Streven. Vlaamse editie. Jaargang 51

[p. 631]

Ida Gerhardt
Het raken aan de zomen van het licht
J. Alaerts s.j.

Begin 1983 verscheen van I. Gerhardts hand De zomen van het licht, een bundel gedichten die ze situeert tussen 1980 en 1982. In het eerste gedicht (Grensgebied I) verwondert ze zich over het feit dat ze nog bestaat:

Toch onbegrijpelijk dat ik nog besta:
ik word straks zesenzeventig, welgeteld.

Zo ziet zij het in 1980. Twee jaar later componeert ze het laatste gedicht van de bundel (Grensgebied II), en stelt ze zich weer voor het raadsel van de hoge ouderdom:

nog tellende mijns ondanks èn alreeds
ervarende dat er geen tijd bestáát,

besef ik bij dit wijlen aan de grens
het raadsel van de hoge ouderdom:
het prijsgegeven zijn en alreeds vrij.
Het raken aan de zomen van het licht.

Hier is nu meer dan verwondering over haar nog-bestaan; hier ontsluiert ze de beleving (‘alreeds ervarende besef ik’) van een mysterie, ‘het raken aan de zomen van het licht’.

Dit mysterie lijkt wel een paradox. Want het wordt omschreven als een samengaan van tijd en geen-tijd: ‘nog tellende... èn alreeds ervarende dat er geen tijd bestáát’; en als een samengaan van aftakeling en bevrijding, van sterven en leven: ‘het prijsgegeven zijn en alreeds vrij’. Deze paradox van haar bestaan ervaart zij als een alles verhelderend mysterie, omdat het een raken is aan de zomen van het licht, van Gods eigen licht en leven. Het beeld ‘de zomen van het licht’ komt in deze zin reeds voor in het vierde deel van Het levend monogram, de bundel die zij tien jaar eerder, in 1973, publiceerde. Op blz. 59 vinden we daar onder de Engelse titel Green pastures (groene weiden) een gedicht waarvan de slotstrofe luidt:

[p. 632]

 

In de zomen van het licht

 

gaan wij aardse beiden;

 

komend voor zijn aangezicht

 

aan het eind der tijden

 

zien wij eindelijk, ongedeeld,

 

wat geen aardse wei verbeeldt:

 

Glans in glans, door glans omspeeld

 

op de groene weiden.

Wat in 1973 als toekomst en vervulling van een menselijke vriendschap wordt geschouwd (‘zien wij eindelijk, ongedeeld’) heet vrij mysterieus ‘Glans in glans, door glans omspeeld’. In de hoofdletter van ‘Glans’ vinden we een beslissende steun om die vervulling te duiden als een uiteindelijke ontmoeting met de Heerlijkheid, het licht dat God zelf is, en wel de God van Jezus Christus, één in drie personen; daarom staat er driemaal ‘glans’: ‘Glans in glans, door glans omspeeld’. Ook verwijzen hier ‘de zomen van het licht’ naar het begin, naar de stralende rand van dat gebied vol licht en goddelijke glans. In 1982, tien jaar later, voelt I. Gerhardt dat gebied zo nabij, dat ze zich gerechtigd wèèt om haar hoge ouderdom te omschrijven als ‘het raken aan de zomen van het licht’.

Wanneer de dichter hetzelfde beeld laat weerkeren in de titel van haar laatste bundel - door hem De zomen van het licht te noemen -, dan weten wij dat daarin meer gedichten over die tastbare nabijheid Gods zullen voorkomen. Bij één daarvan blijf ik graag even verwijlen. Het staat op blz. 61 en heet: Ontkomen. Onder het lezen wordt de titel geleidelijk aan duidelijker: ontkomen zijn is een ontsnapping aan het zelf, een verloren hebben van alle zelf-reflectie of terugwending naar zichzelf, omdat men ‘eenkennig gewend’ is naar ‘de Ene die was en is’. Maar eerst het gedicht:

Diep in de stilte binnengedaald-
zoals een vis
zoals een vis
binnen het water ademhaalt,
water dat adem en aanvang is.

