Streven. Vlaamse editie. Jaargang 54

[p. 139]

Tsjernobyl: oorzaken, gevolgen, gevolgtrekkingen
Henk Jans

Bij twee gelegenheden heeft de Sovjetunie nadere bijzonderheden bekendgemaakt over oorzaken en gevolgen van - en de gevolgtrekkingen uit - de ramp van 26 april 1986 in de kerncentrale van Tsjernobyl. Het eerste (tussentijdse) communiqué van het politburo op 19 juli 1986, drie maanden na de ramp, sprak alleen van een verbijsterende reeks menselijke fouten en blunders die het personeel van de centrale in die bewuste nacht van 25 op 26 april zou opgestapeld hebben. Van het drievoudig onderscheid tussen conceptiefouten, materiaaldefecten en menselijke fouten, dat men bij dergelijke ongevallen pleegt te hanteren, was er in deze mededeling geen spoor te bekennen¹. Het wachten was op een ‘definitief’ rapport. Dat werd op 14 augustus aan het IAAE (International Agency of Atomic Energy) in Wenen voorgelegd en van 25 tot 29 augustus door honderden deskundigen uit de hele wereld besproken. Daar werd een aantal belangrijke punten van technisch-wetenschappelijke aard ten minste gedeeltelijk opgehelderd. Het rapport was uitsluitend bestemd voor het internationale gezelschap van deskundigen. Maar er waren zoveel lekken, publieke verklaringen en persconferenties, dat we de inhoud ervan, althans in grote lijnen, kunnen reconstrueren. Voor enkele nog open gebleven vragen zijn we nog steeds op gissingen en vermoedens aangewezen.

1 Over dat onderscheid cfr. H. Jans, Tsjernobyl, in Streven, aug.-sept. 1986, pp. 981-984.

[p. 140]

Morele verontwaardiging

Jarenlange ervaringen met de berichtgeving onder marxistische regimes in de ruimste zin van het woord, het Chinese inbegrepen² heeft ons vertrouwd gemaakt met het merkwaardige fenomeen dat men daar niet alleen technische ongevallen maar zelfs natuurrampen pleegt te ‘verslaan’ of te verdoezelen als onbetamelijkheden die in dit soort landen eigenlijk niet zouden mogen voorkomen. Waar het maar enigszins kan, worden zondebokken gevonden en maatregelen aangekondigd die dergelijke ongevallen voortaan onmogelijk zullen maken. Er is dus wel enig kritisch voorbehoud geboden ten aanzien van de ‘volledigheid’ en ‘eerlijkheid’ van de informatie die de SU in Wenen voor het internationale forum heeft gebracht.

Het eerste, ‘tussentijdse’ communiqué van 19 juli beantwoordde in ieder geval nog volkomen aan de vertrouwde geplogenheden. Het maakte uitsluitend gewag van menselijke fouten en verkeerde ingrepen... naar aanleiding weliswaar van een vooraf geplande proefneming op de (met één van de kernreactoren verbonden) turbogeneratoren van de centrale. De verwijten luidden dat het personeel zich onvoldoende op het experiment had voorbereid, dat het ontoelaatbare risico's had genomen en ingrepen uitgevoerd waarvoor het van hoger hand geen fiat had gekregen; er was bovendien te weinig veiligheidscontrole op het experiment geweest. Als ‘nefaste gevolgen van dit veelvuldig verzuim’ werden vermeld: 28 dodelijke slachtoffers, 203 personen die aan ernstige stralingsziekten lijden, de radioactieve besmetting van een gebied van ca. 1.000 km², en de gedeeltelijke ontreddering van de nationale energievoorziening. De directe schade alleen al werd op 2 miljard roebel (een goede 150 miljard BF.) geraamd. Wat de analyse van het verloop van het ongeval betrof, bleef het juli-communiqué uiterst vaag. De conclusie stond bol van morele verontwaardiging: ‘Onverantwoordelijkheid, nalatigheid en gebrek aan tucht hebben zeer zware gevolgen gehad’. Straffen werden in het vooruitzicht gesteld. Politburo en Centraal Comité riepen op tot bijkomende veiligheidsmaatregelen; de ‘technologische discipline’ moest worden verscherpt, er moest werk wor-

2 Toen op 4 februari 1975 een aardbeving de Chinese steden Haicheng en Yinkov grotendeels verwoestte, vielen er ‘slechts’ 1.328 doden. Dat werd in de media gevierd als een triomf van de ‘maoïstische’ wetenschap: de aardschok was namelijk voorspeld en er was op tijd besloten tot de evacuatie van de bevolking. Toen nauwelijks een jaar later bij een niet voorspelde aardbeving in de provincie Tangshan naar schatting 300.000 mensen de dood vonden, was de informatie zo schaars dat het werkelijke aantal slachtoffers tot op vandaag slechts op zo'n 100.000 na bekend is. Cfr. A. Udias & H. Jans, De voorspelbaarheid van aardbevingen, in Streven, januari 1983, pp. 328-340.

