Streven. Jaargang 59

[p. 635]

Brief uit Kenia
Johan de Wit

Aids in Afrika

Jaren voordat de term Aids gewoon spraakgebruik werd was er al een onbekende ziekte gesignaleerd, ruwweg rondom het Victoriameer in hartje Afrika, die de naam kreeg van ‘wasting disease’ (vermageringsziekte): de mensen werden ziek, verloren kracht en gewicht en stierven. Nog steeds manifesteert zich Aids vaak op die manier. In die streken richtte Aids grote verwoestingen aan. En Aids heeft hier niets van doen met homoseksualiteit. Louter gelet op dit vroege begin en de grote aantallen patiënten, ligt het in de rede het ontstaan van Aids in Afrika te lokaliseren. Dit is lijnrecht in tegenspraak met een diep verbreid volksgeloof in Afrika, dat Aids begonnen is als gevolg van militaire experimenten in de VS en dat Aids Afrika bereikte via het internationale toerisme.

Hoe nu het tamelijk explosieve verloop van Aids in de VS te verklaren? Een aantrekkelijke hypothese is dat vanuit de VS goedkoop bloed in massale hoeveelheden in (West-) Afrika werd gekocht en ‘gepoold’, d.w.z. dat bloed van veel donors werd samengevoegd. Een enkele Aidspatiënt is dan voldoende om een grote hoeveelheid bloed te besmetten! In de VS werd tot voor enkele jaren veel bloed gebruikt in ziekenhuizen. Nu is dit sterk verminderd, want het is duidelijk geworden dat grote aantallen patiënten, die, bij gebrek aan voorraden, geen bloed toegediend kregen, toch beter werden.

De voedingsbodem voor Aids in de VS bleek de combinatie te zijn van drugs en homoseksualiteit. Dit geldt evident niet voor Afrika. De verbreiding in Afrika volgt sociale verschuivingen: bevolkingsaanwas, trek naar de steden, verlies van het traditionele gedragspatroon in stamverband. Leg daar bovenop de promiscuïteit. Over dit tere onderwerp bestaan weinig of geen gezaghebbende studies. Toch moet de promiscuïteit enorm zijn, gezien het olievlek-karakter van de ziekte. Veel vrouwen zijn beangst: bang dat de echtgenoot eens een slippertje maakt, en één keertje is al genoeg.

Ongetwijfeld zal de ontdekker van een efficiënte therapie tegen de ziekte een van de helden worden van de volgende eeuw. Maar zover zijn we nog lang niet, ook al verrichten wetenschappers en de farmaceutische industrie

[p. 636]

prachtig werk. Wat tot nog toe gedaan wordt om Aids in te perken lijkt wel vechten tegen de bierkaai. Maar het is niet juist om te zeggen dat er niets gebeurt. De kranten en andere media doen krachtig mee. In sommige landen wordt het gebruik van condooms sterk gepropageerd. Hier in Kenia bestaat een ‘Know Aids Society’ die samen met anderen de mensen op de hoogte probeert te stellen van de gevaren van Aids. Ook promiscuïteit wordt genoemd: ‘het hebben van meerdere partners staat gelijk met een doodvonnis’. Maar globaal kan gezegd worden dat van een bespeurbare gedragswijziging op bevolkingsschaal geen sprake is.

Een moeilijk probleem bij voorspellingen over de voortgang van Aids is dat er geen betrouwbare statistieken bestaan. Ik zie geen enkel land ten zuiden van de Sahara waar men weet hoeveel mensen er zijn, hoeveel er geboren worden en sterven. Weliswaar zijn de ziekenhuizen verplicht hun aantallen van Aidspatiënten of Human Immunodeficiency Virus-positieve mensen aan te geven bij het desbetreffende ministerie. Maar men weet op geen stukken na welk percentage dit is van het werkelijke aantal. Toch wordt van alle kanten (lees: het Westen) aangedrongen op statistieken en daarom geeft men aan deze druk toe. Zo verklaarde de minister van volksgezondheid in Kenia onlangs dat er 500.000 tot 700.000 seropositieven zijn (d.w.z. zij die het virus dragen maar niet de actieve ziekte hebben). Deze uitspraak wordt prompt tegengesproken met de duidelijke vermelding dat dit ongunstig is voor de toeristenindustrie en dus onjuist. Maar hoe weet de minister dat? Als gevraagd wordt hoe hij aan die cijfers komt, dan wordt de spreker erg vaag, en terecht.

