Streven. Vlaamse editie. Jaargang 55

[p. 635]

De Nederlandse kerk na de dood van Alfrink
Sporen in de sneeuw
Guus van Hemert

Hoe ziet de Nederlandse kerk er vandaag uit? Gewoon als altijd. Gelovigen en hun voorgangers (m/v) bidden bij stervensbedden, vrijwilligers leiden jeugdgroepen, priesters, predikanten, ouders, onderwijzers geven catechisatie, met succes, zonder succes. Belijdenissen en eerste communies worden voorbereid, radio- en TV-programma's gemaakt, op cassette en video opgenomen en in kringen besproken. Financiën worden bijgewerkt, collectes georganiseerd voor Derde en Vierde Wereld, huwelijken geëerd door koorzang, voordracht en stencilwerk, de dagen van Kerstmis en Pasen uniek gemaakt, kwaad niet verzwegen, wel vergeven. Bekering, roeping en bestemming krijgen ademruimte.

Soms lijkt het niet veel. Er is teruggang in getal. Veel vieringen waren als een dovend pitje voor een klein publiek met uitsluitend grijze permanentkrulletjes. Maar soms was iedereen er, en werd er gejuicht en gezongen. Kortom, de kerk waarin licht, troost en kracht van de Geest zich zó verbergen dat je nooit echt weet wat er gebeurt. Want uit de allersaaiste grauwe bijeenkomst kan een grootmoeder het licht meenemen waarmee zij haar kleinkind, die op dat moment zijn zondagochtend verslaapt, de inspiratie doorgeeft die hem ooit tot een licht maakt in het volgend millennium. Grote gelovigen kunnen voortkomen uit het doorgeven van haast dovende lampjes.

Zo gezien kun je het soms belangrijker vinden dat het geloof wordt doorgegeven dan hoe het wordt doorgegeven. Commercieel doe je niet veel met die gedachte, want daar gaat het om succes nú. Pastoraal is het ook al geen sterk idee. Het zou een pastor tevreden kunnen maken met de grijze krulletjes vóór hem maar hem niet - wat deze zilveren hoofden zelf ook willen en hopen - een goed woord laten zoeken voor de hele bevolking. Toch neemt dat alles niet weg dat ik ook geboeid word door dieptepunten bij het doorgeven van de boodschap - in kwaliteit en kwantiteit - en ik herinner me dan Paulus' uitroep: ‘áls Christus maar doorverteld wordt’.

[p. 636]

Hoe zeker het ook is dat je dit niet eindeloos kunt oprekken en er een moment komt dat alleen nog Christus' naam, niet meer zijn geest te vinden valt. Maar dat ogenblik is er wat mij betreft niet te gauw.

Met deze inleiding hoop ik in ieder geval begonnen te zijn op de plek waar de kerken zich werkelijk bevinden, in het gewone leven van gewone gelovigen en eenvoudige bedienaars. Pas van daaruit krijgen de meer beleidsmatige aspecten hun belang. Deze kwamen van katholieke kant weer eens ter sprake rond de dood van kardinaal Alfrink. Niet alleen overigens bij katholieken. Ds. C.P. van Andel heeft in Trouw de duidelijke voortgang van de oecumene tijdens diens ambtsperiode genoemd. En in ruimere zin werd Alfrinks verschijnen destijds, op de zwart-wit TV, met zijn droge Nijkerkse spreektoon, in eerlijke aarzelingen, eerlijke zekerheden en de flonkeringen van zachte humor, voor het Nederlandse volk - met zijn traditie van onderlinge eerbied tussen de zuilen - een oecumenisch gegeven. Eén flits van deze humor wil ik niet onvermeld laten. Eind jaren dertig is van hem, professor in de bijbelkunde, zijn kamer uitgebrand, dus ook zijn persoonlijke papieren. Vlak voor het schooljaar begon, al zijn aantekeningen kwijt. Toen hij de ramp overzag, zei hij: ‘Ik geloof dat ik maar over de brief aan de Hebreeën ga lesgeven, want daarvan had ik geen enkele aantekening’.