[p. 141]

den gemaakt van de recyclage van het personeel van alle kerncentrales, hun kennis en kunde moesten regelmatig worden getoetst.

Een weloverwogen experiment?

Na 14 augustus raakten van dag tot dag meer bijzonderheden bekend over het exacte verloop van de gebeurtenissen die tot de ramp hebben geleid en over de technisch-wetenschappelijke interpretaties die de Sovjet-deskundigen daarvan gaven. Zoals eigenlijk te vrezen was, blijkt niet alleen de directe aanleiding tot het ongeval maar ook het proces zelf dat de gedeeltelijke ontploffing van de reactor veroorzaakte, toch nog verschillend te zijn geweest van de eerste, Westerse hypothesen daaromtrent, hypothesen die, met enige vertraging, door de SU beaamd waren in een toespraak van Gorbatsjov van 14 mei 1986³.

Om te beginnen bevestigde het rapport nog maar eens de pijnlijke omstandigheid dat het ongeval zich niet had voorgedaan tijdens de normale werking van de kerncentrale, en niet ten gevolge van een onverwacht materiaaldefect (in tegenstelling dan met het Harrisburg-ongeval, waar het begin - niet de voornaamste oorzaak! - van het ongeval het plotselinge stilvallen van de pompen van het secundaire koelwatercircuit was geweest). De rampzalige ontploffing kwam letterlijk aan het eind van langdurige en op vele punten onbevredigende inspanningen van het personeel om, naar aanleiding van het stilleggen van de kernreactor voor een gebruikelijke onderhoudsbeurt, een experiment door te voeren. Dat experiment liep volledig uit de hand.

Het was nota bene bedoeld om de veiligheid van de kerncentrale te vergroten. Dat klinkt natuurlijk nogal paradoxaal, maar op grond van de intussen door de SU verstrekte inlichtingen zijn aard en bedoeling van het experiment heel goed te begrijpen. De RMBK-centrale van Tsjernobyl werkte volgens het principe van de BWR(Boiling Water Reactor)-centrales: de grafiet-uranium-reactor staat zijn thermische energie af aan koelwater onder lage druk, dat derhalve ‘kookt’ en, tot stoom omgevormd, in één enkel circuit de turbines en generatoren aandrijft die de beoogde elektrische energie voortbrengen. Stel nu dat de stoomtoevoer naar de turbines op een bepaald moment geheel wordt afgesloten. Dan draaien deze zware en massieve ‘raderen’, alleen al door hun inertie, nog een tijdje door en

3 Cfr. H. Jans, Tsjernobyl, o.c, pp. 480-981.

[p. 142]

‘lopen uit’, ze leveren nog behoorlijk wat elektrische stroom. Het experiment wilde nu juist nagaan hoe lang de uitlopende turbines nog voldoende energie konden leveren om de pompen van het hoofdkoelsysteem gaande te houden. Was het experiment geslaagd, dan had men inderdaad een bijkomende veiligheidsvoorziening ontdekt: immers, hoe meer van elkaar onafhankelijke koelsystemen met eigen energiebevoorrading er in een kerncentrale zijn, des te veiliger wordt het manipuleren van de kernreactor. Dat is trouwens de reden waarom in alle kerncentrales hulpkoelsystemen zijn voorzien die over een eigen energiebron (b.v. dieselbrandstof) en aandrijving van de pompen (b.v. dieselmotoren) beschikken. De Westerse deskundigen vroegen zich echter verwonderd af waarom hun Sovjet-collega's zo veel belang hechtten aan die slechts enkele seconden durende, bijkomende energieverzorging door middel van de uitlopende turbines. Op hun vragen daaromtrent is geen antwoord gekomen. Enkelen spraken het vermoeden uit dat de doorslaggevende reden eigenlijk heel simpel was: de dieselmotoren van Sovjetrussische makelij, verbonden met het hulpkoelsysteem van de reactor, zouden te langzaam aanslaan en ettelijke seconden nodig hebben om op dreef te komen. De daardoor ontstane ‘dode’ periode in de afkoeling van de reactor zouden de Sovjets hebben willen overbruggen door gebruik te maken van de nog beschikbare elektrische energie die de uitlopende turbines konden leveren.

