Streven. Jaargang 59

[p. 350]

Wat nu?
John Verhaar

Een plezierige maar tijdrovende manier om eens goed in de war te raken is zich af te vragen wat ‘tijd’ is. Het onderwerp is er niet een zoals ‘de grondslagen’ van dit of dat, of (nog moeilijker, maar levensvullend voor sommige denkers) de ‘mogelijkheidsvoorwaarden’ van dit of dat. Met tijd hebben we tenslotte allemaal te maken, al was het maar omdat we allemaal steeds tijd te kort komen.

Maar hoe denk je over tijd? Begin je met wat Aristoteles erover zegt? Moet je de relativiteitstheorie van Einstein erbij halen? Als je met een raket naar een ster in Andromeda gaat en meteen terug naar hier, met zo bijna de lichtsnelheid, dan ben je bij je terugkeer hier wel wat ouder, maar je tweelingbroer is al een paar eeuwen dood. Moet je dan Heideggers Sein und Zeit lezen? (Iemand zei eens dat Heidegger lezen voor hem zoiets was als zwemmen door nat zand). Moet je de tijdsbeleving erbij halen (en dus verveling)? Dat is aantrekkelijk, want niets is zo interessant als verveling. Sluit je je aan bij hen die de tijd zien als iets dat alleen in ons hoofd bestaat?

Filosofen hebben lijvige volumes geschreven over tijd. Ik las er eens zo een, zwaar genoeg om een os te vellen, en weerstond moedig de acute temptaties die ik had om het boek opzij te leggen, vooral omdat de geleerde auteur zo'n bekommerde toon aansloeg. Halverwege het werk kreeg ik weer vaste grond onder de voeten: de schrijver onthulde dat tijd bestaat uit verleden, nu, en toekomst. Daarna viel het weer tegen. Ik moest terugdenken aan een ander boek dat ik eens las, over het ‘geluk’. Na een woordenrijke inleiding volgde hoofdstuk I, getiteld ‘Het Probleem’. Maar geluk is natuurlijk niet een probleem, tenzij voor hen die niet kunnen leven zonder te denken over dingen die je alleen beleven kunt zonder erover te denken. Augustinus van Hippo wist al dat dit geldt voor de tijd: hij schreef eens dat hij wel wist wat tijd was, behalve als iemand het hem vroeg - dan wist hij het niet meer. Willen weten wat tijd is, is zoiets als de liefde wiskundig formaliseren, of met opzet spontaan zijn, of met een stopwatch een levensfase vastleggen, of volgens tijdschema in slaap vallen. ‘Weet je wat tijd is?’ is zoiets als ‘Slaap je?’ - alleen een ‘neen’ is relevant.

[p. 351]

* * *

Wanneer is ‘nu’? Is dat vandaag om zo en zo laat? Logici (met wat zij ‘indexicals’ noemen) hebben zich gebogen over de waarheidswaarde van proposities met ‘nu’ erin. Linguïsten noemen ‘nu’ een ‘deictisch’ woord. De drie deixis ankers in taalgebruik zijn ‘ik’, ‘nu’, en ‘hier’ - al het andere (‘jij’, ‘toen’, ‘daar’, etc.) zijn in die eerste persoon verankerd. Is dan het nu-moment wanneer ik ‘nu’ zeg? Eigenlijk niet, want ik zeg pas iets als ik klaar ben met het te zeggen, en dan is dat ‘nu’ voorbij. ‘Nu’ deelt in de mysteries van het ‘ik’. Als ik zeg ‘Ik schrijf in mijn dagboek’, dan slaat ‘ik’ op mezelf. Maar als ik zeg ‘Het “ik” is mijn wijsgerig thema’, dan slaat ‘ik’ op iedereen. Dat is een ‘meta-ik’. Denken over het ‘nu’ is een meta-liefhebberij.

Maar (zegt iemand) dat ‘meta-’ kan toch reëel zijn? We kunnen toch spreken over spreken (sommige taalkundigen doen helaas niets anders), en zelfs denken over het denken (de verslaving van veel wijsgeren). Eh..., ja en neen. Meta-praten en meta-denken veranderen het onderwerp. Als ik over appels en peren praat dan gaat het over appels en peren, maar praten over praten over appels en peren gaat over iets anders.

