Streven. Vlaamse editie. Jaargang 54

[p. 621]

Gerrit Krol en de feiten
De misdaad van het geweten
Bart Vervaeck

De romans van Gerrit Krol zijn meestal beschouwelijke teksten die het eerder moeten hebben van de exacte formulering en de filosofische dissectie dan van het spannende verhaal. Maurits en de feiten (Querido, 1986) vormt hierop een halve uitzondering. Er is nog wel altijd de verbluffende woordaccuratesse en de bijna wetenschappelijke analyse, maar er is nu ook een spannend verhaal. Een misdaadverhaal. Maurits de Zoete heeft een verhouding met zijn stiefmoeder, Zwaan, en met Mirjam. Zwaan kan die situatie niet verdragen en vermoordt, met medeweten van Maurits, Mirjam. Maurits neemt de schuld op zich en wordt eindeloos ondervraagd en geanalyseerd. Tijdens dat verhoor pleegt Zwaan zelfmoord. Maurits wordt uiteindelijk vrijgelaten, maar een wereld zonder Mirjam en Zwaan is een wereld vol schuld. Hij pleegt zelfmoord.

Zo rechtlijnig verteld, lijkt dit het soort van verhaal dat nooit in een boek van Krol kan passen. Het past nochtans perfect, want het wordt gedissecteerd en in kleine fragmenten van vormperfectie gepresenteerd. Het filosofische probleem dat als scalpel dient, is de verhouding tussen het beeld dat een mens van zichzelf heeft en het beeld dat de anderen van hem hebben. In fenomenologische termen gaat het om de relatie tussen zelf-voor-zelf en zelf-voor-ander. Vanuit die relatie ontleedt Krol thema's die ook in zijn vorige romans een belangrijke plaats innamen: leugen en waarheid, schuld en straf, afzondering en liefde.

De verhouding tussen de twee beelden is dubbel. Enerzijds sluit het zelf-voor-zelf nauw aan bij het zelf-voor-ander. Wat de mens over zichzelf denkt, wordt in belangrijke mate bepaald door wat anderen over hem denken. De anderen ‘functioneren als een soort vergrootglas’ wanneer de mens naar zichzelf kijkt (6). Die nauwe relatie kan volledig deterministisch en causalistisch worden: ‘Dat ik zo'n afschuw had voor mezelf, zal zijn oorzaak hebben gehad in de afschuw van anderen voor mij’ (26). Dat veronderstelt dat ‘een mens is wat anderen in hem zien’ (94). ‘En omdat de mensen je allemaal op een verschillende manier zien’, val je in fragmen-

[p. 622]

ten uiteen - ‘en op een goeie dag lig ik uit elkaar’ (145).

Anderzijds is er een breuk tussen zelf-voor-zelf en zelf-voor-ander. Het beeld dat een mens van zichzelf vormt, groeit van binnenuit en is daarom vooral gebaseerd op gevoelens en gedachten. Het beeld dat de anderen van die mens vormen, groeit van buitenuit en is daarom vooral gebaseerd op het bekijken van daden. ‘Ze kijken alleen maar’ (10). En:

‘Wat interessant is, is wat hij gedaan heeft, niet wat hij gedacht heeft. Wat heeft hij gedaan?’
‘Wij zijn alleen geïnteresseerd in daden. De rest gooien wij terug in 't water’ (13).

De anderen kunnen slechts raden en gissen. ‘Waarheid door inductie’ (49). De anderen kennen alleen de buitenkant.

Maar wat voor zin heeft het iemand gevangen te houden als je zijn gedachten niet grijpen kunt? Ik heb ze gezegd, jullie houden een lichaam gevangen, mijn geest heb je niet (47).