Wat er ook van zij, het was een op zichzelf niet onredelijk experiment. Dat het deerlijk mislukte was, volgens Westerse deskundigen, niet uitsluitend aan het personeel van de centrale te wijten. Op 21 augustus werd hun door Andrei Petrossyants, president van de staatscommissie voor nucleaire energie, nog maar eens verweten dat zij ten onrechte het (zich automatisch inschakelende) hulpkoelsysteem van de reactor uitgeschakeld hadden, maar volgens het rapport van Wenen was die loskoppeling uitdrukkelijk voorzien. Vermoedelijk wilden de ontwerpers van het experiment voorkomen dat dit systeem voortijdig tussenbeide zou komen en zo het experiment zelf verhinderen. Het heeft er alle schijn van dat de ontwerpers van het experiment zelf een loopje met de veiligheid hebben genomen⁴. Maar zij blijven in het rapport buiten schot. Een tweede verwijt - dat het personeel ten onrechte alle pompen van het koelsysteem zou hebben ingeschakeld, zodat geen enkele pomp nog voldoende elektrische energie ontving

4 Tenzij men aanneemt dat de hele proefneming uitsluitend door het personeel van de centrale was opgezet, zonder medeweten van andere instanties. Maar dat lijkt heel onwaarschijnlijk.

[p. 143]

om naar behoren te functioneren - blijkt evenmin gegrond te zijn. Ook deze volledige ‘inzet’ was in het ontwerp van het experiment voorzien.

Uiteenleggen om uit te leggen

Met deze twee ‘verontschuldigingen’ van het personeel voor ogen kunnen we overgaan tot de ‘wedersamenstelling’ van het ongeval. Bij iedere fase ervan vermelden we de verklaringen die de Sovjetdeskundigen eraan vastknoopten.

1.	Op vrijdag 25 april om 13 u wordt beslist met de voorbereiding van het experiment te beginnen. De vereiste beginvoorwaarden zijn: een geleidelijke verlaging van het energetisch rendement van de reactor tot 30% van zijn nominaal (door de constructeur beoogde optimaal) vermogen, en de uitschakeling van het automatische hulpkoelsysteem. De vermindering van het rendement wordt verkregen langs de klassieke weg van het inschuiven van een aantal (neutronen absorberende) regelstaven.
2.	Om 14 u is de reactor al tot op 50% van zijn vermogen teruggebracht en wordt het hulpkoelsysteem losgekoppeld. Maar dan meldt de stad Kiev dat er moeilijkheden zijn met de electriciteitsvoorziening en verzoekt zij de kerncentrale de energieproduktie van de reactor tot 23 u op het 50%-peil te houden. Dat verzoek wordt ingewilligd. Die onvoorziene opschorting van het experiment, waarbij de reactor 9 tot 10 uur lang slechts op halve kracht draaide, is volgens de Sovjetdeskundigen waarschijnlijk de grootste en meest verreikende vergissing geweest. Het is namelijk zo dat de splijting van uranium 135 door de ‘beschieting’ ervan met langzame neutronen in feite een uiterst ingewikkeld fysisch proces voorstelt, waarbij in totaal een veertigtal verschillende kernsplitsingsreacties (kunnen) optreden en een aanzienlijk aantal, eveneens verschillende splijtingsprodukten, radioactieve chemische elementen worden gevormd. De langdurige werking op halve kracht heeft nu, volgens het Sovjetrapport, de vorming van één splijtingsprodukt buitensporig bevorderd nl. het sterk neutronen-absorberende xenon 135. Dat abnormaal overvloedige xenon heeft de stabiele reactiviteit en energieproduktie van de reactor volkomen ontregeld: men gewaagt in dit verband van een ‘vergiftiging’ of ‘verstikking’ van de reactor door het alom aanwezige splijtingsprodukt. Maar van die stand van zaken was niemand zich op dat ogenblik bewust.
3.	Om 23 u is Kiev blijkbaar ter ruste gegaan en wordt het licht op groen gezet voor de voortzetting van het experiment. Terwijl men het vermogen van de kernreactor probeert te verlagen tot de geplande 30%, zakt het

[p. 144]