Zo'n man kan een brand overleven. Misschien kun je ook de jaren zestig als een brand of minstens een vuurproef zien. In Nederland was een katholicisme gegroeid dat door sociale emancipatie, gunstige politieke verbonden (schoolstrijd!), duidelijke houding in de oorlog, en zoveel andere redenen sociologisch sterk genoeg stond om met de inculturatie, de worteling van het geloof in de cultuur, binnen de Westerse wereld bezig te zijn. Deze was begonnen in Frankrijk (waar nuntius Roncalli, later Paus Johannes, er een eigen ontwaken aan had beleefd). In Nederland bestond een bloeiende gemeenschap met genoeg geloofs- en studievitaliteit om daarmee verder te gaan. In contact met de welvaart en media-vernieuwingen van de jaren zestig kon dit wel eens een stormachtig proces worden. Temeer omdat in het begin van de eeuw bij de ‘integralisten - modernistenstrijd’ (parallel aan protestante discussies over de letterlijkheid van de Schrift) veel kwesties eerder uitgesteld dan opgelost waren. Er bestond een catechetische achterstand, rond de genesisverhalen, ethische inzichten, nieuw wereldbeeld. Rome heeft nauwelijks gewerkt aan oplossingen daarvoor. Er was dus werk te doen, dat inderdaad samen te vatten is onder het woord inculturatie in de moderne Westerse cultuur. Dit werk is nog volop

[p. 637]

bezig. Een van de grootste taken daarin blijft de overgang van een statisch naar een evolutionistisch of dynamisch wereldbeeld.

Terugkijkend ziet men hoe Alfrink in dat proces heeft gestaan. Met openheid voor de mogelijkheid van andere gezichtspunten en met de menselijke kwaliteit om in zo'n proces de eenheid te bewaren. Maar vanuit een eerder behoudende dan vooruitstrevende persoonlijke instelling. Zowel Schillebeeckx als Simonis hebben dat rond zijn dood bevestigd.

Dit gegeven is niet zonder belang. De Romeinse machtsingreep uit de jaren zeventig komt erdoor extra in het licht van overbodigheid te staan. Het toont nog eens ten overvloede aan dat het niet nodig geweest was bisschoppen te benoemen die geheel vreemd waren aan wat serieuze mensen in Nederland en elders als pioniers in een nieuwe tijd aan het proberen waren.

Tenzij - dat moet eerlijk erkend - tenzij men in Rome zich een katholicisme voorstelde dat de encycliek uit 1968 over de geboortebeperking zou accepteren, of zich er een slecht geweten door laten bezorgen, of de dubbelhartigheid zou opbrengen van de miljoenen die de paus op zijn reizen toejuichen, maar er niet aan dénken zich thuis aan die encycliek te houden. Nee, als het de bedoeling was hier ooit een ander katholicisme te krijgen dan dat wat - met praktisch heel het katholieke volk over de wereld - deze feilbare zendbrief over de pil ziet als een vergissing, een tweede kwestie Galilei, dán is het optreden van de Romeinse instanties vanuit hun standpunt gerechtvaardigd.

Maar nogmaals, als het hen om serieuze inculturatie in de Westerse wereld gaat, dan hebben ze, door een hardwerkende inventieve kerkprovincie zo te beledigen, een fout gemaakt, ook vanuit hun eigen standpunt.

Nu je vandaag in geheel de maatschappij een herijking, een nuchter hernemen ziet van wat in de jaren zestig, begunstigd of opgepept door economische meewind, uitgeprobeerd werd, kun je zeker zijn dat het katholieke leven aan een eigen stabilisering van binnenuit toe was. Maar juist deze mogelijkheid is bedorven op het moment dat zij zou kunnen gaan werken. Schatten aan kwaliteit en inzet zijn gediskwalificeerd juist toen zij aan degelijkheid begonnen te winnen. Je kunt daarbij denken aan een verhaal uit Amundsens jeugd. Bij barre kou was hij skieënd op weg naar een tentenkamp waar mensen op hem wachtten. De duisternis viel, hij vervolgde zijn weg. Nog steeds geen kamp. Toen besloot hij om te keren en naar zijn uitgangspunt terug te gaan, wat hem bijna het leven kostte. De volgende morgen heeft men zijn ski-sporen tot vlak bij de tenten gezien. Was hij even doorgegaan, dan had hij het gehaald. Op zo'n gebeuren lijkt het Romeinse wantrouwen jegens de Nederlandse vernieuwing. Wat zou er een

