Streven. Vlaamse editie. Jaargang 54

[p. 327]

Sneeuwwitje
Vrouw, liefde en huwelijk
Eric Hulsens

Over het genoegen je eigen moeder in roodgloeiende ijzeren pantoffels te zien dansen tot ze doodvalt, en over de moeilijke vraag of je tegen een prins ook nee mag zeggen...¹

Wie kent Sneeuwwitje niet? Haar verhaal behoort tot de vaste canon van de kinderliteratuur in de westerse wereld en elk kind krijgt er onvermijdelijk mee te maken. Samen met sprookjes als Doornroosje en Assepoester brengt Sneeuwwitje kleine kinderen eerste ideeën bij over liefde en huwelijk en wat het betekent een vrouw te zijn.

1 Nederlandse bewerking van een lezing voor het congres van de Europäische Märchengesellschaft over liefde en erotiek in het sprookje, gehouden in Brugge in september 1985. De lezing was een onderdeel van een reflectie over het Sneeuwwitje-verhaal waarvan eerder al verschenen: De dooier en het eiwit. De evolutie van het Sneeuwwitjeverhaal in de handen van de gebroeders Grimm, in Bzzlletin 92, januari 1982; Mauricia en de rovers, Leuven, 1983 (kinderboek, getekend door Gorik); Sneeuwwitje en de zeven dwergen. De Disney-adaptatie van een volkssprookje, in Film en Televisie, maart 1984. De oorspronkelijke tekst verschijnt in: J. Janning en L. Gobyn (ed.), Eros und Liebe im Märchen, Röth Verlag, Kassel.

Wacht niet op de prins

Die ideeën en dat vrouwenbeeld worden tegenwoordig scherp bekritiseerd. Het ‘Assepoestercomplex’ (Colette Dowling) is uitvoerig beschreven, en de vrouwenmuziekgroep Schneewittchen riep in de Duitse Bondsrepubliek met deze woorden op tot revolte:

‘Sneeuwwitje, sla je glazen kist kapot
Hoe lig je daar, bleek en koud.
Wurg gauw die giftige appel eruit,
Stoot het deksel met geweld van je kist.
Sla je kist kapot,
Niet zo bang, je bent sterk,
En de lange slaap is nu voorbij
En de lange slaap is nu voorbij.

[p. 328]

 

Wacht niet op de prins

 

Die de betovering doorbreekt,

 

Zorg dat je weg bent eer hij je kust,

 

Stijg niet op zijn paard,

 

Volg hem niet naar zijn slot,

 

Waar je opgesloten bent als in een doodkist’.

Ondertussen beweert iemand als Bruno Bettelheim dat kinderen ‘sprookjes nodig hebben’². En daarmee wordt ook het verhaal van Sneeuwwitje bedoeld. Laten we dit omstreden sprookje dus eens wat nauwkeuriger bekijken, en in het bijzonder nagaan hoe de vrouw, de liefde en het huwelijk erin worden voorgesteld.

Het gangbare beeld van het Sneeuwwitjeverhaal is bepaald door de traditielijn die begint in de 19e eeuw met de gebroeders Grimm en die over hun tijdgenoot Ludwig Bechstein loopt naar Walt Disneys invloedrijke tekenfilm uit 1937. De literatuurgeschiedenis kent natuurlijk nog andere Sneeuwwitjeverhalen - b.v. een bewerking van Musäus Richilde (18e eeuw), een prentenboek met het Sprookje van Rozebladje van Clemens Brentano (een bewerking van het Sneeuwwitjeverhaal uit Basiles Pentameron, 17e eeuw) of Poesjkins Sprookje van de dode tsarendochter en de zeven ridders (19e eeuw) - maar wat verspreiding en populariteit betreft, staan ze allemaal in de schaduw van de traditielijn Grimm/Bechstein/Disney. Datzelfde geldt ook voor de paar honderd Sneeuwwitjeverhalen die in de folklorestudie bekend zijn.

Maar het Sneeuwwitjeverhaal van de Grimms is helemaal niet zo representatief voor het verhaaltype Aa Th 709, zoals de Sneeuwwitjesprookjes in de wetenschap heten. Er ontbreken b.v. vaak voorkomende motieven in, juist die motieven die ons hier in het bijzonder interesseren, omdat ze met ons thema liefde, huwelijk en vrouwenbeeld te maken hebben. Over deze motieven zullen we het dadelijk hebben. Nu moeten we eerst een paradoxale conclusie formuleren: het volkssprookje Sneeuwwitje is heel bekend, maar ook haast onbekend, omdat één enkele, niet eens zeer representatieve versie, die teruggaat op de gebroeders Grimm, in de media domineert.