Vorig jaar kon men vernemen dat er twintig miljoen virusdragers zijn in Afrika; dit jaar las ik dat het getal was gestegen tot dertig miljoen. Maar hoe wéét men dat? Een pijnlijke vraag waarop geen voldoende antwoord komt. Ook las ik onlangs dat in India het aantal besmette personen dat van Afrika zal overvleugelen. Een rampzalige gedachte, maar opnieuw: hoe wéét men dat? Ik denk dat we hier te maken hebben met een uit de VS overgewaaide, geheel misplaatste eerbied voor het getal. Het betekent alleen maar: véél, meer, zeer veel. Ik zie in mijn eigen ziekenhuis van het ene op het andere jaar een verdubbeling in het aantal sero-positieve reacties, en ook een verdubbeling in het aantal kwaadaardige lymfkliergezwellen, hetgeen veilig toegeschreven kan worden aan het effect van Aids. Op dezelfde grondslag richt TBC nieuwe verwoestingen aan.

Gebeurt er dan verder niets aan Aids? Toch wel, maar op bescheiden schaal en voornamelijk op verzorgingsvlak. In Nairobi en in Kampala (Oeganda) wordt een klein ziekenhuis geopend voor kinderen die Aids hebben en door hun ouders aan hun lot worden overgelaten of wees zijn. Hier in Nairobi is de leiding in handen van een jezuïet die eerst chirurg is geweest in Viëtnam, daarna een ommezwaai heeft gemaakt naar de psychiatrie en in New York het vak heeft uitgeoefend. Maar de therapie van de ‘divan’ leek

[p. 637]

hem minder nuttig en zo verhuisde hij naar Naïrobi. Een dergelijke ‘bekering’ kan bijdragen tot de bewustwording, niet op de laatste plaats bij veel Afrikaanse artsen, dat de diagnose Aids niet volstaat als men de patiënt verder maar aan zijn lot overlaat.

De anatomie van corruptie

Men raakt de tel kwijt bij de vele staatsgrepen en staatsgreepjes in de vele staten van Afrika, en als men geen kaart van Afrika bij de hand heeft, is het voor de meeste lezers ook niet duidelijk in welke uithoek er nu weer een omwenteling heeft plaatsgevonden. Er is wel een grootste gemene deler en dat is dat er overal reden tot ontevredenheid en corruptie is; het is enkel een kwestie van meer en minder.

Zo is ook het moment van de waarheid gekomen voor Kenia. Het is een van de grotere landen van Oost-Afrika en heeft sinds lange tijd de reputatie van een relatief rustig en welvarend land, zonder veel oproer en zonder de hongersnood van buurlanden als Soedan en Ethiopië en zonder geteisterd te zijn door iemand als Idi Amin van Oeganda. Sinds het heengaan van de vader des vaderlands Jomo Kenyatta, wordt het land vrij strak in de hand gehouden door een eenpartijenstelsel onder leiding van Daniel Arap Moi, president sinds een jaar of twaalf. Periodiek werd en wordt een al te machtig wordende tuinkabouter uit de omgeving van de president verwijderd, maar, evenals politieke moorden zijn zulke gebeurtenissen schaars. In de publieke opinie is het besef aanwezig dat het niet allemaal goud is wat er blinkt in het regeringsbestel, maar de corruptie leek door de band genomen onder de gemiddelde Afrikaanse maat te blijven. Met voldoening gemengd met afkeer keek men naar de toestanden in naburige landen.

Dat heeft geduurd totdat een zware steen het water in de eendenvijver deed rimpelen. In februari 1990 werd de minister van buitenlandse zaken, Ouko, vermoord. Een politieke moord waarvan de naweeën voortduren tot op de dag van vandaag. Vanaf het begin wees de beschuldigende vinger van de publieke opinie naar het hoogste bestuursniveau. Aanvankelijk werd gedacht aan het niet implausibele maar wat romantische motief van jaloezie. Het duurde lang voordat betere informatie doorsijpelde en de motivering gezocht werd in het meer tastbare motief van financieel belang.

