Streven. Jaargang 10

[p. t.o. 752]

St.-Jacobskruiskruid - Museum Boymans, Rotterdam

Oude Stronk - Gemeente-museum, Arnhem

[p. t.o. 753]

‘Brief van de Kloosterberg’ - Gemeente-museum, Arnhem

Dode Gaai - Bezit Gemeente Nijmegen

[p. 753]

Kunstkroniek
Dr. C. de Groot
Chris le Roy

OP het binnen-zijluik van De aanbidding van het Lam Gods, het beroemde schilderstuk uit de Gentse kathedraal, ziet men hoog boven de hoofden van de rechtvaardige rechters een rotsplateau, dat met gras, bloemen en planten dicht begroeid is. Ook in de rotsspleten hebben enkele schaarse bloemen levensmogelijkheid gevonden. Bijzonder verrast, bij een aandachtige beschouwing van deze microcosmos, de nauwkeurigheid van uitbeelding, de liefdevolle toewijding om ook het kleinste detail niet te verwaarlozen. Het getuigt van de grote eerbied voor het wonder der natuur. In dit weinig opvallende maar fijne detail van het kunstwerk heeft de kunstenaar zijn echt-Nederlandse aard beleden: een hartelijke belangstelling voor de natuur.

Enige jaren later zal de grote, geheimzinnige meester Hugo van der Goes op zijn Aanbidding der herders (Gal. Uffizi, Florence) twee vazen met bloemen schilderen, die misschien wel tot de ontroerendste stillevens behoren van onze vroege kunst. Deze bloemen spreken een zachte melancholieke taal, waardoor zij inderdaad vervuld zijn van een stil en teder leven. Voortaan zullen de eigenschappen van deze zeer vroege natuuruitbeeldingen tot de belangrijkste kenmerken behoren van de rijke reeks stillevens, die in dit land, een der vaderlanden van de schildering der niet-bezielde voorwerpen en van bloemen, zoals Charles Sterling dit uitdrukte, ontstonden. De Nederlander heeft de stilte lief, de zachte, geheimnisvolle, bijna weemoedige en vruchtbare stilte, die Thomas à Kempis wist vast te houden in zijn boekje van de Imitatio Christi, die trilt in het grijze licht van onze oude kerken en kathedralen en die tot mysterieus leven wordt gewekt in de stillevens van onze kunst. In het stilleven, en vooral in het bloemstuk, omdat zich daarin ook een andere tedere liefde van de Nederlander openbaart, zijn sympathie voor bloem en plant, heeft de Nederlandse kunst vaak het beste gegeven van wat zij kon uitbeelden. Hierin heeft zij een roemrijke traditie geschapen.

Deze traditie, voor onze gebieden door de gebroeders van Eyck en Hugo van der Goes zo met stille schroom en edele toewijding begonnen, werd met Vlaamse gulheid voortgezet door J. Bruegel. Later zullen begaafde kunstenaars als A. Bosschaert, J. de Geyn, R. Savery het bloemenstilleven als begerig geobserveerd object voor hun kunst kiezen, om zo de schakel te vormen tot de volgecomponeerde hoogtepunten in de kunst van het bloemstuk in de gouden eeuw, gelijk meesters als J.D. de Heem, A. Mignon en Rachel Ruysch dit uitvoerden. Daarnaast zal in stilte, maar daarom juist zo ontroerend teder, bloeien de verfijnde kunst van die nobele kunstenares Maria Sibylla Merian. Melodieus als haar naam is ook haar bescheiden, ingetogen kunst, die bij de echte kunstliefhebbers evenwel de volle waardering vindt, die zij verdient. Zelfs in het eerste, luidruchtige gedeelte van de 19de eeuw vindt het, voor de romantiek weinig spectaculaire, bloemstuk nog toegewijde kunstenaars in de gebroeders Van Os, die voortbouwen op de princiepen van de laat-zeventiende-eeuwse meesters. Na

[p. 754]

een periode van inzinking van het genre, zal in de moderne tijd de Leidse meester Floris Verster bloemenstillevens schilderen in een sonoor kleurengamma, waarin een machtig leven vibreert, zoals in de vaas met enkele fel-kleurige tulpen, eenzaam prijkend in een stil hoekje van het atelier. Maar niet minder pulseert het leven in het eucalyptustakje, met zorgzame hand twintig jaren vroeger, door deze zelfde kunstenaar, in waskrijt getekend.

