Streven. Vlaamse editie. Jaargang 57

[p. 225]

Raul Hilberg en de vernietiging van het Europese jodendom
Een standaardwerk
Gie Van den Berghe

Raul Hilberg, een Oostenrijkse jood (Wenen, 1926), emigreerde in 1939 met zijn familie naar de VS. In 1944 keerde hij terug, in Amerikaans legeruniform. Na de bevrijding nam hij als getuige van het VS-departement van justitie deel aan een van de Neurenbergprocessen. Zesentwintig naaste familieleden van Hilberg kwamen door nazi-vervolgingen om. Deze persoonlijke achtergrond bepaalde het onderzoek waarop Hilberg zich vanaf 1948 toelegde. Sedert 1956 onderwijst hij in de VS politieke wetenschap.

In 1961 verscheen zijn baanbrekende studie The destruction of the European Jews¹. Wat Hilberg bescheiden omschreef als ‘the first word on a difficult subject’ (p. vii) was in feite de eerste exhaustieve wetenschappelijke poging erachter te komen hoe een hoogbeschaafde, twintigste eeuwse natie erin geslaagd was alle juridische, administratieve, psychische en morele barrières opzij te zetten om een volk bijna compleet uit te moorden.

Veertig jaar na de bevrijding verscheen de herziene, sterk aangevulde en voorlopig ‘definitieve’ versie van dit meesterwerk². Hilberg wou een punt zetten achter bijna veertig jaar onverdroten werk. Amper drie jaar later, bij de vertaling in het Frans van zijn magnum opus, bracht hij wijzigingen en aanvullingen aan en liet dit keer wijselijk de ondertitel weg.

Opzet en structuur van het boek bleven ongewijzigd, alleen het feitenmateriaal en de voorbeelden werden aangevuld of gecorrigeerd.

1 Chicago, 1961, 788 pp.

2 The destruction of the European Jews. Revised and Definitive Edition, New York/London, 1985, 3 vol., 1274 pp. Bij Holmes & Meier (NY/London) verscheen een goedkope ‘student edition’.

[p. 226]

Een veelzeggende titel

Hilberg heeft de titel van zijn werk nooit veranderd en steeds het nu gemeengoed geworden ‘holocaust’ geweerd. Het begrip komt slechts een paar keer voor in de tekst van de jongste Amerikaanse versie. De auteur meent dat de vernietiging van de joden pas twintig jaar na datum een naam kreeg. Dat moge waar zijn voor de Verenigde Staten, wat Europese en Israëlische joden betreft is dat onjuist. ‘Holocaust’ vindt men al terug in een uit 1960 daterende bibliografie³, als generische en specifieke term, zowel in de titels van de vermelde - Hebreeuwse en Jiddische - werken als in de begeleidende tekst. De ‘technische’ term lag toen nog niet vast. In de vermelde bibliografie treft men ook ‘de (joodse) Catastrofe’, ‘exterminatie’, ‘Endlösung’, ‘vernietiging’ en ‘churban’ aan. Voor religieuze joden lag ‘churban’, de benaming voor de vernietiging van de eerste en tweede Tempel⁴ voor de hand en in zeer vroege bronnen werd die term dan ook gebruikt ter aanduiding van de derde verwoesting. De religieuze connotaties van ‘churban’ maakten het evenwel minder geschikt voor zionisten. Als een soort compromis kwam vanaf 1940 ‘sho'ah’ in gebruik; ook een bijbelse term maar minder specifiek. ‘Holocaust’ raakte tussen 1957 en 1959 ingeburgerd in Engelstalige kringen⁵. De term werd in 1938 voor het eerst toegepast op de jodenvervolging door A. Brill. In zijn inleiding tot een Amerikaanse editie van het basiswerk van Sigmund Freud (1938) schrijft hij dat, nu de Nazi Holocaust ook Wenen in zijn greep heeft, Freud en de zijnen in handen zijn van de grootste gesel der beschaving. (Young, 200).

3 J. Robinson & Ph. Friedman, Joint Documentary Projects. Guide to Jewish History under Nazi Impact, New York, 1960.

4 De eerste keer in de 6e eeuw voor onze tijdrekening, de tweede keer in 70.

5 In het Engels wordt het begrip ‘holocaust’ zeker sedert de 17e eeuw gebruikt voor ‘complete vernietiging (door vuur), vooral van een groot aantal mensen’. Voor een uitvoeriger behandeling, zie James E. Young, Writing and rewriting the Holocaust. Narrative and the consequences of interpretation (Bloomington and Indianapolis, 1988, pp. 85-89), dat ik binnenkort in Streven zal bespreken.