Daarom is het zelf-voor-ander een leugen en een illusie die gemanipuleerd kan worden door het zelf. Maurits liegt het hele verhoor door. Wat de anderen van hem denken, vindt hij dan ook onbelangrijk: ‘Wat anderen over mij zeggen, in principe komt dat niet bij mij terecht’ (19). En dat is de zelfde man die zegt: ‘Een mens is wat anderen in hem zien’ (94). Maurits leeft in extremen. Ofwel onderwerpt hij zich aan de anderen en wordt hij wat die anderen in hem zien, ofwel keert hij zich af van de anderen en wordt hij wat hij in zichzelf ziet. Een middenweg is er niet. Het probleem is uiteraard: wat zien de anderen in hem en wat ziet hij in zichzelf? Voor de anderen is hij een moordenaar zonder duidelijke motivering of passie. Gaandeweg evolueert dat beeld en wordt hij een zondebok die al het kwaad van zijn omgeving en ondervragers apathisch op zich neemt. Maurits wordt de slechte andere. En dat verschilt in wezen weinig of niets van het idee dat hij over zichzelf heeft: hij noemt zichzelf ‘'n lege dop’ (110), een misdadiger die de doodstraf verdient (88) en een lafaard die zich aanpast in plaats van zich te verzetten (156). De gelijkaardigheid van zelf-voor-zelf en zelf-voor-ander wordt verzekerd door het geweten, de beschouwende instantie die het zelf objectief bekijkt door de ogen van de omgeving. De ander die zelf is geworden. En die alsmaar evalueert in termen van oorzakelijkheid. Waarom? Waarom vermoordt een mens een ander mens? Als Maurits en de feiten een misdaadverhaal is, dan is het geweten de speurder. De deftig geklede burgerman die met het vergrootglas van de anderen het zelf bekijkt. En die dan ook algauw in het motief een beslissing en een keuze van het zelf ziet. Schuld bestaat voor het gewe-

[p. 623]

ten alleen als het om een beslissing gaat en niet om het lot of het toeval. Het verkeerde bestaat alleen als er sprake is van een beslissing:

Bij elke reeks van gebeurtenissen is er maar één moment waarop er iets mis kan gaan: het moment dat je een beslissing neemt. Neem je die beslissing niet, dan verdwijnen meteen al die ‘gebeurtenissen’ (29).

De feiten waar de speurder naar zoekt, zijn maar resultanten van beslissingen. ‘Daarom zijn feiten niet interessant’ (55). De detective zoekt verder. De oorsprong van de schuld - en dus ook de afronding van de speurtocht - ligt in de eerste beslissing die alle gebeurtenissen in gang heeft gezet. De beslissing, in dit geval, om iemand te doden. Of is er daarvóór nog een beslissing? ‘Ik zou het niet weten. Er is dus blijkbaar geen eerste keer. Soms ben je al een tijdje aan de gang’ (87). En daarom:

Ik heb geen echte beslissing genomen. Ik kan niet zeggen, toen, op dát ogenblik had ik... Er is geen moment geweest waarop het goede omsloeg in het kwade. Mijn leven is een rivier: een geheel (135).

Beslissingen zijn geen breuken, ze liggen in de lijn van het verwachte, in de lijn dus van het lot. En zelfs al neemt een mens beslissingen, dan nog vergeet hij die en lijken ze bij het terugblikken ongewild. ‘In een later stadium noem je dat noodlot. Als iets maar lang genoeg duurt, noem je dat je noodlot, kun je ook nooit meer terug’ (80).

Het geweten vindt de schuldige dus niet. Maar de schuld blijft. Grootser en ongecontroleerder, want ze valt niet meer te herleiden tot een motief, een dader, een beginpunt. Alles wat het geweten in zijn speurtocht mobiliseert - spijt en straf bijvoorbeeld - kan dan ook geen soelaas bieden voor het schuldgevoel.

Nee, je kunt nog zoveel spijt hebben, je schuld wordt er niet minder door. Integendeel: hoe groter je spijt is, des te groter is, naar je eigen idee, je schuld. Als je geen spijt hebt, voel je geen schuld. Bij getoond berouw is je straf lichter, bij geen berouw is je straf zwaarder. Daarom wordt schuld niet afbetaald met straf. Nooit. Die twee hebben niets met elkaar te maken (117).