Ook in de wetenschap is het Sneeuwwitjeverhaal niet zo goed gekend, omdat het ondanks zijn populariteit nog onvoldoende bestudeerd is. Er

2 Bruno Bettelheim, Kinder brauchen Märenen, DTV, München, 1985.

[p. 329]

bestaan wel heel wat speculatieve en soms heel wilde interpretaties³, maar er is vrij weinig soliede wetenschap⁴. Op één studie wil ik hier even de aandacht vestigen, omdat ze me heel belangrijk voorkomt en nauwelijks bekend is. De Franse antropologe Geneviève Calame-Griaule heeft in 1972 bij de Isawaghen in Nigeria een Sneeuwwitjeversie opgetekend. Ze heeft het verhaal grondig geanalyseerd vanuit haar kennis van de zeden en de gebruiken van de Isawaghen, en komt tot de conclusie:

‘De analyse die doorgevoerd werd op het niveau van de culturele componenten in de tekst zelf toont aan dat de vertelling de rivaliteit tussen moeder en dochter behandelt, een competitie die openlijk uitgedrukt wordt in de vorm van een ‘schoonheidswedstrijd’, maar die in werkelijkheid gaat over de moeilijkheden die de moeder ondervindt als ze moet aanvaarden dat ze met het ouder worden haar privileges als vruchtbare vrouw verliest, en als ze ziet hoe haar dochter op haar beurt vrouw wordt. De vertelling behandelt ook het incesttaboe tussen broer en zus, en het huwelijk als een initiatieritus tussen de puberteit en het moederschap. Een verandering van status die het meisje doet “sterven” in haar eigen familie om “herboren” te worden in die van haar man’⁵.

De studie van Calame-Griaule gaat natuurlijk over een Afrikaanse cultuur, en het zou mooi zijn als zo'n precieze etnografische analyse ook eens voor Europese versies van de vertelling gemaakt zou worden, zoals b.v. Yvonne Verdier dat in Frankrijk gedaan heeft met Roodkapje⁶.

3 B.v. Georg Groddeck, Der Symbolisierungszwang (1922), in G. Groddeck, Psychoanalytische Schriften zur Literatur und Kunst, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt/Main, 1978: Sneeuwwitje = vrouwelijke schaamdelen; blik in de spiegel = onanie; dwerg = slap lid. Fritz Hugo Hoffmann, Deutsche Märchen und ihre Deutung, 1938: Sneeuwwitje = Duitse volksziel; prins = Führer; dwergen = krachten van het rassenerfgoed; stiefmoeder = vreemde, enz.

4 Pioniersarbeid werd verricht door Ernst Böklen, die in zijn Schneewittchen-Studien (1915) 82 varianten vergeleek. Steven Swann Jones, The Structure of Snow White, bewerkte in Fabula 24 (1983) nog eens meer dan 100 varianten.

5 G. Calame-Griaule, Blanche-Neige au soleil, Itinérances... en pays peul et ailleurs. Mélanges (...) à la mémoire de Pierre-François Lacroix, Société des Africanistes, Paris, 1981.

6 Y. Verdier, Grands-mères, si vous saviez... Le Petit Chaperon Rouge dans la tradition orale, in Cahiers de littérature orale, 4 (1978).

Zijn dwergen castraten?

Ik kom nu tot de motieven die in het sprookje van de Grimms ontbreken. Het is bekend dat de dwergen bij de Grimms geen enkele seksuele belangstelling tonen. Ze komen niet op het idee dat zo'n knap jong meisje nog voor iets anders goed zou kunnen zijn dan om te koken en te poetsen. In