De structuur van het vernietigingsproces

Het ‘destruction’ (vernietiging) uit Hilbergs titel is veelomvattender dan het in deze context meer gebruikelijke ‘uitroeiing’. Bij Hilberg wordt met ‘uitroeiing’ verwezen naar de terminale fase van een langdurig vernietigingsproces. Een proces dat volgens een bepaald schema verliep: definiëring, onteigening (goederen, beroep, rechten, gouden tanden, haar), concentratie (isoleren van de rest van de bevolking door middel van segregatiewetgeving,

[p. 227]

getto's, doorgangskampen) en uitroeiing. Hilberg ontleent dit schema aan Rudolf Kastner die het in september '45 voor het eerst gebruikte. Kastner had in zijn functie van ondervoorzitter van het in '43 door Hongaarse zionisten gestichte hulpcomité voor vluchtelingen, onderhandelingen gevoerd met Eichmann. Volgens sommigen was Kastner verantwoordelijk voor de dood van honderdduizenden Hongaarse joden. In ruil voor een vrijgeleide voor enkele honderden joden (waaronder zijn familie) zou hij de anderen onwetend gelaten hebben over wat hun te wachten stond en lieten zij zich mede daardoor zonder verzet wegvoeren⁶. In de jaren 54-57 kwam het in Israël tot geruchtmakende processen rond Kastner, die na de oorlog naar Israël was geëmigreerd. Het begon met een proces wegens smaad tegen Malkiel Grunwald die Kastner ervan beschuldigd had met de nazi's te hebben samengewerkt. In de loop der processen werd Kastner schuldig bevonden aan collaboratie, maar dat oordeel werd - met zeer krappe meerderheid - herzien door het Hoger Gerechtshof. Hilberg vermeldt dat Kastner in maart 1957 vermoord werd in Tel-Aviv, maar rept met geen woord over de processen. In 1987 ontstond in Groot-Brittannië een hele controverse rond het toneelstuk, Perdition, dat de revolutionaire socialist Jim Allen schreef rond de affaire Kastner. De geplande opvoering werd afgelast en het stuk kon pas voorgelezen worden toen de meest kwetsende ‘antizionistische’ passages waren geschrapt⁷.

Het schematisch verloop van het vernietigingsproces impliceert niet dat er een op voorhand uitgekiend plan bestond. Hilberg beklemtoont dat het schema alleen retrospectief bestaat en vanzelfsprekend lijkt. In werkelijkheid ging alles geleidelijk in zijn werk, genomen maatregelen werkten verder gaande stappen in de hand, maakten ze denkbaar of mogelijk. Elke fase was noodzakelijk voor de daaropvolgende. Wat geenszins betekent dat de daders zich geen rekenschap gaven van de aard van de getroffen maatregelen, wel dat ze de uitkomst van het hele proces niet kenden, zich niet eens realiseerden dat er sprake was van een proces (ook voor hen was die uitkomst toen ondenkbaar). Velen vatten dit als een deculpabilisering op. ‘Geschiedenis’, schrijft bijvoorbeeld Maxime Steinberg, ‘wordt door mensen gemaakt, maar in het (door Hilberg beschreven) “proces” komen ze naar

6 Rudolf Vrba is ervan overtuigd dat het rapport dat hij en Fred Wetzler opgesteld hebben na hun ontsnapping uit Auschwitz, door Kastner werd doorgespeeld aan Eichmann. Kastner zou de arme joden opgeofferd hebben om een sociale elite te redden (R. Vrba, Je me suis évadé d'Auschwitz. Paris, 1988, pp. 349-352).

7 Zie G. Seidel, De ontkenning van de Holocaust, Baarn/Den Haag, 1988, pp. 180-182). Over de betrokkenheid van andere leden van de Joodse Raad, zie, John Conway, Frühe Augenzeugenberichte aus Auschwitz in Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 1979 (2) april, pp. 274-275.

