschikken over tien cijfers en een handjevol boekhoudtermen. Recent berispte die hoge instantie Buitenlandse Zaken in Den Haag vanwege oneconomisch gebruik van hun hoofdkwartier - de ‘apenrots’ geheten bij hen die ook zonder de Algemene Rekenkamer al weten dat de overheid geld over de balk gooit. Ze zou haar som-

[p. 737]

matie aan de minister op een geluidsbandje kunnen zetten, als muzikale bijdrage tot de vorming van het fiscale geweten des bewindmans.

Of anders: de TV met Postbus 51, die ons (van ons geld en onuitgenodigd) ethische stichting verstrekt. Stel u voor: een overheidsethicus-gitarist vult uw scherm met agogisch-bijgestelde gelaatstrekken, u aanschouwend in zwijgend verwijt, terwijl hij, tokkelend, aan zijn snaren de tonen ontlokt van ‘Betaal liever je kijkgeld - dan voel je je lekkerder’ - in de hoop dat die muziek uw verhard burgergeweten toezingt, en dat u, zwartkijker, zich schuldig voelt en onverwijld naar het postkantoor ijlt.

Of tracht u zich het neuriënde discours van minister Ritzen voor te stellen, met de bekende hoge tekstfrequentie van ‘bezuinigingen’ (in mineur - maar soms in een vlucht van literaire scheppingsdrang ‘reorganisatie’ genoemd, en dan in majeur). Ritzens bestuurlijke plannen getoonzet, over hoe (bijvoorbeeld) de linguïstiek minder kan kosten; een CD met een melodie die herinnert aan ‘My Fair Lady’!

Of neem de Regeringsvoorlichtingsdienst, die eentonig...

Genoeg! Nutteloze praat! Het Nederlands is geen toontaal. En geen der andere EG-talen is dat. Er is geen muziekbandje dat de Europese Commissie in Brussel aan de Nederlandse Telefoondienst kan sturen om een boete op te leggen voor monopoliemisbruik in tarieven - dat zal nu, toonloos, per brief moeten.

* * *

De functionele lading van de toonzetting van Iau is hoog: muziek van solidariteit van hen die die taal zingen, mini-intonatietjes van saamhorigheid, overlevingsmelodie tussen de lianen.

Er is ook zoiets als semantische lading, niet zozeer van een bepaalde taal maar meer van onnodig gebruik ervan, in een metastase de redundante semantiek der breedvoerigheid. Ik gaf een taxichauffeur in New York eens aanwijzingen, met één oog op de meter, hoe het beste mijn bestemming in de 83e straat te bereiken. Mijn uiteenzetting was syllogistisch ongerept, maar toch wat lang, voelde ik zelf al, over die noord-zuid avenues met hun respectievelijk relatieve voordelen voor het benaderen van mijn bestemming. Aan het eind van mijn college zei de chauffeur: ‘U bedoelt dat de 83e straat één-richting-west is’. Verstomd door dit staaltje van brachylogie, mompelde ik ‘ja’. ‘Zeg dat dan’, besloot hij.

Misschien een Nederlandse hebbelijkheid van me. Vraag iemand maar eens de weg hier te lande. U hoort dan dat u ‘die kant’ uit moet (het gebaar gaat in de richting van ettelijke kwadranten van het uitspansel), dan ‘na een poosje’ moet u ‘een beetje naar rechts’ gaan: een morganatisch huwelijk van goede bedoelingen en het u-en-ik-weten-wat-ik-bedoel syndroom. Wanneer een minister onze volksvertegenwoordiging (of de heilige rest daarvan, een

[p. 738]

man of vier) minzaam aanblikt en zegt ‘Ik meen te mogen stellen dat men mag zeggen dat men het hiermee eens kan zijn’, dan bedoelt hij ‘ja’.

Ontlichaamde taal vult een vacuüm met vacuïteit. Ik denk aan die pastor wiens preken altijd drie delen hadden. Eerst zei hij wat hij ging zeggen; dan zei hij het; tenslotte zei hij wat hij gezegd had. Het middenstuk was het kortste. Hij was eigenlijk niet zo slecht, want hij was duidelijk en hij hoefde dus niet uit te leggen wat hij zou bedoelen, bedoelde, en bedoeld had. Behalve dan als hij zich versprak (zoiets als ‘vermijdt het goede en doet het kwade’), en dat semantische gestotter maakte hem dan ineens ontwapenend. ‘Ach’, zei hij eens na zo'n slippertje, hand aan het voorhoofd, ‘ik zeg het goed maar bedoel het verkeerd’.

Onze cultuur lijdt aan semanticitis. Wij gaan ten onder aan verbale ‘overhead’. Als onze taal een toontaal was zou die vaak klinken als een Unvollendete, gespeeld op een lusbandje.