	plotseling - om onverklaarbare redenen - tot ver beneden het beoogde peil: slechts 30 (thermische) megawatt in plaats van de 1.000 die waren vooropgesteld. Twee uur lang probeert het personeel met kunst- en vliegwerk dat te lage rendement van de reactor te verhelpen, o.m. door de meeste controlestaven er maar opnieuw uit weg te halen. Maar ook die ingreep heeft niet het verhoopte resultaat. En kón dat volgens het Sovjetrapport niet (meer) hebben. Waar de reactiviteit en energieproduktie tijdens de normale werking van een reactor over heel het volume ervan gespreid worden, konden die processen nog alleen doorgang vinden aan de oppervlakte of de bovenkant van het door xenon vergiftigde reactorhart. In dergelijke omstandigheden kunnen ook volledig neergelaten regelstaven niet langer de werking van de reactor controleren of stilleggen.
4.	Als ‘ware koorddansers’ - J. Legasov, hoofd van de Sovjetdelegatie in Wenen, vergeleek hun handelwijze met die van een piloot van een supersonisch vliegtuig die in volle vlucht een deur zou opengooien - slagen de teamleden er tenslotte in, rond 1 u 's nachts, zaterdagmorgen 26 april, het rendement van de reactor enigermate te stabiliseren op 200 megawatt (1/5 slechts van de geplande waarde). Het moet intussen duidelijk geworden zijn dat zij, op zijn minst op dat moment, van verder experimenteren hadden moeten afzien. Het verwijt, dat het onderzoeksteam ‘roekeloos’ gehandeld heeft, lijkt nauwelijks overdreven. Als bezwarende (en/of desgevallend verontschuldigende) bijzonderheden vermeldt het rapport nog dat het experiment geleid werd door een elektrotechnisch ingenieur, die waarschijnlijk te weinig afwist van kernreactoren, en dat het personeel het werk absoluut klaar wilde hebben... vóór het reeds aangebroken weekeinde.
5.	Ofschoon na 1 u, in de daarop volgende 20 minuten, alle parameters van de reactor (vermogen, waterdebiet, druk, temperatuur...) steeds meer afwijken van de normale, te verwachten waarden, beslist de leider van het experiment om 1.22 u over te gaan tot de uitvoering ervan: de stoomtoevoer naar de turbogeneratoren wordt afgesloten. Binnen anderhalve minuut vindt er een enorme drukstijging in de reactor plaats. Om de reactor stil te leggen wordt dan (om 1.22.30 u) de knop ingedrukt die alle regelstaven in de reactor moet laten neervallen. Nauwelijks 20 seconden later - 6 tot 8 van de 30 regelstaven zijn intussen slechts een eindje in de reactor doorgedrongen - vindt er eeneerste ontploffing plaats. De betonnen dekmantel wordt weggeblazen samen met brokstukken van de reactor zelf die tot tegen het plafond van het gebouw weggeslingerd worden. Daarop is, volgens de aanwezige oorgetuigen, kort daarna een tweede ontploffing

[p. 145]

gevolgd, die in het hele gebouw een twintigtal branden veroorzaakt heeft. Hoe kan dit verloop van de gebeurtenissen geïnterpreteerd worden?

In tegenstelling met wat tot nog toe steevast door alle deskundigen werd beweerd - dat een kernreactor nooit ofte nimmer ‘als een kernbom’ kan ontploffen - zou er zich in de top van de reactor toch een soort ‘nucleaire explosie’ van mini-formaat hebben voorgedaan: volgens de schaarse gegevens waarover men aangaande de laatste fatale seconden beschikt (de intussen ‘vergrendelde’ reactor kan vanzelfsprekend niet nader onderzocht worden) zou de reactiviteit, lokaal en in enkele seconden tijds, op exponentiële wijze toegenomen zijn tot het duizendvoudige van zijn aanvankelijk (en het honderdvoudige van zijn nominaal) vermogen. De daarmee gepaard gaande enorme verhitting zou mét het aanwezige water en/of de stoom tot een stoomexplosie hebben geleid, die de uraanbrandstof verpulverde en vernielde. Pas na deze eerste (stoom)explosie binnen de reactor zou de eigenlijke ‘chemische’ ontploffing hebben plaatsgevonden waarvan de eerste hypothetische verklaringen gewag hadden gemaakt⁵: een massale verbinding nl. van de waterstof die vrijgekomen was door de oxydatie van de zirconiumomhulsels van de brandstofstaven (en allicht nog andere uit de reactor ontsnapte vluchtige stoffen) met de overvloedig overal in het gebouw aanwezige zuurstof.

Toch bleven ook de Westerse deskundigen in Wenen erbij dat de gedeeltelijke ontploffing van de Tsjernobylreactor overwegend een stoomexplosie geweest is en dat de reactor dus niet ‘als een kernbom’ is ontploft. Een ‘echte’ kernbom is juist heel en al afgesteld op een exponentieel groeiende kettingreactie, die leidt tot de algehele verpulvering en het volledige ‘verbruik’ van de ‘brandstof’ van de bom en tot een enorme hitte- en drukgolf. Daarbij vergeleken was de ontploffing in Tsjernobyl slechts matig sterk. Volgens M.F. Cogne, directeur van het Franse IPSN, had ze door een ‘containment building’ naar Westers model gemakkelijk opgevangen kunnen worden. Volgens de berekeningen van de Sovjetdeskundigen heerste er in de atmosfeer boven en om het reactorgebouw aanvankelijk een radioactiviteit van 50 miljoen curie (20 maal minder dan boven Nagasaki na de ontploffing van de kernbom)⁶. Die 50 miljoen curie zouden zowat 3,5% vertegenwoordigen van de brandstof die op het moment van de ontploffing in de reactor aanwezig was: het grootste deel daarvan zou in

5 Cfr. H. Jans, Tsjernobyl, Westerse hypothese, o.c., pp. 980-981.

6 Pro memorie: 1 curie (= 3,7 × 10¹⁰ becquerel) behelst 3,7 × 10¹⁰ kernsplitsingen per seconde. De Franse veiligheidsnormen bepalen dat een kerncentrale per jaar hoogstens 3 curie aan de omgeving mag afstaan (en 15 curie in de waterlopen mag lozen).