[p. 228]

voren als willoze instrumenten van een fataal lot’⁸. In concrete constellaties zijn meestal een aantal alternatieven denkbaar en mogelijk. De gemaakte keuze heeft veel te maken met de persoon en de ideologie van de beslisser, en daar situeert zich natuurlijk zijn/haar politieke en morele verantwoordelijkheid. Ook de nazi's waren dus verantwoordelijk en bij grondige overdenking van reeds genomen maatregelen hadden sommigen waarschijnlijk meer inzicht kunnen verwerven in de escalatie. Hun verantwoordelijkheid blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat de eerste fasen van het destructieproces (definiëring, onteigening, concentratie) dat in Duitsland geleidelijk en proefondervindelijk tot stand was gekomen, in de bezette gebieden versneld, soms bruusk (Polen), werden toegepast, ook nadat de uitkomst iedereen al lang duidelijk was geworden.

Hilberg had misschien een paragraaf moeten wijden aan deze verantwoordelijkheids- en schuldproblematiek⁹. Maar de klemtoon van zijn onderzoek ligt op oorzaken, niet op gevolgen. Hij zoekt antwoorden op ‘technische’ vragen: welke waren de administratieve en psychologische determinanten die de vernietiging van vijf miljoen mensen mogelijk maakten? Ethische ‘waarom-vragen’ worden in de mate van het mogelijke gemeden. Het boek handelt niet over joden maar over hen die de joden vernietigden.

8 in Annales. Economies, sociétés, civilisations. Mai-Juin 1988, pp. 666-669.

9 De verklarende kracht van komplottheorieën maakt dat men deze simplificerende en niet falsifieerbare denkschema's ook in de beste milieus en studies aantreft. James Young bijvoorbeeld meent zowaar dat de nazi's zichzelf in de Hebreeuwse cultuur onderwezen om de ‘natuur’ der joden beter te kunnen uitbuiten. Dat stelde hem in staat een angstaanjagende wereld te scheppen door middel van analogieën. Daarom voerden ze het Renaissance-getto, de middeleeuwse gele ster en de Joodse Raden uit de 17e eeuw weer in. Ze maakten misbruik van het ‘archetypisch’ denken van hun slachtoffers, zorgden ervoor dat joden hun lot ‘paradigmatisch’ interpreteerden en er op dezelfde wijze op reageerden (Young, 94).

De alledaagsheid van het kwaad

De vernietiging van de joden was niet het werk van enkele psychopatische of immorele individuen maar van een hele maatschappij. Het vernietigingsapparaat viel samen met de Duitse staat, iedereen en alles was erbij betrokken. De vier hiërarchieën van het Duits administratief apparaat (ministeries, strijdkrachten, economie en partij) werkten voorbeeldig samen. Het vernietigingsmechanisme bestond uit een administratief proces, uitgevoerd door verschillende, over heel het continent verspreide bureaucratische netwerken. Elke deportatie bijvoorbeeld, vereiste tal van administratieve maatregelen. Voor het transport bijvoorbeeld moest gezorgd worden voor een trein, een machinist, bewakers, bevoorrading, uurregeling, financiering

[p. 229]

(groepstarief!)... En ook na de deportatie moest nog veel worden geregeld: onbetaalde rekeningen van de gedeporteerden, juridische fundering van de inbeslagname van hun onroerend goed (alleen al in Warschau 4.000 woonsten), legalisering van het stopzetten van pensioenuitkeringen (de vooruitziende minister van Posterijen stelde al in '39 voor geen pensioenen meer uit te keren aan joden omdat die toch opgesloten of verdreven zouden worden). Ministeries, politiediensten en andere administratieve diensten leverden onderling strijd voor de verdeling van de buit of de kosten (voor het treinvervoer).

Op elke trede van de hiërarchie pasten ambtenaren de normale procedures toe op de uitzonderlijke situatie. Dienstklopperij, de behoefte zich een goed nazi te tonen of ‘gewoon’ de zorg degelijk werk af te leveren, brachten een reeks spitsvondige maatregelen voort om de slachtoffers (nog beter) te definiëren, te klasseren en uiteindelijk te vernietigen.

De stapsgewijze toepassing van de administratieve maatregelen die tot de vernietiging van de Europese joden leidde, kon feilloos en trefzeker gebeuren omdat naar willekeur geput kon worden uit eeuwenoude ervaring. In een leerrijke tabel laat Hilberg zien hoe elke maatregel uit de antisemitische nazi-wetgeving zijn pendant heeft in het canoniek recht¹⁰. De Holocaust was een culminatiepunt.