De vermoorde minister was een veelbelovende, intelligente man die nog niet zolang tevoren in de ministerraad was opgenomen. In die functie vergezelde hij president Moi op een trip naar de VS. De bedoeling was geld bijeen te brengen voor de bouw van een kolossaal hotel in een park in centraal Nairobi. Het hele project was al omstreden, en het feit dat er aan de ingang een kolossaal standbeeld van de president opgericht zou worden, maakte wel duidelijk wie de voornaamste aandeelhouder zou worden. Helaas, de reis naar de VS pakte verkeerd uit.

[p. 638]

De Amerikaanse journalisten, nogal agressief in hun wijze van benadering, bleken heel goed geïnformeerd over Kenia en stelden zeer pijnlijke vragen. De noodzaak voor het wolkenkrabber-hotelcomplex werd op losse schroeven gesteld en vergeleken met meer urgente zaken in het land. Bovendien, had de president de gevraagde financiële steun nodig, gezien de bedragen (nauwkeurig bekend) die hij regelmatig in Zwitserland deed deponeren? President Moi was deze tegenwerking helemaal niet gewend. Zijn toch al niet stralende welsprekendheid verstomde. Hier nu kwam zijn minister Ouko te hulp. Hij wist de eer of althans de schijn ervan hoog te houden met ter zake doende antwoorden. Hier een voorbeeld.

De Amerikaanse verslaggevers hadden gesteld dat de mensenrechten in Kenia ook al niet safe waren, getuige de overhaaste dood van een kleine drughandelaar enige dagen nadat hij in de staatsgevangenis nr. 1 was opgesloten. Hoe kon zo'n welbeschermd geheim doordringen tot Amerikaanse verslaggevers? Het betrof een niet-Keniaan Afrikaan. De familie zowel als de desbetreffende ambassade hadden geëist, dat er een onafhankelijk patholoog-anatoom aanwezig zou zijn bij de gerechtelijke lijkschouwing. De sectie vond correct plaats en er werd niets gevonden, zeker geen encefalitis zoals geopperd werd, behalve dan dat de man gewoon zijn nek gebroken had, zoals de buitenlandse waarnemer kon vaststellen. De politie beschouwde deze diagnose terecht als een aantijging met als gevolg dat een week later een her-autopsie werd geënsceneerd. Nu evenwel te verrichten door de chef patholoog-anatoom, een lokale Zeldenrust dus. Die neemt vooraf de buitenlandse waarnemer ter zijde en oefent druk uit opdat deze zijn mening zou herzien. De buitenlandse patholoog-anatoom laat even in een flits de mogelijkheden passeren: onaangenaamheden op het politiebureau, een éénrichtingsverkeer-vliegtuigticket naar het vaderland. Hij besluit bij zijn mening te blijven. Het onderzoek wordt afgesloten en er wordt geen woord meer over gerept. De ambassade en de familie worden naar behoren ingelicht. Zoals gebruikelijk vond de gebeurtenis geen echo in de Keniase kranten, maar de ambassade zat niet stil en zo kwam het nieuwtje terecht bij de Amerikaanse verslaggevers...

De minister van buitenlandse zaken van Kenia antwoordde op de opwerpingen monter dat dit géén schending van de mensenrechten was maar een ‘gewone’ misdaad’ en dat dientengevolge twee politiemensen van het gevangeniswezen vastgezet waren. Via de VS kreeg de buitenlandse patholooganatoom zo te horen dat zijn bevindingen toch een uitwerking hadden gehad. Minister Ouko maakte dus een uitstekende beurt - helaas dat valt niet altijd goed. Was president Moi bang dat zijn licht verduisterd zou worden door de nieuwe ster aan het firmament? Hoe het ook zij, enige tijd later, weer terug in Kenia, wordt de minister vermoord aangetroffen op zijn boerenbedrijf ver weg van de hoofdstad. De vox populi wees zonder aarzeling naar het hoogste gezag, met als motivering: jaloezie. De president besefte dat hij