[p. 146]

het gebouw teruggevallen zijn, een half procent zou over het plaatsje Tsjernobyl, nog eens anderhalf procent in een omtrek van 20 km, en een niet nader bepaald procent over de rest van West-Rusland en Europa neergestreken zijn.

Gevolgen

Ruim vijf jaar geleden al vergeleken twee Amerikaanse auteurs de te verwachten gevolgen van de explosie van een megaton-kernbom en van een catastrofaal ongeval in een kerncentrale⁷. De kernbom produceert aanvankelijk een veel sterkere radioactiviteit, die echter daarna veel vlugger afneemt doordat de meeste van haar splijtingsprodukten een korte tot zeer korte halveringstijd hebben; tegelijk doet de enorme hitte de vertrouwde ‘paddestoel’ oprijzen, waardoor de radioactieve fall out veel hoger in de atmosfeer (tot 18 km) doordringt, van waar hij dan veel langzamer, in almaar verdunde concentraties, over een veel ruimer gebied (zelfs om en over de hele aarde) verspreid raakt. De radioactiviteit die na een catastrofe in een kerncentrale vrijkomt, is aanvankelijk veel geringer, maar de radioactieve wolk stijgt veel minder hoog: de fall out slaat sneller neer over een veel beperkter gebied, maar werkt daar veel langer na doordat een aanzienlijk procent van de splijtingsprodukten een langere halveringstijd hebben. ‘Kortom, het door een reactorongeval besmette gebied is (veel) kleiner, maar blijft langer besmet’.

Tsjernobyl heeft deze prognose grotendeels bevestigd. Met een niet onbelangrijke correctie evenwel: de Amerikaanse auteurs voorzagen in hun scenario geen langdurige, hevige brand van reactor en centrale en namen aan dat de fall out tot hoogstens 60 meter in de lucht zou opstijgen. In Tsjernobyl is de radioactieve wolk blijkbaar veel hoger opgestegen, om, na door de wind over een horizontale afstand van meer dan 1.000 km te zijn meegevoerd, met een nog relatief hoog gehalte aan radioactiviteit tenslotte over Zweden neer te strijken. Over de gevolgen daarvan kunnen de Lappen thans een woordje meepraten.

In Wenen hebben de Sovjets een aantal nieuwe, ook kwantitatieve gegevens meegedeeld over de gevolgen van de ramp. Die blijken nog zwaarder te zijn dan men zelfs in het Westen had vermoed. Daags na de ontploffing bedroeg de stralingsdosis in een straal van 10 km om de centrale 1 rem per

7 Steven A. Fetter & Kosta Tsipis, Catastrophic Releases of Radioactivity, in Scientific American, april 1981, pp. 33-41.

[p. 147]

uur⁸. De internationaal erkende veiligheidsnormen achten 2 rem per jaar toelaatbaar voor het geheel van de bevolking en 5 rem per jaar voor al wie beroepshalve met radioactiviteit te maken heeft. Nog op 21 augustus gaf de Russische academicus Valeri Legassov toe dat er op dat moment ‘jammer genoeg nog radioactief besmette stofdeeltjes van de centrale naar de omgeving overwaaiden’ en er ‘vlak bij de centrale nog een radioactiviteit van 10 curie per dag gemeten werd’.

Het aantal geëvacueerden is beduidend groter dan aanvankelijk gemeld was: meer dan 135.000. Bovendien wordt gevreesd dat het twee tot vier jaar kan duren voor het gebied opnieuw zonder gevaar voor de mensen toegankelijk wordt. De ontsmetting van de woonkernen en woningen zou nog de minste problemen met zich brengen: daarmee zou men eerstdaags al klaar zijn. Grotere problemen stellen de radioactief besmette landbouwgronden, bossen, en het oppervlakte- en grondwater. Wat de landbouwgronden betreft: het wisselen van de seizoenen en de daarmee verbonden neerslag zullen ongetwijfeld een ‘herschikking’ van de radioactiviteit in de bodem teweegbrengen, die via de gewassen in de voedingsmiddelen van plantaardige en dierlijke oorsprong kan doordringen. De Sovjetdeskundigen menen dat het op zijn minst een jaar zal duren voor men over de effecten daarvan voldoende zekerheid zal hebben. Ook in de bossen zal met het wisselen der seizoenen en met de bladerval een dergelijke herschikking van de radioactiviteit doorgang vinden. Vooral wat de effecten daarvan op de ‘altijd groene’ naaldbomen, met hun langzame vegetatieve cyclus, betreft, daarover zou men 3 tot 4 jaar in het ongewisse blijven. En tenslotte het oppervlakte- en grondwater: ‘De zwaarste tol aan de ramp, aldus het rapport, zal de levende materie betalen in het 20 km lange koelwaterreservoir van Tsjernobyl, waar stralingsdosissen van 5 rad per uur gemeten zijn’. Tussen het reservoir en de Pripet-rivier is intussen een nieuwe dam opgetrokken om radioactieve besmetting van het rivierwater te voorkomen. Maar er moeten nog tal van werken uitgevoerd worden om de overige zoetwaterreserves van het gebied voor verdere besmetting te behoeden. Met het oog op de drinkwatervoorziening zal men eveneens nog enkele jaren lang alle oppervlakte- en grondwateren van het gebied nauw-