Diep in de stilte - en vrij geraakt,
zoals een vis
zoals een vis
zwaarteloos vaart men vinnen en staart,
voelend wat water en koelte is.

Diep in de stilte eenkennig gewend
- zoals de vis

[p. 633]

 

zoals de vis

 

enkel kent zijn element -

 

kennend de Ene die was en is.

De drie strofen bepalen driemaal de betekenis van ‘ontkomen’, de titel die als vorm een voltooid deelwoord is. Daarom werd elke strofe opgebouwd rond een nieuw voltooid deelwoord: binnengedaald - vrij geraakt - eenkennig gewend. Bij de eerste lezing wekt het bevreemding dat er geen hoofdzin in een persoonlijke wijze voorkomt. Wel zijn er drie vergelijkende zinnen, met ‘vis’ als onderwerp. Ik geloof dat we hier een wet van het contemplatieve, in God ontkomen, leven toegepast vinden: nl. dat men daarin nooit ‘ik’ zegt. Bij Jan van Ruusbroec, onze mystieke schrijver uit de 14e eeuw, gaat dit zo ver, dat men hem ervan verdenken kon zelf helemaal geen contemplatief te zijn geweest. Hij vertelt immers nooit dat hij het zelf meemaakt; op dat niveau zegt hij nooit ‘ik’.

Wat in dit gedicht ook dadelijk opvalt, is het ‘Diep in de stilte’, waarmee elke strofe begint. Ruusbroec kan ook hier de toegang helpen ontsluiten tot wat de dichter bedoelt. Is het volgens Ruusbroec niet in het ‘stille wezen van de ziel’ dat de H. Drieëenheid leeft, en is het niet dààr dat de contemplatief zich tot eenvoud weet gebracht, aan de zijde en op de plaats van Christus?

Elke strofe draait letterlijk rond de vergelijking met een vis, de derde keer staat er zelfs: de vis. Het vis-motief moet bij I. Gerhardt op Christus worden betrokken; dat beseft ieder die wat thuis is in haar bundel uit 1973, Het levend monogram. De dichter bracht daarin deze aantekening aan, op blz. 71: ‘Het levend Monogram: het teken der vroegste Christenen was een vis. De letters van het Griekse woord Ichthys (vis) zijn de beginletters van de vijf Griekse woorden, waarvan de vertaling luidt: “Jezus Christus, Zoon Gods, Heiland”’. Vooral in de derde strofe gebruikt de dichter dè vis ook als een symbool. Het is meer dan een vergelijking. De vis wordt een symbool van Christus die ‘enkel kent zijn element’. Wanneer we aan de symbolische betekenis van de vis voorbijgaan, blijft de tekst verstaanbaar, maar boet hij in aan geladenheid.

Hernemen we nu strofe na strofe. De kern van de eerste strofe valt samen met de eerste regel: ‘Diep in de stilte binnengedaald’. Sommigen denken wellicht aan een drukfout: moet het niet ‘binnengehaald’ zijn? Zo iets mogen we bij I. Gerhardt als uitgesloten beschouwen! ‘Normaler’ zou geklonken hebben: ‘binnengehaald’ of ‘afgedaald’ - maar nee, er staat ‘binnengedaald’. Een taalkundige vondst, die twee betekenissen in één woord samen te ballen. De dichter voelde aan dat het elan van het diepere

[p. 634]

gebed vertaald moest kunnen worden in één woord, omdat eenvoud hier troef is - ‘zoals een vis binnen het water ademhaalt’. Hier staat meteen dat de vis leeft en beweegt in iets anders dan hemzelf. Zo leeft de contemplatieve mens binnen de totaal Andere, als in zijn natuurlijk milieu - hoe goddelijk die andere ook is. Dat natuurlijke milieu, die diepe stilte, is voor hem ‘adem en aanvang’, de lucht waarvan hij leeft en de inspiratie van al wat hij doet.

De tweede strofe begint met een samenvatting van de eerste: ‘Diep in de stilte’. Wat dan volgt - ‘en vrij geraakt’ - is een eerste kenmerk van het leven ‘diep in de stilte’: het ontsnapt-zijn aan onszelf en aan onze gewichtigheid, ‘zoals een vis zwaarteloos vaart met vinnen en staart’. De enige die de contemplatieve mens volledig boeit is Degene in wie hij leeft - zoals die zwaarteloos varende vis enkel voelt ‘wat water en koelte is’.