[p. 639]

iets meer moest doen dan enkele plechtige bezweringen. Hij riep de hulp van een neutrale instantie in, niemand minder dan Scotland Yard. Hoofdinspecteur Troon en zijn kornuiten namen hun intrek in een hotel. Tientallen mensen werden opgetrommeld voor een verhoor. Een Engelse autoriteit op het gebied van de gerechtelijke geneeskunde kwam en verwees de conclusie van de lokale Zeldenrust ‘zelfmoord’ naar het rijk der fabelen. Toch bleven zekere elementen van de politie hameren op zelfmoord. De Engelse hoofdinspecteur bekloeg zich over pogingen tot afluisteren, georganiseerd in naburige hotelkamers. De lokale Zeldenrust werd door de rechter op het matje geroepen om een geweldige uitbrander te incasseren, een brevet van onvermogen dat iemand in het Westen tot vervroegd pensioen zou hebben genoopt.

Na ettelijke maanden pakte Hoofdinspecteur Troon zijn biezen en verdween richting London, met achterlating van een lijvig rapport. De mensen in Kenia zaten te wachten op wat er nu uit dat befaamde rapport naar boven zou komen, maar het leek alsof het van de aarde was weggevaagd. Het werd volledig doodgezwegen. De rechtbank ging gezapig door met de ondervragingen. Die werden een vaste rubriek in de kranten. Enkele mensen verdwenen na bedreigingen naar het buitenland en deden daar een boekje open. Meer dan een jaar later nam de stroom van informatie een nieuwe wending: Hoofdinspecteur Troon werd uitgenodigd aan de ondervragingen door de rechter deel te nemen. Troon voelde hoegenaamd geen remming om uit zijn eigen lijvig rapport te putten.

Een nieuw element kwam naar voren, de onderlinge herrie van de ministers tijdens de befaamde reis naar de VS. Het scheen dat Ouko op het spoor was gekomen van een corruptieschandaal van meer dan normale afmetingen. Er viel een scherp licht op de minister van energie en zijn onderhandelingen met westerse firma's over een suikerrietverwerkende industrie nabij het Victoriameer. Deze minister, een vertrouweling van de president, was in betrekkelijk korte tijd zeer rijk geworden: de lijst van zijn financiële belangen vult een halve pagina van een maandblad. Als een firma een project wil opzetten, bijvoorbeeld een fabriek, dan moet daarvoor eerst toestemming verkregen worden van een ministerie. Hier komt dat aardige begrip ‘kickback’ op de proppen. Het betekent niet de terugtrap van een paard, maar de percentages van het te besteden bedrag die uitbetaald dienen te worden aan de minister en diens trawanten. De ramingen omtrent deze kick-backs lopen uiteen van 10% tot 50%. Het schijnt dat Ouko onthullingen wilde doen over het schandaal van de suikerrietfabriek. Dat zou de rechtstreekse aanleiding zijn van de sinistere moord. Ook een deel van de politie bleek betrokken. Toen de ondervragingen van de rechter dit niveau hadden bereikt, werden de minister van energie en enige andere personeelsleden, van hun functie ontheven en even abrupt werd het gerechtelijk onderzoek van hogerhand gestopt. Werd de grond te warm onder de voeten van de president?

[p. 640]

Hoofdinspecteur Troon, die ook bedreigingen had ontvangen, ging weer naar London. Enkele te vaak genoemde personen uit het proces verdwenen in de gevangenis, onder meer de rijke minister van energie, maar kwamen al spoedig weer vrij. Het gerucht wil dat enkele van de gevangen genomen personen 's avonds naar het presidentieel paleis gebracht werden om te overleggen ‘wat zij zouden zeggen’.

Met dat al blijft de figuur van de president ontluisterd achter. Daar speelt trouwens ook doorheen dat onder druk van het buitenland het eenpartij-systeem wordt afgeschaft en dat dit parasitaire regime eindelijk eens kan worden afgelost door een ander. De buitenlandse firma's hebben er genoeg van zulke hoge kick-backs te moeten uitdelen. Of er in een volgende periode minder Mercedes-Benzen zullen rondrijden?