[p. 638]

bitterheid en een energieverspilling voorkomen zijn door in vertrouwen verder te gaan. De erkenning, rond Alfrinks graf, van zijn wijsheid en geloof, van zijn kwaliteit en trouw, maar ook van zijn behoudende instelling, bevestigen op een tot nu toe nooit uitgesproken manier dat de ingreep niet nodig geweest was.

Je kunt je dan afvragen of het nu weer twintig jaar moet duren voor de loyaliteit en degelijkheid van de acht mei-beweging erkend wordt. Serieuze mensen die dit minimum aan democratisch ethos willen vormgeven dat voor de huidige mens nodig is om God te herkennen. Zij worden in een kwaad daglicht gezet, terwijl ze gewoon bezorgde pastorale mannen en vrouwen zijn, die graag hebben dat hun kerk niet voor schut staat in de cultuur waarin zij leven en bij de mensen van wie zij houden. Ernstige zielzorgers die - ik spreek als een dwaze - vaak intenser de hitte van de dag gedragen hebben dan hun beschuldigers.

Ondertussen ligt er een polarisatie waarbij de beide polen elkaars kwaliteiten mislopen. De overgave en overtuiging van de behoudenden profiteert niet van de creativiteit en wetenschap van de vooruitstrevenden en andersom. Krachten die tot opbouw zouden moeten zijn, halen het geheel van het lichaam niet meer (Wie The Chosen en The Promise van Chaïm Potok gelezen heeft, denkt hierbij zeker een moment aan de parallelle situatie in het jodendom en de poging die te overwinnen).

Een lichtzijde in die toestand is de toename van oecumenische contacten. Ook de behoudenden kennen die. Het extreem conservatieve Katholiek Nieuwsblad vindt onderdak juist bij het zeer rechtse gereformeerde Nederlands Dagblad in Amersfoort.

Een vraag is nog hoe de situatie invloed heeft op de rol van de katholieke kerk voor het geheel van het volk. Met name in de ethische discussie die gaande is rond geboorte, leven en dood. Wat je ziet gebeuren is dat de bisschoppen zich vastpinnen op absolute visies: bijvoorbeeld ‘nooit leven doden’, met de nadruk op nooit. Deze houding zou een zekere ethische nobelheid of grootheid bezitten als dit magisch standpunt zich ook uitstrekte over het doden in de oorlog. Nu dit niet zo is, verliest die absoluutheid haar zin, ja wordt schadelijk, en maakt dat de bisschoppen buiten de ethische discussie in dit land geraken. Hun aandacht gaat vaak meer naar de absoluutheid van hun standpunt dan naar de verdedigde waarde, meer naar hun eigen gezag dan naar de ethische ernst waarmee op nieuwe situaties - die vaak inderdaad niet kosjer zijn - gereageerd moet worden. Het ontneemt aan hun toon de warmte en overtuiging als zij de christelijke waarden van eerbied voor het leven, verantwoordelijkheid voor de schepping en de uniekheid van de persoon verdedigen.

[p. 639]

Gelukkig zijn er de andere katholieken: theologen, bestuurders, verplegenden, artsen, moeders, die vanuit de priesterlijkheid van het volk Gods en hun katholiek geweten met meer nuances, en daarom meer ernst, voor deze zelfde waarden staan. Gemakkelijk is het niet voor hen door de houding van de bisschoppen. Er ligt echte treurigheid in als, eigenlijk heel on-katholiek, een extreme vleugel de centrale plaats krijgt.