8 Pro memorie: de rad (Radiation Absorption Dose) is een maat voor de door een bestraald lichaam geabsorbeerde stralingsenergie (eenheid: 100 erg per gram van het beschouwde lichaam). De rem (Rad Equivalent Men) is een maat voor de (schadelijke) biologische effecten, met een zelfde aantal rad verbonden: zo beantwoordt, in eerste benadering, aan 1 rad roentgenstraling nog 1 rem, maar aan 1 rad straling van langzame neutronen al 5 rem, aan 1 rad van snelle neutronen 10 rem, en aan 1 rad van protonen 10 rem. Cfr. H. Jans, Tsjernobyl, o.c, voetnoot 4, p. 979.

[p. 148]

lettend op hun radioactiviteit moeten controleren en waarschijnlijk de consumptie van vis die te veel radioactiviteit heeft opgeslagen, moeten beperken of verbieden.

In deze context past nog enige commentaar bij de gevolgen van de ramp voor de rendierenteelt van de Lappen in Zweden. Einde juli vernam men dat het vlees van de rendieren, die zich deze zomer in het Västernorrland ophielden, een radioactiviteit vertoonde van 1.000 tot 1.500 becquerel per kg (de strenge Zweedse norm staat slechts 300 becquerel toe). De in het najaar slachtrijpe dieren zouden dus niet voor consumptie in aanmerking komen. Dat hoge becquerelgehalte, zo ver van Tsjernobyl vandaan en zo lang na de feiten, lijkt op het eerste gezicht extravagant. Het is nochtans vrij gemakkelijk te verklaren. Door een ongelukkige samenloop van omstandigheden is kort na haar aankomst in Zweden de nog relatief weinig verdunde radioactieve wolk door hevige regenbuien op de toendravegetatie neergeslagen, die overwegend uit lage kruiden en grassen, met name zeer langzaam groeiende mossen en korstmossen bestaat (in het korstmos werden waarden gemeten van 40.000 becquerel per kg!) die het hoofdvoedsel van de rendieren uitmaken.

Het aantal dodelijke en zieke slachtoffers op korte termijn is uiteindelijk nog meegevallen: 31 doden⁹ en 203 personen die voor ernstige stralingsziekten behandeld worden. In vrijwel alle gevallen waren dood en/of ziekte te wijten aan uitwendige bestraling. Wat mogelijke slachtoffers op lange termijn betreft, d.w.z. door de extra-straling verwekte kankers met dodelijke afloop tijdens de volgende 50 tot 70 jaar: daarvan hebben de medische Sovjetdeskundigen een keurige rekensom gemaakt. Zij gingen daarbij uit van de in West en Oost gebruikelijke, zij het betwistbare hypothese, dat er een lineair verband zou bestaan tussen de gemiddelde radioactieve bestraling waaraan de bevolking blootstaat en latente (decennia durende) kankers met dodelijke afloop. Hun rekensom bestond uit 4 termen. Onder de 114.000 personen die in de naaste buurt van de centrale woonden, zouden de statistisch sowieso al voorspelbare 14.000 letale kankers met minder dan 2% toenemen, zegge 250 bijkomende gevallen. In de wijdere omtrek van de Oekraïene en Wit-Rusland zouden de normaal te verwachten 9,5 miljoen letale kankers met 0,05% kunnen toenemen, goed voor 4.750 bijkomende gevallen. In hetzelfde gebied zouden, ten gevolge van de

9 Van de 16 patiënten bij wie een beenmergtransplantatie werd toegepast zijn er 7 overleden; beenmerg- en niet ruggemergtransplantatie, zoals we in onze vorige bijdrage over Tsjernobyl verkeerdelijk schreven. Met dank aan de aandachtige lezer, dr. M. De Schryver uit Brussel, voor zijn pertinente opmerking.

[p. 149]

besmetting van de voedingsmiddelen door het radioactieve jodium 131 direct na de ramp, de 150.000 te verwachten letale schildklierkankers met 1% kunnen toenemen: goed dus voor nog eens 1.500 bijkomende gevallen. Heel wat onzekerder tenslotte was de evaluatie van de langdurige nawerking van het radioactieve cesium 137, met zijn halveringstijd van 28 jaar, in alle voedselketens: die zou nog eens 20.000 gevallen kunnen opleveren. Kortom: een maximaal geacht totaal van 26.500 letale kankers, gespreid over een periode van 50 tot 70 jaar.