De laatste strofe omschrijft het voornaamste kenmerk van een leven ‘diep in de stilte’. Om dit weer te geven werkt de dichter met een inclusie, die vanzelf een omhelzing oproept. In de eerste regel staat ‘eenkennig gewend’; de laatste herhaalt dit ongeveer: ‘kennend de Ene die was en is’. Kennen is hier zeker te verstaan in de rijkere bijbelse betekenis. De inclusie omsluit een vergelijking met dè vis, Christus, die ‘enkel kent zijn element’, dat is zijn Vader. Zo verstaan we beter dat ‘eenkennig gewend’ van de eerste regel. ‘Eenkennig’ betekent zowel ‘enkel kennend’ als ‘kennend de Ene’; ‘eenkennig gewend’ is hier dus: toegekeerd met het hele wezen, niet alleen met het verstand. Let ook op de verandering van klank in de derde strofe. In plaats van het water en al die lange a-klanken in de eerste en tweede strofe is hier sprake van het element dat een nieuwe toon aangeeft met e- en en-klanken.

In deze beschouwingen bij het gedicht Ontkomen hebben we iets trachten op te roepen van het raadsel waarin de dichter I. Gerhardt zich opgenomen ziet in haar hoge ouderdom. Vroeger reeds - weer in het vierde deel van Het levend monogram - gebruikte zij het woord ‘ontkomen’ in het gedicht Apocalyps. Maar het staat er in een heel andere context: ‘Ik zat in de wachtkamer van de trein / op dit veilig terrein God te ontkomen’. En toch krijgt ze daar in een flits de openbaring van Gods nabijheid in haar medemensen. Het doet ons denken aan het geheel onverwachte dat Ruusbroec kenmerkend vindt voor beginnend contemplatief gebed: ‘Wanneer de ziel slaperig wordt en traag en tenslotte is ingeslapen, weerklinkt plots in het midden van de nacht - dat is wanneer ze er helemaal geen erg in heeft - een geroep: “Zie, de bruidegom komt! Treed naar buiten en ga Hem tegemoet!”...’ (Geestelijke Bruiloft). Dit alles overtuigt ons dat I. Gerhardt een bijzonder begenadigd dichter is.

[p. 635]

Als slot past hier het voorlaatste gedicht van De zomen van het licht, dat de titel Het afscheid draagt. Opgebouwd uit tweeregelige strofen doet het - ook inhoudelijk - denken aan de Kinderkruistocht van M. Nijhoff. In een droom ziet ze een schip, een schoener, in een haven liggen. Haarzelf ziet ze als varensgast, als matroos en als genodigde, achtereenvolgens in het want, in de ra, en tenslotte hoog in het kraaienest. Het gedicht begint met het uitspreken van de last der jaren, maar ze overwint die door in te gaan op de genade van het ogenblik; de tijd om vaarwel te roepen is aangebroken. We voelen haar ‘raken aan de zomen van het licht’, wanneer ze triomfantelijk besluit, in een strofe van drie regels: ‘De horen meldt met grote stem de afvaart en het nieuw begin. De bootsman haalt de loopplank in’.

Nu zwaarder wordt der jaren last
verschijnt mij vaak een droomgezicht:

een haven waar een schoener ligt,
en ik: ik ben een varensgast.

En hoor: zij zingen al aan boord,
en taal wordt mij hun vreemde taal.

‘Vaarwel, mijn liefste en mijn land;
ik ben het beste in het want.

Vaarwel, houd mij geen ontrouw na;
ik ben het beste in de ra.

Vrienden, vaarwel! Ik ben het best
daarboven in het kraaienest’.

Ik heb geen wensen meer: ik ben
een varensgast, en één van hen.

De horen meldt met grote stem
de afvaart en het nieuw begin.
De bootsman haalt de loopplank in.

De aangehaalde dichtbundels werden uitgegeven door Athenaeum - Polak en Van Gennep (Amsterdam).