Toch moeten wij de bisschoppen zelf niet te zwaar vallen. Ze zijn er nu eenmaal, It's all in the game: het hebben van ontoereikende bestuurders hoort erbij als men de niet geringe voordelen van een episcopale, ja papale kerkstructuur wil behouden. Je bent niet katholiek vanwege de zekerheid altijd goede bisschoppen te hebben, maar om de gevariëerde rijkdom van Christus' geest in een aldus bijeengehouden gemeenschap. Waarbij nog komt, dat zelfs de meest conservatieve Nederlandse bisschoppen niet star stilstaan. Zij hebben meningen over bijvoorbeeld het heil der ongelovigen of de letterlijkheid van Genesis die tweehonderd jaar geleden nog als ketters beschouwd zouden zijn. Bovendien zullen zij met hun tekorten toch grote delen van hun dienst zinnig verrichten - wat ik met míjn tekorten ook voor mijn werk hoop.

En wij Nederlanders zullen iets meer moeten leren om - op zijn Italiaans - kerkelijke wetten niet uit te voeren maar te relativeren. Of nee, daar is ook een echt Nederlandse weg voor: ‘Niet vanuit het kerkelijk wetboek naar het evangelie kijken, maar vanuit het evangelie naar het kerkelijk wetboek’. In grote menselijke vrijheid de structuren respecteren maar nooit het heil van mensen daarvan afhankelijk stellen.

Je ziet katholieken dat ook algemeen doen. Het KRO-programma ‘honderd jaar dokteren’ toonde in november '87 een voorbeeld hoe ouders en artsen daar rond kunstmatige inseminatie in katholieke ernst hun levensbeslissingen namen.

En hiermee zijn wij dan weer terug bij de laag waar wij begonnen: de gewone mensen. Daarbij mag nog één ding opgemerkt worden: dat het gewone pastoraat de gelovigen niet in de steek laat. Op het niveau van de parochiële zielzorg wordt haast overal een open evangelie vormgegeven, in aandachtig voorbereide liturgie en serieuze Schriftuitleg. Daar hoor je nooit een woord over verbod van de pil. De geest van waaruit gepreekt wordt is veeleer deze: dat de zo waardevolle natuurwet niet statisch opgevat mag worden, omdat zij, zoals heel de evoluerende natuur, een bewegend gegeven is. Er wordt in de plaatselijke gemeenten (ook in Limburg) een open en levend geloof doorverteld.

Zo doet zich het merkwaardig verschijnsel voor dat pas wanneer iemand ophoudt te praktizeren, zijn beeld van de kerk door de bisschoppen be-

[p. 640]

paald wordt. Dan is hij immers op kranten en media aangewezen en daar springen vaak juist (de goede media niet te na gesproken) de meest fundamentalistische uitspraken van kerkleiders in het oog. Zo staan wij voor de paradox dat zodra iemand onkerkelijk wordt, hij, via de journalistiek, onder directe invloed van de bisschoppen komt. Dat merk je met name bij jongeren. Je mag dan zelf overtuigd zijn dat de kerken een beproefde, de eeuwen trotserende nuchterheid, inspiratie tot goedheid, oriëntering van levensbestemming geven, jongeren weerleggen je ernstig of spottend, met fundamentalistische kerkelijke uitspraken die ze gisteren in de krant gelezen hebben.

Graag zou je hun dan de rust en de uitdaging van een uur gebed, zang en verkondiging toewensen op een zondagmorgen of zaterdagavond - of nee, niet één, in één keer leer je het niet: dus een wekelijks gezochte dienst. Omdat er nog steeds niets beters gevonden is om het licht en het vuur door te geven. En als ik dan toevoeg: hoe slechter en hoe saaier een dienst is, hoe meer kans een deelnemer heeft om te tonen dat het hem om God, om inspiratie te doen is, en niet om theater - dan moet men dit maar als een extreme mening van schrijver dezes beschouwen. Wel één die je soms nodig kunt hebben om over een dood punt heen te komen.

Maar deze bereidheid tot het doorstaan van saaiheid is natuurlijk alleen maar de grondhouding. Ieder wordt toegewenst dat hij van daaruit een persoonlijke plaats en houding vindt die hem ook vreugde geeft.

En vast en zeker zit er wel ergens een grootmoeder, een baboesjka, die de kunst van de innerlijkheid nog verstaat, aan haar kleinkinderen te denken, biddend dat dezen die vreugde zullen proeven. En waarom niet? Per slot van rekening is de kleinzoon van Trotzki ook alweer gewoon een gelovende jood.