Beschouw het wijzen. Stel ik vestig uw aandacht op een boek op mijn plank door ernaar te wijzen. U weet precies wat ik doe, en uw blik volgt de richting van de wijsvinger van mijn rechterhand. Maar als ik dan de wijsvinger van mijn linkerhand gebruik om te wijzen naar die van mijn rechter (terwijl die naar het boek wijst), dan weet u niet meer wat ik doe. Er bestaat niet zoiets als meta-wijzen. Taal is anders, maar meta-taal is toch een geduchte complicatie in de communicatie. Voor sommige onderwerpen is zij fataal. Hier is een suggestie die ik u aanbeveel: sommige dingen zijn waar op voorwaarde dat die waarheid niet geformuleerd wordt (Dat is niet hetzelfde als wat Wittgenstein eens over mystiek zei, maar het komt in de buurt).

* * *

Mystici hebben altijd geweten dat het ware onwaar kan worden alleen al doordat het uitgedrukt wordt. Ik stelde dit eens voor als discussiepunt in een werkcollege filosofie. De studenten verdeelden zich (door lichaamstaal) vrijwel onmiddellijk in drie groepen: de verwarden, de militanten, en de empathici. De eersten keken wat hulpeloos en vergaten het punt op te schrijven; de militanten keken duidelijk verstoord en noteerden het punt, kennelijk op mijn debetzijde; de empathici glimlachten en schreven, duidelijk op mijn creditzijde. Een militante hand schoot op: ‘Uw thesis schendt het principe van contradictie’. Ik knikte: ‘Absoluut’. Triomfantelijk: ‘En dus valt uw thesis’. Ik zei: ‘Toch alleen maar als dat contradictieprincipe houdbaar is’. De andere militante handen zakten. Ik ging door: ‘Dat contradictieprincipe, tussen haakjes, wordt ook vaak het noncontradictieprincipe genoemd’. Sommige militanten glimlachten en schreven opnieuw - nu misschien op mijn credit-

[p. 352]

zijde. De empathici gingen er eens tevreden voor zitten. Ik sla de rest over - we hielden pas een half uur te laat op, niemand had het gemerkt. De discussie verliep in een ongedeeld ‘nu’.

Het geattrapeerde ‘nu’ bestaat niet. Het helpt niet om het niet te willen attraperen, want als je het niet-willen wil, wil je iets (Er bestaat geen metawillen). Iets dergelijks gebeurt met het ‘ik’. Als ik zeg ‘Ik kom morgen’, dan slaat dat ‘ik’ op mij; maar als ik praat over dat ‘ik’ dat dat zegt, dan gaat het niet meer over mij, maar over een dubieuze wijsgerige conceptie. Des te dubieuzer is dat ‘ik’ dat reflecteert op het ‘ik’ dat dit of dat zegt. De Britse filosoof Gilbert Ryle noemde die zuiging van meta- (en meta-meta-) er een die altijd vastzit op dat een-na-de-laatste. Kant zei dat het ‘ik’ altijd voorondersteld wordt, maar dat niets werkelijks eraan beantwoordt. Volgens sommigen van zijn wijsgerige nageslacht is het toch wel iets: het vooronderstelde werd (bij de Duitse idealisten) iets ‘hogers’. Freud kwam met het ‘ik’ van zijn psychologische bouwsels porvast te zitten (o.a. omdat zijn Amerikaanse volgelingen er zo enthousiast over waren, en Freud had een ongeanalyseerde afkeer van Amerikanen). De Gestalttherapie van Frederick Perls vond dat ‘ik’ een traumatiserend euvel (en hij ontdekte pas later dat het boeddhisme dat al 25 eeuwen heeft benadrukt).

Het ‘nu’ heeft dezelfde onontkoombaarheid en tegelijk dezelfde bedrieglijkheid - maar alleen als je het wilt attraperen. Het afgesneden ‘nu’ is alleen maar vrucht van een beschouwing erover - zoals het geluk alleen in een meta-benadering een ‘probleem’ wordt. De bekende paradox van Bertrand Russell (‘Wat ik nu zeg is onwaar’ - hetgeen alleen maar waar kan zijn als het onwaar is) is eenzelfde schijnprobleem, aan de kaak gesteld door een deictische analyse - maar Russell was daarmee onbekend.

* * *

Waarom worden schijnproblemen zo gemakkelijk voor echt aangezien?

Misschien omdat ze wel op iets betrekking hebben, maar niet als ‘probleem’. Maar dat gaat er in onze cephalocratische cultuur niet zo gemakkelijk in. Vandaar die (militante) opwerping over het schenden van dat (non-) contradictieprincipe.