* * *

Redundantie buiten woorden om is anders - die kan extra lading geven. Ik mediteer nu over een Romeins verhaal, dat in Rome Marco tegen Giulio laat aanlopen. De laatste vraagt: ‘Hoe is het met je broer?’. Marco zucht: ‘Hij heeft een ongeluk gehad, ligt in het ziekenhuis’. Giulio's pupillen verwijden zich in paniek en sympathie: ‘Is het ernstig?’ Marco's armen omvatten bijna het Quirinaal: ‘Hij kan niet meer praten’. Giulio, even ademloos, fluistert ‘Zijn gezicht...’. ‘O nee hoor’, zegt Marco, ‘zijn armen zitten in het gips’.

Ja, praten zonder gebaren kan nog wel, zelfs in Italië, bijvoorbeeld als je daar het telefoonboek zou voorlezen, of een ‘verklaring’ van een kabinetminister. Maar de eloquentie en gesturale begeleiding van een Romeinse politieagent als je verkeerd parkeert, zou zelfs Demosthenes van nijd doen herrijzen. Er zijn nog mensen wier lichaam solidair is met wat zij zeggen. Als een Italiaan telefoneert doet de vrije arm overwerk - tegenover iemand die er niet is. Japanners buigen de ganse dag: een Tokyose busconducteur zoveel duizend keren per dag, schreef eens iemand die het geteld had (dat moet wel een socioloog geweest zijn). Japanners buigen ook voor iemand die er niet is - aan de telefoon. In Italië kan de functionele lading van arm- en handexpressie zo hoog zijn dat er niets gezegd hoeft te worden.

Sommige mensen hebben hun armen en handen levenslang in het gips, en niet alleen die ledematen - let op hun gezicht: een gipsmasker. Je kunt in lichaamstaal ironie en sarcasme onderscheiden - sarcastische praat heeft gipsarmen en een gipsgrijns.

* * *

[p. 739]

Taal op papier kan veel lading verliezen. In poëzie of een roman niet zo gemakkelijk, maar in geschriften die over andere geschriften gaan: boeken over boeken, of woord en wederwoord in de krant, van mensen die nog nooit samen koffie of bier gedronken hebben. Zulke dingen gebeuren in een cultuur waarin men leest, alleen. Of liever: waarin men stil leest, lippen gesloten.

Wanneer is die stillezerij begonnen? Al tijdens Descartes? Paracelsus? Boëthius? In ieder geval las Augustinus van Hippo hardop, het normale voor zijn tijd. Als hij bad: ook hardop - de psalmen lezend, bijvoorbeeld. Hij had geen 'belet'-bordje op zijn deur nodig als hij bad want dan hoorde dat het hele huis. Tekst was stem, en stem was adem, en adem was die meest geestelijke functie van het lichaam, zoals Romano Guardini al schreef (en hopelijk tegelijk ook zei). In een toontaal of niet, de stem richt zich op het oor, dat alles hoort, van welke richting dan ook. Het auditieve is alomtegenwoordig. Maar stille lettertaal moet je in ‘het gezicht’ hebben, in perspectief. Als die taal jargon wordt bestaat zij niet meer uit woorden met betekenissen (laat staan uit simpele namen van mooie dingen), maar uit klanken die arbitrair ‘concepten’ dragen. Concepten zijn ‘ideeën’ - ook al zo visueel - en het ‘perspectief’ wordt vernauwd tot tunnelvisie. Dan kunnen ‘ideeën’ ideologieën worden - ‘visies’ die mensen met andere visies rond middernacht doen oppikken en wegvoeren naar cellen.

Conceptuele systemen hebben geen lading. Concepten steunen elkaar, maar als dode metaforen en ze worden door niets anders gesteund. Zulke systemen zijn als rommelzolders van de geest, en kunnen maar het beste leeggeruimd worden, voor als er brand komt.

Soms denk ik dat er twee soorten stilte zijn. Een is die van zo'n rommelzolder, waar niets nieuw is en alles al gebeurd is: een ordeloze plaats zonder toekomst. Een andere stilte is die waarin woorden nog namen zijn, en dus tot die dingen behoren en niet tot ons of ons ‘taal-en-denken’. De stilte eens door de Boeddha aangegeven toen iemand hem vroeg over God: de Boeddha glimlachte en plaatste zijn vinger op de lippen. Misschien is dat ook de stilte van dat ‘Messias-geheim’ - als de Heer tot de geheelden zegt ‘Vertel het aan niemand’. Die stilte die bron is van alle inhoud van taal, van toon en muziek, van saamhorigheid en volmaaktheid in het verstaan van anderen.