Verschillende Westerse deskundigen vonden deze cijfers overdreven en betwistten vooral de hypothetische consequenties van het cesium 137. Zij hielden het bij hoogstens een paar duizend dodelijke slachtoffers op de lange termijn. Vertegenwoordigers van twee internationale instanties, dr. Dan Beninson uit Argentinië, voorzitter van de internationale commissie ter bescherming tegen straling, en dr. Morris Rosen uit de VS, werkzaam op het IAAE te Wenen, kwamen op grond van hun berekeningen tot een totaal van 24.000, waarvan 21.000 door de langdurige nawerking van cesium 137. Maar eerder reeds in juli, nog vóór de bekendmaking dus van het Sovjetrapport, had de Zweedse commissie voor nucleaire veiligheid de in Rusland en de rest van Europa te verwachten dodelijke kankergevallen op 75.000 geraamd¹⁰.

Wat te denken van deze nogal uiteenlopende prognoses? Men heeft wel vaker de indruk dat de medische deskundigen, al dan niet voorstanders van kernenergie, deze relatief bescheiden aantallen potentiële slachtoffers op de lange termijn des te geredelijker toegeven, dat het steeds moeilijker wordt om de eerste oorzaak van een sterfgeval ten gevolge van kanker ondubbelzinnig aan te wijzen. Zij wijzen er bovendien op dat het publiek blijkbaar veel minder acht slaat op tal van andere milieuvervuilingen en op eet- en leefgewoonten waarvan de schadelijke werking vaak al met veel grotere zekerheid bekend is; om nog te zwijgen van de verkeersdoden (alleen al in West-Europa 55.000 per jaar). Aan de andere kant is het toch weer niet zo verwonderlijk dat het publiek ten aanzien van deze erg theoretisch overkomende prognoses nogal paniekerig reageert, zodra stralingsgevaar letterlijk in de lucht heet te hangen.

Na het reeds in juni tussen de SU en de VS ondertekende samenwerkingsakkoord omtrent een systematische en over een periode van 10 tot 20 jaar

10 Helemaal uit de band sprong de sensationele uitlating van de Noordamerikaanse chemicus prof. Gofman van de Berkeley-universiteit, die voorspelde dat er in de SU en Europa tussen 600.000 en 970.000 kanker- en leucemiepatiënten zouden bij komen, van wie de helft aan hun ziekte zouden sterven. (Reuter en UPI, cfr. De Standaard, 11 sept. 1986, p.5).

[p. 150]

voortgezette medisch onderzoek naar de gevolgen van de straling onder de betroffen bevolkingsgroepen, is in Wenen de noodzaak van een internationale samenwerking op dat punt nog eens met kracht bevestigd. Het is nu eenmaal zo, merkte de Britse milieudeskundige M.J. Dunster op, dat wij nu in Tsjernobyl over een immens openluchtlaboratorium beschikken! We kunnen alleen maar hopen dat dit laboratoriumonderzoek zal meevallen voor de onvrijwillige proefpersonen, en dat het de medische wetenschap zekerder en empirisch verifieerbare gegevens aan de hand kan doen.

Gevolgtrekkingen

Een in Wenen vinnig bediscussieerde vraag was, of er met de Tsjernobylramp ook conceptiefouten gemoeid waren. Alle kritieken en suggesties in die zin werden door de Sovjetafgevaardigden met klem afgewezen¹¹. Maar de Westerse deskundigen hielden een viertal bezwaren tegen de RMBK-centrales van de SU staande. Het ontbreken van een massieve ‘containment building’ die een eventuele ‘ontploffing’ van de reactor kan opvangen, is iets wat geen enkele kerncentrale zich mag permitteren. Het ontbreken van een warmtewisselaar en een apart, secundair circuit voor de turbogeneratoren¹² maakt het veel moeilijker om een crisissituatie te beheersen en de uitstoting van radioactiviteit in de centrale en de omgeving te verhinderen. De in het Westen gebruikelijke hogedrukreactor of PWR (Pressurized Water Reactor) beschikt bovendien over een ingebouwd veiligheidsmechanisme dat de lagedrukreactor van de RMBK-centrales mist. In de PWR speelt nl. het water onder hoge druk ook de rol van moderator of remstof, die de snelle neutronen vertraagt en zo de nucleaire kettingreactie bevordert en in stand houdt; raakt dit water om welke reden ook oververhit, dan wordt het minder ‘dicht’ en neemt zijn modererende werking ipso facto af, waardoor de nucleaire kettingreactie eveneens vanzelf gaat afnemen. In de grafietreactor, waar het grafiet als moderator optreedt, heeft de eventuele oververhitting van de stoom niet deze corrigerende invloed op

11 Intussen evenwel heeft de Pravda van 18 september uitdrukkelijk de ontwerpers en dus het ontwerp zelf van de Tsjernobylcentrale bekritiseerd: de constructeurs zouden wel goede specialisten van hydro-elektrische centrales zijn geweest, maar te weinig afgeweten hebben van de bijzondere veiligheidseisen die aan kerncentrales worden gesteld. Ook de bedrijfsleiders van de centrale zouden de nodige competentie en verantwoordelijkheid hebben gemist. Hetzelfde was al gezegd van de leider van het experiment (UPI, De Standaard, 19 september 1986, p. 8).