Dat principe heeft iets waars. Een politieagent kan in een rapport niet aanvaardbaar schrijven dat X op tijd Y op plaats Z was en ook dat X dat niet was. Zoiets schendt regels voor het soort discours waartoe politierapporten behoren. Maar het wijsgerige discours waarbinnen Aristoteles dat principe beaamde heeft verschillende (onuitgesproken) vooronderstellingen, een waarvan is: A is niet B en B is niet A; of: dit is niet dat; of: nu is niet toen, of straks. Ja, die verschillen zijn er wel, maar ze functioneren binnen een eenheid, en wijsgeren, in tegenstelling tot mystici, bouwen eenheid in hun hoofd en dat hoofd belet dan de ervaring die eenheid te ontdekken. Mis-

[p. 353]

schien stoelt onze cultuur nog steeds op het Platonisme, maar het omgekeerde is misschien meer voor de hand liggend. In onze cultuur wordt het denken eerst de representatie van de werkelijkheid, dan de verpakking ervan, dan de inhoud, en uiteindelijk wordt dat denken die werkelijkheid zelf. Het is ook deze cultuur die teweeg heeft gebracht wat ik ‘bestuursplatonisme’ zou willen noemen: bureaucraten hebben wat zij moeten beheren als ‘ideeën’ op hun bureau en die ‘ideeën’ worden dan werkelijker dan waar ze geacht worden op te slaan. Dan kunnen er beslissingen vallen genomen in de schizoïede atmosfeer van bijziende zeloten.

Zelfs in onze spreektaal kan het beeld de plaats innemen van het afgebeelde. Men hoort een lief kind een ‘plaatje’ noemen, of het mooie vakantieoord een ‘Ansichtkaart (zo mooi!)’. Een Amerikaan wees mij eens een bergketen in de verte aan en jubelde ‘What a backdrop!’ - het uitzicht werd een toneelcoulisse - en wij citeren nog steeds van Vondel ‘De wereld is een speeltoneel’. De celluloïdwereld in Amerika is ideaal, en dus ideëel, en vervangt aldus de werkelijkheid.

Vindt men zulke dingen al in de spreektaal, in de wetenschap kan het niet op. Ik las laatst iets over de ‘sociologie’ van kleine boeren ergens in Kenya; de bedoeling zal wel zijn: de sociale verhoudingen in hun leven. Er is onder die boeren natuurlijk evenmin ‘sociologie’ als er landbouw is in onze Sociale Faculteiten.

In ons Westen heeft men nu geen ‘geloofsproblemen’, maar ‘theologische problemen’ - elitistisch dus. Zo heb ik vele theologische boeken over de kerk gezien, maar nog nooit een kerkelijk boek over theologie. Mijn planken kreunen onder linguïstische boeken over taal, maar ik zoek nog naar een taalboek over linguïstiek. lm Westen nichts Neues.

* * *

Het ‘nu’ kan ondraaglijk zijn, en we noemen het dan ‘verveling’. Maar verveling hoeft niet te vervelen, want weinig dingen zijn zo boeiend als verveling. De aspecten ervan zijn legio. ‘Er is niets’, zei James Russell Lowell eens, ‘dat we zozeer vrezen als alleen gelaten te worden met onze eigen “minds”’ - volgens hem maakt dat de addictie tot lezen (van wat dan ook) tot een tirannieke gewoonte. Voor sommigen doet verveling de adrenaline stromen: de onmiddellijke toevlucht tot televisie, bijvoorbeeld, zelfs al betekent dat blootstelling aan slaapverwekkende praat door heren die eruit zien alsof hun portefeuille zojuist gerold is; of aan gegil door tieners tegen microfoons.

Verveling heeft te maken met gebrek aan contact met anderen. Voltaire zei eens dat het geheim van iemand grondig te vervelen is hem alles te vertellen; en een andere cynicus vond dat een vervelend iemand degene is die praat wanneer je wil dat hij of zij luistert. La Rochefoucault zei dat wij graag hen vergeven die ons vervelen maar nooit hen die wij vervelen. Een vervelend

[p. 354]

iemand, zei Bert Leston Taylor, is iemand die, gevraagd hoe het gaat, je dat vertelt. Vervelende mensen zijn zij die geen onuitgedrukte gedachten hebben - tenzij die mensen ons dierbaar zijn.

Verveling wordt geboren uit de egocentriciteit van het slachtoffer. Dat slachtoffer is niet verveeld omdat verveling oninteressant is maar omdat hij of zij iets anders wil - en wel nu. Verveling stoelt op impulsiviteit, op eenzaamheid, op vlucht weg van het nu, met luchtkastelen voor de toekomst, en met die horror vacui die de verveelde verveeld maakt. Verveling is projectie.

‘Wat nu?’ betekent vaak ‘Wat straks?’.