Van bij de machtsovername in 1933 werden dus beetje bij beetje maatregelen doorgevoerd die later de Holocaust mogelijk hebben gemaakt. Van groot belang voor het ‘welslagen’ van die genocide was dat men chaotisch geweld onder controle probeerde te houden. Onzekerheid en chaos waren niet bevorderlijk voor handel en economie. Men werd verondersteld met tegenzin te doden, omdat het bevolen werd, omdat het ‘historisch noodzakelijk’ was, niet omdat men er zin in had. De novemberpogrom van 1938 (‘Reichskristallnacht’) was in feite de laatste manifestatie van ongeregeld straatgeweld tegen joden in nazi-Duitsland. SA- en SS-manschappen die in de nacht van 9 op 10 november hadden gemoord (minstens 36 vermoorde joden) werden vrijgesproken; de vier die wegens verkrachting werden aangeklaagd, werden uit de partij gezet. De bureaucratie nam de teugels in handen en effende gaandeweg een legaal pad naar volkenmoord. Achteraf bleek deze legalisering een essentieel gegeven voor het onder controle houden van psychische problemen bij de moordenaars.

10 Zie ook H. Jansen, Christelijke theologie na Auschwitz. 1. Theologische en kerkelijke wortels van het antisemitisme. 's Gravenhage, 1981.

[p. 230]

Slachtoffers: meegaandheid en verzet

Hilberg benadrukt dat het welslagen van het vernietigingsproces ook afhing van de manier waarop de slachtoffers reageerden. Joden, aldus Hilberg, dachten zelden of nooit aangepaste combattieve strategieën uit, maar vielen terug op gedragspatronen die ze in de loop der eeuwen hadden ontwikkeld. Zij hadden geleerd dreiging te verkleinen of te neutraliseren door argumentatie, vervolgers gunstig te stemmen door anticipatieve onderwerping, meegaandheid en coöperatie, door hard voor ze te werken en zich onmisbaar te maken¹¹. De historische modellen die het diaspora-joden¹² mogelijk hadden gemaakt eeuwenlange vervolging te overleven, werden gereactiveerd tegenover de nazi's, dit keer met catastrofale gevolgen.

In het woord vooraf van de eerste editie maakt Hilberg duidelijk dat hij joodse instellingen en gemeenschappen zal bekijken door de ogen van de vervolgers, als instrumenten van het vernietigingsproces. Aan de slachtoffers zal maar aandacht besteed worden in de mate dat zij het ‘succes’ van hun destructie mede bepaalden. Dat zij dat inderdaad deden, was duidelijk voor nazi's en vervolgden die in rapporten en dagboeken uiting gaven aan hun verbazing en ontsteltenis over de gedweeheid van de slachtoffers¹³. Hilbergs voorkeur voor ‘destructie’ zal ook wel hiermee te maken hebben, passiviteit en lijdzaamheid liggen in het begrip besloten. Lucy Dawidowicz, een ander gezaghebbend holocaustdeskundige, legt heel andere klemtonen en ook bij haar blijkt dat direct uit de titel van haar werk, The WAR against the Jews (1975)¹⁴.

Het grootste deel van de negatieve kritiek op Hilbergs werk kan herleid worden tot onbegrip voor zijn ongewone invalshoek. In reactie op zijn analyse kwamen vanuit joodse hoek ettelijke voorbeelden van joden die heroïsch

11 ... en zich onmisbaar te wanen. Een mentaliteit die geïllustreerd wordt in Die Stadt ohne Juden, een in 1922 - meer dan een decennium voordat Hitler aan de macht kwam - in Wenen gepubliceerde ‘Roman von übermorgen’. De auteur, Hugo Bettauer, vertelt dat de uit Wenen verdreven joden teruggehaald moeten worden omdat de stad niet zonder hen kan.

12 In de zionistische ideologie wordt de Holocaust beschouwd als de ultieme consequentie van de joodse zwakheid en kwetsbaarheid in de diaspora. Zionisten onderlijnen het contrast tussen passieve ‘oude’ joden en strijdbare ‘nieuwe’ joden (Young, 134, 186).

13 Aan joodse zijde werd daarbij vaak gebruik gemaakt van de bijbelse metafoor van de weerloze schapen die zich zonder protest naar de slachtbank laten leiden (zie o.m. Jesaja, 53:7). Een uit de winter van '41-'42 daterend pamflet, dat joodse weerstanders aan de joodse bevolking van Vilna richtten, opent met de woorden: ‘Laat u niet als schapen naar de slachtbank leiden’.