12 Over het verschil tussen de Westerse PWR-centrales en de Sovjetrussische RMBK-centrales cfr. H. Jans, Tsjernobyl, o.c. pp. 982-985.

[p. 151]

het verloop van de nucleaire kettingreactie. Tenslotte drukten de Westerse deskundigen er hun verwondering over uit dat het ultieme veiligheidsmechanisme - het stilleggen van de reactor door er alle regelstaven in neer te laten - in de RMBK-centrales nog steeds niet geautomatiseerd was, maar door menselijke tussenkomst diende te gebeuren.

Wat de praktische gevolgtrekkingen betreft, bleken de Sovjetdeskundigen toch wel gevoelig te zijn voor de veelvuldig geuite kritiek. In Wenen deelden zij mee dat zij intussen de helft van hun RMBK-centrales hebben stilgelegd om er verbeteringen in aan te brengen. Het aantal regelstaven zou van 30 tot 80 worden opgevoerd. En deze zouden permanent een eindje ingeschoven blijven, ook al mocht het nominaal vermogen van de reactor daardoor met 10% verminderen. Op het punt van het niet geautomatiseerde stilleggen van de reactor gaven zij zelfs toe ‘dat zij in het verleden meer fiducie hadden gehad in de betrouwbaarheid van het personeel dan in automatische systemen’ en dat dit nu zou worden herzien. Op de slotconferentie in Wenen waren alle deskundigen het alvast over twee punten eens. 1. De kennis van de zeer complexe, fysische processen die tijdens de werking van een kernreactor doorgang vinden, moet nog terdege worden uitgebreid. 2. Men mag beslist niet alle aandacht toespitsen op het, nog zo geautomatiseerde, voorkomen van het ‘ergste ongeval’, maar inderdaad het samenvallen van zogenaamde kleine gebreken of defecten en menselijke fouten verdient een verscherpte en nooit aflatende aandacht. Het verwijt dat officiële richtlijnen te weinig nadruk plegen te leggen op het potentiële gevaar van menselijke fouten werd al in 1975 gericht tot de bevoegde instanties in de VS¹³.

Eveneens al meer dan tien jaar geleden noteerde een medewerker van Streven in zijn theoretische evaluatie van een ‘ergste ongeval’ in een kerncentrale: ‘De atmosferische conditie en de bevolkingsdichtheid zijn determinerend in het bepalen van de ernst van het ongeval’¹⁴. Op 19 september bevestigde de Sovjetminister van financiën de officiële raming van de opgelopen schade (de kosten van de evacuatie en de bouw van nieuwe woningen inbegrepen): 2 miljard roebel (3 miljard volgens de officiële koers). En uit Kiev kwam de mededeling dat meer dan 1.500 km² voorlopig ongeschikt zijn voor de landbouw. Toch zijn deze gevolgen nog bescheiden,

13 In het Risk Assessment Review Group Report to the U.S. Nuclear Regulatory Commission, National Technical Information Service, 1975.

14 P. Cardon de Lichtbuer, De veiligheid van kernreactoren II, in Streven, december 1975, p. 226.

[p. 152]

vergeleken met de meest heilloze combinatie van toegepaste kernwetenschap waartoe wij nu reeds in staat zijn en waarmee de boven geciteerde Amerikaanse auteurs hun studie besloten¹⁵. Een kernbom op een kerncentrale, dat zou pas het ultieme wapen zijn waarmee men een heel volk op de knieën krijgt. Als de wind maar ‘goed’ zit, rekenden de auteurs ons voor, volstaat één kernbom op één kerncentrale in het Rijn-Neckargebied om een derde van het Westduitse grondgebied voor maanden onbewoonbaar te maken. Na Tsjernobyl kan de juistheid van deze prognose nog nauwelijks betwijfeld worden. En stem ik derhalve in met de conclusie van de auteurs: ‘Dit punt kàn niet overtrokken (overstated) worden: een kernoorlog met kerncentrales als doelwit behelst de altijd aanwezige bedreiging met lijden en dood op een schaal die in de menselijke geschiedenis haar weerga niet heeft’.

15 Steven A. Fetter & Kosta Tsipis, o.c., p. 39.