Chris le Roy, van wiens werk men op 't ogenblik een gedeelte kan zien in het Museum Boymans te Rotterdam, is in vele opzichten verwant aan Floris Verster. Misschien zou het te veel gezegd zijn, om hem een leerling van Verster te noemen, maar men mag hem zeker wel aanduiden als iemand die geestelijk nauw met hem verbonden is. Daarmede is dan ook het werk van Le Roy geworteld in de rijke traditie van deze echt Nederlandse kunst.

Chris le Roy werd geboren in 1884 en behoort dus tot de generatie van Theo van Doesburg, Jan Sluyters, Herman Kruyder, Leo Gestel, Piet en Matthieu Wiegman, kunstenaars die stonden midden in de branding van de nieuwe stromingen, die na het impressionisme opkwamen. Le Roy heeft met het streven van deze kunstenaars weinig onmiddellijk te maken gehad, deels waarschijnlijk omdat hij door omstandigheden pas later zich geheel aan de schilderkunst wijdde, maar vooral omdat, menen wij, zijn sterk karakter en artistiek temperament zich minder bekommerde om theorieën over diverse richtingen in de kunst, dan wel om de schoonheid van de artistieke daad. Toen hij op latere leeftijd een nieuwe carrière begon in de kunst, werkte hij met grote geestdrift en meeslepend élan, alsof hij de jaren voor de kunst wilde inhalen, die waren voorbijgegaan in de vervulling van zijn eerste levensopgaaf. Intussen heeft Le Roy ook nu nog niet ingeboet aan werklust en werkkracht. Omstreeks 1920 ontstonden zijn prachtige stoere tekeningen van figuren uit de Leidse werkinrichting, die momenteel in het bezit zijn o.a. van het Leidse Museum De Lakenhal. 't Was een sterk begin en tegelijk een geslaagde poging. De markante gestalten van mensen, verdiept in hun arbeid, werden hier vastgelegd in de omraming van een monumentaal lijnenspel. Deze tekeningen, in hun forsheid, blijven merkwaardig voor de ontwikkeling van de kunstenaar Le Roy, die later in zijn delicate bloemstudies de zachte poëtische zijde van zijn wezen zal openbaren. Maar ook zeker daarom zal hij zelfs bij de uitbeelding van enkele nietige plantjes op een verwaarloosd plekje in 't veld, een grootsheid van visie tonen, waarin de monumentaliteit van zijn eerste tekeningen bescheiden maar nog overtuigend aanwezig is. In dit opzicht is belangrijk de prachtige tekening van het klein hoefblad (Mus. Boymans) die wel tot de schoonste dingen behoort, die in ons land op dit gebied gemaakt zijn.

In de twintiger jaren van deze eeuw ging Le Roy zich ook met volle overgave wijden aan de lithografie. De lithografie biedt aan een kunstenaar die dit medium wenst te gebruiken, grote mogelijkheden. De rijke kleurnuanceringen, van diep-zwarte over zilver-grijze tot lichte blanke tonen, de geheimzinnige onvermoede effecten, die deze magische steen bergt, waren voor vele moderne kunstenaars een reden om door middel van de lithografie hun visie te realiseren. Jan Veth tekende in deze techniek zijn karakteristieke portretten, Theo Hoytema zijn dierbare vogels, Moulijn weelderige parken, Jan Voerman Jr. prachtige bloemen. Chris le Roy ontwerpt in de jaren 1924-1926 enige fraaie kalenders van bloemen en planten, in meerdere kleuren op steen getekend, die de artistieke waarde van de gewoonlijk uitgegeven kalender ver overtroffen, en daarom nu

[p. 755]

nog met zorg worden bewaard in de prentenkabinetten van het Rijksmuseum en Museum Boymans. Ook na 1926 blijft Le Roy nog jaarlijks zijn kalenders uitgeven met prachtige beelden uit de natuur, die wel in minder kostbare techniek zijn uitgevoerd, maar toch een hoge artistieke waarde hebben.