14 Met Zweierlei Untergang. Die Zerschlagung des Deutschen Reiches und das Ende des europäischen Judentums (1986) roept de Duitse historicus Andreas Hillgruber apologetische en revisionistische connotaties op.

[p. 231]

weerstand hebben geboden¹⁵. Voorbeelden die eigenlijk geen kritiek of geen antwoord vormen op Hilberg maar een optiek stofferen die hij, om zijn onderwerp af te bakenen, had uitgesloten¹⁶.

Dawidowicz heeft het over joods-Amerikaanse geleerden die zich in de discussie over de rol van de joden in de Holocaust mengen zonder vertrouwd te zijn met de joodse geschiedenis, de joodse traditie en cultuur, en zonder verstand van historiografie (o.c., p. 132 en 178). Hilberg en Bruno Bettelheim scheert zij over eenzelfde kam en dat is op zijn minst onzorgvuldig. Bettelheims The informed heart¹⁷ is geen wetenschappelijke studie maar een eigenzinnige, psycho-analytische interpretatie van kampgedrag, gebaseerd op verregaande extrapolaties van persoonlijke ervaringen (Bettelheim zat in 1938-39 één jaar in Dachau en Buchenwald). Bettelheim keurt het gedrag van de meeste gevangenen (en niet alleen dat van joden zoals Dawidowicz schrijft) af omdat het heteronoom is, omdat ze hun normen onkritisch aangepast hebben aan de kampwereld. En het gedrag van die ‘falende’ gevangenen keert hij dan tegen de ‘moderne mens’ om die te waarschuwen voor wat hem te wachten staat bij verregaand autonomieverlies¹⁸. Hilberg oordeelt streng maar veroordeelt niet. Hij maakt duidelijk dat de slachtoffers geen schijn van kans hadden. De weinige joodse opstanden bespreekt hij vanuit een soort verwondering, na aangetoond te hebben hoe

15 Aldus ontstond een reeks studies over het joodse verzet, waarbij veelal een beroep werd gedaan op ooggetuigenverslagen. Yuri Suhl (ed.), They Fought Back. The Story of the Jewish Resistance in Nazi Europe, (NY, 1967) en Reuben Ainstein, Jewish Resistance in Nazi-Occupied Eastern Europe (London, 1974) zetten zich uitdrukkelijk tegen Hilbergs beweringen af. Andere belangrijke voorbeelden zijn: Isaiah Trunk, Jewish responses to nazi persecution (NY, 1979) en Hermann Langbein, Nicht wie die Schafe zur Schlachtbank. (Frankfurt, 1981).

16 De recente publikatie van de Franse editie bracht een nieuwe golf kritiek teweeg (zie ook hierboven, voetnoot 15). In een overigens lovende bespreking in Le Monde Diplomatique (augustus 1988) neemt de recensent het Hilberg kwalijk dat hij vanuit zijn gemakkelijke zetel slachtoffers verwijt zich onderworpen te hebben. Hilbergs benadering verontrust Alain Finkielkraut evenzeer als destijds Eichmann in Jerusalem van Hannah Arendt (New York, 1965). Finkielkraut argumenteert niet maar heeft het over ‘een typisch Amerikaanse houding: ze hebben het zelf niet meegemaakt, maar ze moraliseren en menen anderen de les te mogen lezen’ (in Arguments, RTBF3, 26 februari 1989, een gesprek naar aanleiding van het nieuwe boek van Finkielkraut, La mémoire vaine. Du crime contre l'humanité). De gedachte dat het bij Hilberg om verwijten zou gaan werd in de Franse editie een beetje in de hand gewerkt door ‘compliance’ door ‘soumission’ te vertalen.

17 Onlangs opnieuw in het Nederlands vertaald onder de titel Het verlichte hart, Contact, Amsterdam, 1988. Eerste vertaling: Massificatie en zelfbehoud,, Aula, Utrecht-Antwerpen, 1965.

18 Het succes van Bettelheims belerend betoog dient gezocht in de aantrekkingskracht van simplificerende totaalverklaringen voor uitzonderlijk complexe fenomenen. In The informed heart wordt alles verklaard door middel van samenzweringstheorieën en psychologistische concepten zoals ‘regressie’ en ‘identificatie met de beul’.