In het zoeken naar de oorsprong van de schuld, wordt de schuld alsmaar groter. Schuld is groter dan het zelf, ze is de ander die het zelf alsmaar kleiner doet worden:

Schuld? Die is precies zo groot als je aankunt. Nee, dan is het geen schuld. Schuld is negatief. Schuld is de zekerheid dat je als persoon nooit meer positief zult komen te staan (134).

Dit is de misdaad van het geweten: het zelf wordt steeds minder zelf en steeds meer ander. Maurits wordt meer en meer de misdadiger die de anderen in hem zien. Niet omdat hij hun oordeel aanvaardt - dat doet hij

[p. 624]

niet: ‘in principe komt dat niet bij mij terecht’ - maar omdat zijn geweten de misdaad oneindig vergroot tot hij al het misdadige van de anderen op zich laadt. Omdat het geweten niet uitkomt op een dader of een motief, wordt de misdaad grenzeloos. Het gaat bij Maurits om de misdaad in het algemeen. Om het kwade. Om de schuld. En om de dood.

De dood, want dat is de gapende vormeloosheid die de vormeloze schuld en misdaad nog kan absorberen en oplossen. In het leven is daar geen ruimte voor. De schuld woekert en neemt alle plaats. ‘Zo wordt de ruimte om hem heen steeds kleiner (95). In het graf daarentegen is nog plaats genoeg: ‘Er is ruimte genoeg - in de kuil die ze voor mij gegraven hebben’ (83).

Als detective werkt het geweten omgekeerd. Het zoekt naar de oorzaak en komt - via de omweg van de vormeloosheid - uit bij het gevolg, nl. de dood. Gevolg van de moord is niet alleen de dood van Mirjam en van Zwaan, maar uiteindelijk ook die van Maurits. Het geweten zoekt naar de wil en de beslissing op het niveau van de oorzaak, maar vindt die alleen op het niveau van het gevolg:

Ik wilde niets. Ik heb het niet gewild. Ik heb alleen de gevolgen gewild. Misschien wil ik dit. Niet wat er gebeurd is, maar wat er nu gebeurt met mij (106).

Wat gebeurt er nu met hem? Hij wordt ondervraagd en geanalyseerd, gefilmd en geïnterviewd, hij bestaat voor duizenden anderen, en hij begint te geloven dat hij iets bijzonders is: ‘Je wordt bepaald door de mensen die jou bestuderen en denken dat ze iets bijzonders zien’ (94). Vóór de moord bestond hij voor niemand, zijn leven was ‘één lange verveling, voortvloeiend uit een intense eenzaamheid’ (108). Als er dan een motief voor de moord is, dan gaat het om een gevolg en niet om een oorzaak. Een gevolg, namelijk de aandacht van anderen. Een vernietiging van de oorzaak, namelijk het grijze leven van de onzichtbare.

Het gevolg is vernietigend. Bestond Maurits vroeger alleen voor zichzelf, dan bestaat hij nu alleen voor de anderen. Hij wordt zijn eigen geweten. En hij smacht naar de tijd dat hij niemand was, alleen maar dat grijze en onopgemerkte zelf:

Jullie moeten mij niets vragen, je moet niet naar mij wijzen, niet naar mij kijken zelfs - alleen dan ga ik goed (95)

Dit soort van zelfbeslotenheid leidt naar de dood, c.q. de moord. De extreme openheid die er het gevolg van is, leidt ook naar de dood, c.q. de zelfmoord. Het zelfbeslotene doodt het andere, het volledig ontslotene doodt het zelf. Probleem van Maurits: wat ligt daartussen? Even lijkt hij het te vinden in een harmonieuze openheid:

[p. 625]

Dit gevoel: dat de aarde goed is en dat ik op m'n best daar deel van uitmaak. (...) De vonken op het drinkglas melden dat de nieuwe dag is aangebroken. Als ik maar openga (122).