[p. 330]

de hedendaagse erotische of pornografische parodieën wordt dit gebrek aan verbeelding natuurlijk uitvoerig gecorrigeerd. Maar hoe zit het in de folklore? Daar heeft de relatie tussen het meisje en haar gastheren (dwergen of ook ridders, jagers, rovers, enz.) vaak wel een seksuele dimensie, maar die wordt meestal geneutraliseerd doordat de mannen zweren haar niet aan te raken en haar als een zuster te behandelen. In een Bretoens sprookje (in Paul Sébillot, Contes populaires de la Haute-Bretagne, 1880), waarin het meisje door drie broers wordt meegenomen naar hun slot, lezen we: ‘We kunnen niet alledrie deze mooie persoon huwen, en als één van ons met haar zou trouwen, zouden de anderen misschien jaloers worden. Voor onze rust is het beter dat ze hier blijft als was ze onze zuster, en ze zal voor het huis zorgen als wij op jacht gaan’. En het Russische sprookje De toverspiegel (Afanasjev, Russische Volksmärchen, dtv-pocket 5931, dl I, p. 478 e.v. vertelt: ‘De ridders lieten de koopmansdochter bij zich wonen en noemden haar zuster. Ze overhandigden haar de sleutels en maakten haar tot huisvrouw over alles. Toen trokken ze hun scherpe sabels, zetten de punt ervan op elkaars borst en zwoeren: “Als een van ons het waagt zijn zus te krenken, dan moet dit zwaard hem zonder meedogen vellen!”’

Een incesttaboe beschermt het meisje dus voor seksuele toenaderingspogingen. De in de geciteerde passages beschreven relatie tussen het meisje en haar mannelijke beschermers is in de vorige eeuw als historische institutie beschreven. Friedrich Krauss schrijft daarover in zijn boek Sitte und Brauch der Südslaven, Wenen, 1885:

‘De verhouding tussen de gekozen broer en de zuster begrijp je dan pas goed als je weet onder welke omstandigheden ze gewoonlijk begint. Het gebeurt vaak dat een meisje alleen een lange tocht door het gebergte of door een streek zonder mensen moet maken. Het meisje is onderweg aan verschillende gevaren blootgesteld. Er zijn overal wel slechte mensen, die geen scrupules hebben om een hulpeloze vrouw lastig te vallen. Om zo'n erg toeval te voorkomen, roept het meisje de eerste de beste man die het tegenkomt aan als gekozen broer. De gevraagde is dan verplicht voor zijn zus een beschermende begeleider te zijn, net alsof ze zijn eigen zus was. Uiteraard mag hij zelf geen toenadering zoeken tot zijn zus. De hemel bestraft zo'n vergrijp onmiddellijk, zelfs als de gekozen broer nog maar probeert’.

Het is interessant vast te stellen dat de dwergen in Walt Disneys film geseksualiseerd zijn ten opzichte van de tekst van de Grimms waar de film op gebaseerd is. Ze worden verliefd op Sneeuwwitje, maar die liefde blijft platonisch, want Sneeuwwitje toont alleen moederliefde en kust de verliefde Dopey niet op de mond, maar enkel op het voorhoofd. Er is echter op gewezen dat de film op het visuele vlak vol seksuele symbolen zit, b.v. in

[p. 331]

de beroemde scène in het dwergenhuis. Daar wordt driftig gepoetst door de dieren, en kwistig gekwispeld met staarten die in allerlei openingen gestoken worden...⁷

7 Peter Brunette, Snow White and the Seven Dwarfs, in Gerald and Danny Peary, The American animated cartoon. A critical anthology, New York, 1980, p. 72.

Een combattief Sneeuwwitje?

Het tweede motief dat bij de Grimms niet voorkomt, is dat van de mysterieuze huishoudster. In een Marokkaanse berbervertelling (in E. Dermenghem en Mohammed El Fasi, Contes fasis, 1926) lezen we:

‘Mannen zijn niet in staat het huishouden goed te doen. Dit huis was echt niet goed in orde. En het jonge meisje, dat zeer op netheid gesteld was, begon het hele huis te poetsen en de kamers op te ruimen, en toen kookte ze en bereidde de maaltijd voor. Maar dan verstopte ze zich’.

Het duurt dan een hele tijd eer de mannen die in het huis wonen, ontdekken wie stiekem het huishouden doet. Overigens trouwt het meisje in deze versie met een van de mannen, daar kom ik nog op terug. De hier beschreven traditionele vrouwenrol kennen we natuurlijk ook uit het sprookje van de Grimms, maar daar zijn het de dwergen die hem formuleren.