[p. 232]

hopeloos elk verzet moest lijken en feitelijk was. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het klein aantal doden en gewonden dat bij die opstanden aan Duitse zijde viel¹⁹.

Hilberg suggereert nog tal van andere mogelijke en waarschijnlijke verklaringen: de verlammende werking van terreur, het besef van de zinloosheid van alternatieven, de geleidelijkheid en onvoorspelbaarheid van het vernietigingsproces, de verwachting dat de storm wel zou luwen...

Ook benadrukt hij de passieve rol van de toeschouwers, de derde bij het vernietigingsproces betrokken partij. De Europese joden werden massaal in de steek gelaten en verraden door de geallieerden. De joodse gemeenschap buiten Europa heeft lang niet al het mogelijke gedaan, velen hadden de blik al naar het lang verbeide Israël gekeerd²⁰.

Vanuit tactisch oogpunt had Hilberg er ongetwijfeld goed aan gedaan enkele statistische gegevens over kamp- en verzetsgedrag van niet-joden aan zijn studie toe te voegen.²¹. Hij had de onvoorstelbaarheid van de Holocaust en het ongewild karakter van het ‘meewerken’ aan de eigen vernietiging meer kunnen benadrukken. En hij had enkele krasse en provocatieve voorbeelden kunnen weglaten. Dat hij dat niet gedaan heeft, zegt evenwel veel over de ongelovige pijn van een sterk betrokken auteur die tevergeefs zoekt naar bevredigende verklaringen.

19 Hilberg baseert zich op eigentijdse nazi-bronnen, zijn critici (Dawidowicz, Suhl) op ooggetuigenverslagen. Voor de opstand van het getto van Warschau resulteert dat in respectievelijk 16 dode en 85 gewonde nazi's versus 360 dode en 1000 gewonde nazi's.

20 Zelfs de bevrijding van de overlevende joden was grotendeels een bijprodukt van de overwinning. Genoegzaam bekend is ondertussen dat de geallieerden nooit zijn ingegaan op de vele smeekbedes om de spoorweg naar Auschwitz en de vergassingsinstallaties van Birkenau te bombarderen. Minder bekend is dat de Russische commandant die de achtergelaten gevangenen - de zieken - bevrijdde, dat kamp bij toeval op zijn route vond.

21 Zoals bijvoorbeeld Robinson Jacob doet in The behavior of the victims. Who is competent to judge this behavior?, in Encyclopaedia Judaica, 1972, vol 8, pp. 890-916).

Door de ogen van de slachtoffers: ooggetuigenverslagen

Door de ogen van de vervolgers kijkend, maakt Hilberg natuurlijk bij voorkeur gebruik van nazi-bronnen. Hij baseert zich vrijwel uitsluitend op archiefmateriaal, gerechtstukken, nazi-verordeningen, telegrammen, facturen, nota's, tijdschriften, kranten. Hij gebruikt dus bij voorkeur bronnen die niet als bron gecreëerd werden en laat ego-documenten zoveel mogelijk links liggen, overigens een wijd verbreide houding. Ego-documenten ge-

[p. 233]

bruikt hij pas als geen andere bronnen beschikbaar zijn. De door ooggetuigen gerapporteerde gebeurtenissen stelt hij doorgaans in voorwaardelijke wijs.

Dat wreekt zich in het hoofdstuk over de ‘killing centers’. Dat hoofdstuk bevat wel veel gegevens die niet terug te vinden zijn in ego-documenten van gevangenen. Bitter weinig gevangenen waren bijvoorbeeld op de hoogte van de opruimingswerken na liquidatie van een transport, getto of kamp²². Maar heel wat bronnen over de vernietigingskampen werden vernietigd en over sommige aspecten hebben nooit nazi-bronnen bestaan (er blijft wel meer dan voldoende bronnenmateriaal over om nooit of te nimmer aan het bestaan van vernietigingskampen en massale vergassingen te hoeven twijfelen²³). Ook Hilberg moet dus te rade gaan bij de ooggetuigen. Doordat hij de door hen gecreëerde bronnen steeds gemeden heeft, beschikt hij over geen relevante criteria om het kaf van het koren te scheiden, en kan hij die subjectievere bronnen niet min of meer correct analyseren en interpreteren.