Maar harmonie blijkt voor hem al gauw verwisselbaarheid te worden. Volledige ontsluiting dus. Voor gelijktijdige mediatie én differentiatie is er bij hem geen plaats.

Waar de wereld goed is, is hij gelijk aan jezelf en mag je die twee verwisselen, maar waar hij slecht is, ben je ongelijk aan je omgeving (83)

Zo voelt hij zich ook gelukkig door zich volledig te richten naar het beeld dat de jonge psychologe Ineke van hem heeft: ‘Een goeie manier om van mezelf te houden. Dus ik moet mijzelf zien door de ogen van Ineke, dan kunnen we verder’ (74).

Het zelf-voor-zelf verdwijnt achter het geïdealiseerde zelf-voor-ander. Dat heet liefde. Het zelf-voor-zelf verdwijnt achter het kritische zelf-voor-ander. Dat heet geweten. Maar het zelf-voor-zelf blijft nooit zichzelf in de ontmoeting met het zelf-voor-ander. Dat heet onmogelijk. Ziet Maurits zichzelf zoals de anderen hem zien, dan wordt hij een schim. Het gaat immers niet zozeer om wat de anderen van hem denken, maar om wat hij denkt dat de anderen van hem denken. Het gaat niet om de mens maar om het beeld, niet om de feiten maar om de speculatie. En die speculatie wordt geleid door het geweten. In het eindeloze raden en gissen wordt de mens een beeld en een schim. In het gewetensvolle raden wordt hij een trieste schim, iemand die de haat van zichzelf terugvindt in de haat van de ander:

Er was een ogenblik dat ik niet bang was, dat wij met z'n tweeën op de wereld waren. Totdat ik in haar ogen mezelf zag staan... Zoals je jezelf in de nacht ziet. Je zit een boek te lezen en je kijkt naar buiten en je ziet, weerspiegeld in het raam, jezelf zitten, een schim in het duister. Dat ben jij dus, objectief gezien. Wat een betreurenswaardig schouwspel. En je trekt de gordijnen dicht (109-110).

De gordijnen gaan dicht, de buitenwereld verdwijnt. Maar het betreurenswaardige schepsel blijft. De schim is nu echt geworden. Het echte wordt een schim. Er is geen echte zelf, geen werkelijke identiteit. Er zijn alleen maar beelden, spiegelingen, maskers.

Dat ik mijn masker moet afzetten.? Dat wil ik wel doen, maar daarmee krijg je toch alleen maar een nieuw masker te zien. Volgende masker. Het maakt niet uit. Waarom denk je dat het ene masker eerlijker is dan het andere? (78-79).

Dan is communicatie ook niet meer mogelijk. Alleen als het zelf-voor-zelf samenvalt met het zelf-voor-ander, kan de ander het zelf begrijpen. Maar dan begrijpt hij eigenlijk zichzelf, hij leert niets nieuws kennen. Hij wist

[p. 626]

het al. Tweede mogelijkheid: het zelf-voor-zelf valt niet samen met het zelf-voor-ander en dan wordt het inferentie. Maskerade. Kernachtig geformuleerd: ‘Wie mij begrijpt hoeft het antwoord niet te horen en wie mij niet begrijpt hoeft het niet te weten’ (133). Daarom, zegt Maurits, ‘vertel ik deze geschiedenis ten einde. Uitsluitend aan mezelf. Want de rest is al naar huis gegaan’ (143). Taal heeft geen communicatieve functie meer maar een introspectieve. Een introspectie onder toezicht van het geweten.