Een derde motief is dat van de mateloze rouw. Als voorbeeld een Fins sprookje, Het mooie meisje (in Lauri Simonsuuri en Pirkko-Liisa Rausmaa, Finnische Volkserzählungen, 1968). In deze vertelling maken de beschermers van het meisje, als ze vaststellen dat zij dood is, een eind aan hun leven door zich op hun eigen speren te werpen, een zelfdoding die ook in verschillende andere versies van het Sneeuwwitjeverhaal voorkomt.

‘Toen kwam toevallig de zoon van de tsaar, die op vogeljacht was, daar voorbij. De mannen op de speren waren al vergaan en naar beneden gevallen, maar het meisje in de doodkist zag eruit alsof het nog leefde, en toch was het dood. De jongen trok zijn mantel uit, haalde de doodkist met het meisje naar beneden, wikkelde ze goed in, droeg ze naar huis en plaatste ze daar in zijn kamer onder het bed. De jongen maakte ook een gat in zijn bed en door die opening keek hij altijd naar het meisje. Dat deed hij zo lang, dat hij helemaal niet meer at, en hij werd steeds magerder en dunner, tot er op de duur nog maar een schaduw overbleef.’

Aan de hand van drie motieven zien we welke rol het incesttaboe, de traditionele rol van de vrouw als huishoudster en het romantische concept

[p. 332]

van de liefde - verliefdheid op het eerste gezicht en mateloze rouw - in het Sneeuwwitjeverhaal spelen. Maar laten we nu eens het centrale conflict van het sprookje bekijken. Het gaat bijna steeds om de rivaliteit tussen een meisje en haar moeder of stiefmoeder, maar soms zijn er ook andere familieleden bij betrokken. In het al geciteerde sprookje van Afanasjev is het eerst een oom van het meisje die haar haat, en pas daarna duikt een moederfiguur op. De vader van het meisje gaat op reis, en vraagt zijn broer op het meisje te passen (het meisje ‘was al volwassen en zo onbeschrijflijk mooi, dat men in de hele wereld haarsgelijke niet kon vinden’):

‘De oom van het meisje kreeg boze gedachten, en die lieten hem dag en nacht geen rust. Toen begon hij bij het meisje aan te dringen: “Bega een zonde - of je zal geen plezier meer aan je leven hebben. Al moet ik mezelf te gronde richten, ik zal je in het verderf storten...” Op een keer ging het meisje een bad nemen, en de oom zat achter haar aan. Bij de deur greep zij een bekken met kokend water en overgoot hem van kop tot teen’.

Zo zien we maar dat de Sneeuwwitjefiguur in de folklore niet altijd zo passief en onnozel is als bij de Grimms. In het boven aangehaalde sprookje van de Isawaghan lokt de heldin haar moeder in een valkuil, zodat die haar nek breekt - een heel ander happy end dan we gewoon zijn.

Mooi en onschuldig?

Het conflict tussen stiefmoeder en dochter is soms een zuiver stiefmoeder-probleem. De vrouw heeft gewoon geen enkele affectieve relatie tot het meisje, zo b.v. in het aangehaalde Marokkaanse sprookje. Maar in de Grimmversie gaat het om een rivaliteit inzake schoonheid. Dat heeft er natuurlijk mee te maken dat in de westerse patriarchale maatschappij vrouwen op de eerste plaats naar hun uiterlijk beoordeeld worden. In sommige versies treden dan ook werkelijk mannen in de plaats van de sprekende spiegel bij de Grimms. In het geciteerde Bretoense sprookje bijvoorbeeld:

‘Er was eens een koningin die een dochter had, en die was al groot en bijna huwbaar. De koningin was vroeger beroemd geweest vanwege haar schoonheid, en nog altijd was ze zo gracieus en knap, dat ze eerder de oudere zus dan de moeder van de prinses leek te zijn. Op een dag toen ze allebei over het balkon van het paleis leunden, kwamen er soldaten voorbij. Die keken omhoog en zeiden: “De koningin is knap, maar de dochter nog veel meer”. Toen de koningin dat hoorde, werd ze afgunstig op haar dochter. Ze kon haar aanwezigheid niet meer verdragen en besloot zich van haar te ontdoen’.