Uit Hilbergs keuze van ego-documenten blijkt dat hij zich door vrij irrelevante criteria heeft laten leiden, onder meer het beroep van de ooggetuigen (bij Hilberg bijna alleen artsen en academici) en de beschikbaarheid van de verslagen. Wat ego-documenten betreft maakt hij bijna uitsluitend gebruik van wat in het Engels beschikbaar was. De anders zo nauwkeurig en angstvallig te werk gaande Hilberg springt in dit hoofdstuk opvallend onnauwkeurig en onkritisch om met het ego-materiaal. Van de vele duizenden ooggetuigenverslagen over de nazi-kampen heeft hij er slechts een tiental geraadpleegd. Gebeurtenissen acht hij blijkbaar afdoend bewezen als ze door één ooggetuige werden vermeld. Hij veralgemeent op basis van één enkel ooggetuigeverslag en laat hier zelfs de voorwaardelijke wijs achterwege. Hij is verrassend slecht geïnformeerd over de geraadpleegde ooggetuigen en hun geschriften. Ook maakt hij een aantal kapitale fouten. Zo baseert hij zich op verklaringen en constructies van slachtoffers om de beweegredenen van hun vervolgers te reconstrueren. Hij verlaat zich ook op enkele psychoanalytisch geïnspireerde duidingen die E.A. Cohen, een overlevende, geeft in Het Duitse concentratiekamp (Amsterdam, 1952), een

22 Op bevel van Himmler moest het getto van Warschau na de opstand met de grond gelijk gemaakt worden, elke ondergrondse schuilplaats moest worden volgestort en op de plaats van het getto zou een groot park worden aangelegd. Tweeduizendvijfhonderd KZ-gevangenen en duizend Poolse werklui werkten een jaar lang aan de opruiming (onder andere meer dan 2 miljoen kubieke meter muurpuin). In juli '44 werd het werk stop gezet. Kostprijs: 150 miljoen Reichsmark.

23 Zie Gie Van Den Berghe, De verwerpelijkheid van de Holocaust-ontkenning in Toestanden, 5 mei 1989

[p. 234]

boek dat vrijwel onmiddellijk in het Engels werd vertaald. Later sprak Cohen zijn twijfels uit over die duidingen, maar het werk waarin hij dat deed (De negentien treinen naar Sobibor, Amsterdam-Brussel, 1979) is niet in het Engels vertaald en werd door Hilberg niet geraadpleegd.

Dit onoordeelkundig gebruik van ego-documenten maakt het hoofdstuk over de vernietigingskampen minder overtuigend dan de rest van het boek. Maar dat ligt niet alleen aan de auteur. Tot op heden werd bijna geen wetenschappelijk onderzoek verricht naar ego-documenten in het algemeen of die over de nazi-kampen in het bijzonder. Wel enkele literatuurstudies, maar geen pogingen om een methodologie, classificatiesystemen, interpretatie- of analyseroosters te ontwerpen. En die zijn onontbeerlijk om, via de verschillende wijzen waarop slachtoffers hebben waargenomen en geïnterpreteerd, tot reconstructies van de beleefde werkelijkheid te komen.

Een referentiewerk

Dit lijvig meesterwerk recht doen in een recensie is onbegonnen werk. Het staat boordevol cijfergegevens, sociaal-economische en demografische gegevens over vooroorlogse joodse gemeenschappen; veel informatie over de getto's in Polen, over de politieke en juridische besprekingen die aan de Neurenbergerprocessen voorafgingen, over de zogenaamde denazificatie, over de totstandkoming van herstelbetalingen en restituties aan Israël²⁴. Het register achteraan bleef jammer genoeg beperkt tot namen van getto's, kampen en personen. Auteursnamen van de vele in voetnoten vermelde geschriften werden niet opgenomen, en dat maakt het ontbreken van een bibliografie nog betreurenswaardiger. Maar ook deze kritiek doet niet af aan het feit dat we hier met een standaardwerk te maken hebben.

24 Weinig bekend is - Hilberg vermeldt niet, maar dat heeft misschien te maken met zijn gefixeerdheid op joods-Amerikaans onderzoek - dat een deel van dat geld werd aangewend ter financiering van joodse holocaustcentra, onder andere Yad Vashem in Jerusalem, maar ook vele centra die nog vóór of tijdens de oorlog waren opgericht, zoals de Wiener Library (Londen) en het Centre de Documentation Juive Contemporaine (Parijs).