De typische Krol-stijl past pefect bij dit misdaadverhaal van het geweten. Krol werkt gewoontegetrouw met korte, aforistische zinnetjes die zo exact mogelijk het probleem willen verwoorden. De taal van Krol heeft iets droogs. Ze is streng en meticuleus. Als het geweten, dat in deze roman via de taal zoekt naar de oplossing van het probleem. Krol gebruikt veel witregels tussen de korte fragmenten, er blijft veel ruimte open in zijn romans en de fragmenten blijven altijd onvolledig. Dat past ook bij het typische misdaadverhaal waar de speurder de band moet leggen tussen fragmentaire informatie en bewijsmateriaal. En waar de lezer mee moet zoeken achter de witte ruimten en de ellipsen. Krol confronteert het zelf-voor-ander en het zelf-voor-zelf in een springerige afwisseling van dialoog en monoloog - een procedure die omwille van de spanning ook in misdaadromans wordt gebruikt. In het volgende fragment geven de zinnen tussen aanhalingstekens de conversatie van de rechercheurs weer. Maurits' bedenkingen worden zonder die aanhalingstekens gepresenteerd:

‘Met voorbedachten rade verdween de vrouw tussen de coulissen...’
Je verwacht haar terug, het was niet voor niets dat ze haar tieten liet zien.
‘...om in het volgende bedrijf terug te keren’ (12).

Om de paradoxale verhouding tussen het zelf-voor-zelf en het zelf-voor-ander te verwoorden, maakt Krol van de paradox een structurerend principe. Hij herneemt een zin in een andere context maar zegt daarmee net het omgekeerde van wat hij eerst zei. En elke keer is die tegenspraak te verklaren door de tegenstelling tussen de twee zelven. Bijvoorbeeld: de antinomie tussen ‘er is geen ruimte’ (80) en ‘er is ruimte genoeg’ (83) illustreert de spanning tussen het in zichzelf besloten en het totaal ontsloten leven. Maurits zegt dat hij geen gevoelens heeft (8), maar even daarna filosofeert hij over pijn en eenzaamheid (23). Dat kan omdat de gevoelloosheid ligt in het zelf-voor-ander en de pijn in het zelf-voor-zelf.

Krol herhaalt ook zinnen en beelden letterlijk. Binnen deze roman heeft dat op zijn minst twee functies. Ten eerste vraagt het onverwacht gepo-

[p. 627]

neerde beeld als in een thriller om aandacht. Het zorgt voor spanning. Wanneer het beeld dan herhaald wordt, wordt duidelijk waar het vandaan komt en wat het juist betekent. Wat eerst een intrigerend maar verdwaald fragment leek, blijkt uiteindelijk een van de sleutels tot het mysterie. Dat is hier ondermeer het geval met de obscene frase: ‘Breng je handen onder m'n kont, spuit je wijn maar in m'n mond’. De eerste keer dat die zin opduikt, is hij raadselachtig (46), maar de tweede keer (139) wordt duidelijk dat het hier gaat om het begin van het moordplan - Mirjam zal uiteindelijk vermoord worden met een spuitje cyaankali.

De tweede functie van de herhaling verwijst weer naar de relatie tussen zelf en ander. Die is immers niet alleen antipodisch maar ook gelijksoortig. Ofwel staan beide beelden diametraal tegenover elkaar, ofwel versmelten ze. De paradox verwoordt de eerste mogelijkheid, de herhaling de tweede. Zo houdt Maurits zichzelf voor dat hij Mirjam gedood heeft ‘in een vlaag van schoonheid’ (69). En dat zegt hij ook tegen de rechercheurs: ‘Uit overwegingen van schoonheid, heb ik gezegd’ (149).

Maurits en de feiten is een uniek misdaadverhaal omdat het over de misdaad van het geweten gaat. Het geweten is in dit geval retrospectief, het begint pas te werken na de feiten. Het verhindert de feiten niet. Het laat de misdaad toe. En dan zoekt het naar de oorzaak, een misdadige tocht waarin het zelf steeds verder verschrompelt. Het weten is anticiperend: het voorziet wat zal komen, werkt daar naar toe of tracht het te vermijden. De taal van Krol is die van het weten. De roman is geconstrueerd als de voortdurende anticipering van de ontknoping. De taal van Maurits is die van het geweten. Zijn leven wordt gereconstrueerd als de voortdurende tegenstelling tussen ontsluiting en opsluiting. Vorm en inhoud zijn één en toch anders.