[p. 333]

Maar het komt ook voor dat het conflict niet ontbrandt door de rivaliteit om de status in de mannenmaatschappij, maar door de concurrentie binnen het gezin. Een Arabische versie, opgetekend in Jeruzalem, Die Geschichte von Fräulien Schneechen (in Enno Littmann, Arabische Märchen, z.j.), vertelt over de nauwe band tussen het meisje en haar vader:

‘Toen deze dochter groter werd, bracht hij ze elke morgen naar school en haalde haar 's avonds weer af, ja deze dochter werd voor hem als het ware zijn eigen ziel. Toen ze nog groter geworden was, leerde ze alles wat hoort, en haar vader stierf haast uit liefde tot haar. Haar moeder echter zag dat de vader uit overmaat van liefde tot het meisje zijn echtgenote vergat, en zo werd ze op haar dochter afgunstig’⁸.

In zijn psychoanalytische interpretatie van het Grimmse sprookje heeft Grant Duff er in 1934 al op gewezen dat de negatieve gevoelens in dit sprookje niet alleen van de kant van de moeder komen: ‘Achter de overduidelijke afgunst van de moeder vermoeden wij de heimelijke afgunst van de dochter’⁹. Het slot van de Grimmversie is inderdaad heel merkwaardig. Terwijl de moeder of de stiefmoeder in roodgloeiende ijzeren pantoffels danst tot ze dood valt, zegt Sneeuwwitje geen woord. Als ze ook maar half zo braaf en lief geweest was als ze ons gewoonlijk toeschijnt, had ze toch kunnen zeggen: ‘Liefste heer gemaal, het is toch mijn moeder, wees barmhartig, laat haar meteen het hoofd afhakken, maar kwel haar niet!’. En als ze écht lief en onschuldig geweest was, had ze haar moeder toch gewoon kunnen laten verbannen...

Het zwijgen van Sneeuwwitje mogen we als instemming opvatten. Zo onschuldig is ze dus niet. Toen Ludwig Bechstein in zijn Märchenbuch de Grimmversie navertelde en er nog een schep biedermeier bovenop deed, moet dat slot hem erg gestoord hebben, want hij maakte er dit van:

‘Sneeuwwitje echter was niet alleen de allermooiste, maar ze had ook een groot edel hart, dat de wandaden die de boze vrouw tegenover haar begaan had, niet zelf wreekte. Maar er kwam een boze worm, die vrat het hart van de koningin weg, en die worm was de afgunst’.

Ook Walt Disney heeft de onschuld van Sneeuwwitje gered. In zijn film

8 ‘Het kind als substituut voor de echtgenote’. Cfr. Horst E. Richter, Eltern, Kind und Neurose. Die Rolle des Kindes in der Familie. Psychoanalyse der kindlichen Rolle, Rohwolt, Reinbek, 1969, pp. 108-152.

9 J.F. Grant Duff, Schneewittchen. Versuch einer psychoanalytischen Deutung, in W. Laiblin (Hrsg.), Märchenforschung und Tiefenpsychologie, Darmstadt, 1975, p. 91.

[p. 334]

wordt de stiefmoeder niet terechtgesteld, maar stort ze in de afgrond. De wrekende natuur komt in de plaats van Sneeuwwitjes haatdoorgloeid stilzwijgen. In de folkloristische teksten daarentegen bekommert men zich veel minder om de onschuld van de heldin. In sommige verhalen vermoordt ze eerst haar eigen moeder in opdracht van een andere vrouw, en als die dan haar stiefmoeder wordt, breekt het conflict los. En in een Albanees sprookje, De twaalf rovers, (in Luca Perrone, Novellistica Italo-Albanese, 1967), wordt de haat van de heldin heel openlijk beschreven. Ze zegt tegen haar bruidegom:

‘Ik zal met je trouwen, maar je moet mijn twaalf broers uit de gevangenis ontslaan en mijn stiefmoeder in een kooi aan de ingang van het paleis laten opsluiten, dan zal iedereen die daar voorbijkomt op haar kunnen spuwen’.

Monogamie of polygamie?

We hebben enkele merkwaardige variaties van het centrale conflict in het sprookje bekeken, laten we nu eens nagaan hoe het met liefde en huwelijk gesteld is aan het slot van de vertelling. In het Marokkaanse sprookje, waarin het meisje met één van haar beschermers trouwt, ontwaakt zij uit haar doodsslaap bij een sultan, en ze wordt in zijn harem opgenomen. Maar ze vlucht met zes kameniersters naar haar eerste echtgenoot terug. De kameniersters trouwen met de nog ongehuwde broers van haar man, en het verhaal eindigt met de woorden: ‘En ze vertelde de jonge meisjes in lovende bewoordingen hoe mooi het is een man voor jezelf alleen te hebben’.

Dit verhaal thematiseert dus de tegenstelling tussen polygamie en monogamie, en de monogamie zegeviert. Maar in een Schots sprookje vinden we dan weer een heel andere afloop. De prins trouwt met de heldin, maar dan volgt weer een aanslag door haar moeder, en het meisje verzinkt in doodsslaap. De prins is bedroefd, maar niet zo mateloos als in het Finse sprookje, en al gauw huwt hij een andere vrouw. Als dan de eerste vrouw uit de doodsslaap ontwaakt, is hij plots de echtgenoot van twee vrouwen. Hoe zal dat aflopen? De tweede vrouw zegt genereus: ‘Aangezien zij de eerste is die je had, is het beter dat je bij haar blijft, en ik zal weggaan’. Maar de prins behoudt beide vrouwen. De boze moeder krijgt haar straf, en ‘De prins en zijn twee vrouwen leefden daarna nog lang in vrede en vreugde’.

[p. 335]

Een origineel slot vinden we ook in een Vlaamse Sneeuwwitjeversie, opgetekend in Hamme¹⁰:

‘Toen de rovers thuis kwamen, zagen ze dat hun kindje sliep, en omdat ze het niet konden wekken, gingen ze naar de dokter. De dokter zei, dat het in een doodsslaap lag, en dat het niet meer wakker zou worden, dat het er voor eeuwig mee gedaan was. En die zeventien moordenaars huilden allemaal heel erg, en ze maakten een metalen kist, en legden haar erin, en zo lieten ze haar op het water drijven. Je kan denken hoe die doodskist glinsterde als de zon erop scheen. Maar zie! Er kwam nu een koning met zijn zoon langs de oever van dat water gewandeld, en ze wilden weten wat daar in die kist lag. “Maar zie nu toch 's vader”, zei de zoon, “wat voor een knap vrouwmens daarin ligt!” Toen de kist nu op de droge grond stond, was de prins helemaal uit zijn lood geslagen. Hij opende hem, en zonder goed te weten wat hij deed, trok hij het meisje de mooie ring van de vinger, en Mauricia stond daar levend voor hen. Hij knielde voor haar neer, en vroeg of ze met hem wilde trouwen. “Nee”, zei Mauricia, “ik ga terug naar mijn weldoeners, die mij grootgebracht hebben”. En ze ging naar de rovers terug, die dansten van blijdschap toen ze haar terugzagen. Ze bekeerden zich, en Mauricia trouwde met de kapitein’.

Het sprookje van Sneeuwwitje, dit alombekende maar eigenlijk toch niet goed gekende sprookje, vertelt over de rivaliteit tussen vrouwen, die verschillende motieven kan hebben. In de dominerende traditielijn, die van de Grimms over Bechstein naar Disney en het gros van de moderne kinderliteratuurversies gaat, toont het verhaal hoe een mooi, passief en onschuldig meisje, dat zich volkomen aanpast aan de traditionele vrouwenrol, het geluk vindt. Dat geluk bereikt ze als een prins zich voor haar schoonheid interesseert, en het huwelijk is de poort er naar toe. Deze patriarchale vertelling gaat eigenlijk over een meisje in de puberteit, maar wordt in de kinderliteratuur vaak voor kleuters bewerkt. Het helpt hen om verkeerde ideeën over liefde, het huwelijk en het vrouw-zijn te verwerven. Als Bruno Bettelheim vindt dat kinderen zo'n verhaal nodig hebben, mogen we daar misschien toch wel een krachtig vraagteken bij plaatsen...¹¹

10 Pol De Mont en Alfons De Cock, Wondervertelsels uit Vlaanderen. Uit den volksmond opgeteekend, 2e vermeerderde druk, Thieme & Cie, Zutphen, 1924.

11 Voor een kritiek op Bettelheims sprookjesbijbel zie E. Hulsens, Een kinderhoofd is gauw gevuld. Kritieken en essays over jeugdliteratuur, Kritak, Leuven, 1980, pp. 253-261.