Naast de poëtische bloemenstillevens, in harmonieus kleuren- en lijnenspel opgebouwd, tekende de kunstenaar vele jaren lang de talrijke vogels die hij observeerde in de vrije natuur en in de dierentuin; ook in deze wezentjes ontdekt hij de schoonheid van de sierlijke lijn, de gracie van hun vorm, het verrassende van hun verschijning, en met gevoel voor humor maar ook met grote fijngevoeligheid schrijft hij de fraaie lijn van hun gestalten neer op het blanke of getinte papier, waar zij worden tot een luisterrijk, speels of geestig gedicht. Want niet alleen in zijn bloemstudies is Le Roy een poëtisch verbeelder, ook in de uitbeelding van deze sympathieke dierenwereld is hij een dichter. Onwillekeurig denkt men bij de beschouwing van zijn natuurstudies, bloemen, planten of vogels, aan Guido Gezelle, voor wie de natuur, ook in haar minder spectaculaire uitingen, toch een rijke bron van inspiratie was.

In de volgende jaren wordt de kunst van Le Roy strakker, meer gestileerd. De kunstenaar schijnt dieper in zichzelf te keren; de natuurobjecten ondergaan bij de weergave in sterker mate de invloed van zijn bezinnende, schouwende geest, die het bijkomstige meer en meer loslaat, om zich geheel en al te richten op het essentiële van de zaken. Hij onderkent steeds duidelijker de logische opbouw van bloem en blad, de fraaie constructie van het dier en brengt deze ook nadrukkelijker tot uitdrukking. Toch houdt hij voldoende vast aan de realiteit om niet te vervallen in een spitsvondig levenloos lijnenspel. Misschien zou men als oorzaak van zijn streven naar een gestileerde vormgeving ook een doorwerking van zijn Franse afkomst mogen zien. De bekende kunstgeleerde Charles Sterling heeft hieromtrent al vroeger opgemerkt, dat de Nederlandse schilder vanouds meer direct realistisch was dan de Fransman, die aangetrokken wordt door de stilering.

Maar ook bij dit verworven inzicht blijft zijn ontwikkeling niet stilstaan.

Sinds jaren tekent hij in zijn dierbaar gebied van de Plasmolen, bij Nijmegen. In dit schone stuk natuur, door de oorlog wreed geschonden, ontdekte hij steeds nieuwe motieven voor zijn kunst; zijn fantasie vindt voortdurend wisselende bronnen voor zijn inspiratie in de grillige vegetatie die zich met bijna tropische weelde ontwikkelt in de zeldzaam bezochte bossen. Hier schildert hij ook vele torso's van boomstammen, verwoest leven dat nog worstelt om zijn bestaan; op de verweerde schors woekeren vreemde grillige zwammen, spookachtige poliepen loeren uit duistere spleten en lugubere holen, maar toch ontspruiten weer nieuwe loten uit de bijna dode stam. Meermalen heeft Le Roy de worsteling met de ondergang van deze natuur-ruïne in een aangrijpende visie weergegeven. Hij heeft de tragiek gevoeld, die deze strijd op leven en dood doorhuivert en hem maakt tot een symbool van menig mensenleven. ‘Media vita in morte sumus’, zong de middeleeuwse dichter, en de moderne kunstenaar componeert bij dit zwaarmoedig gedicht de navrante muziek van zijn lijnen- en kleurenspel. Deze gouaches zijn vaak van een morbide schoonheid en huiveringwekkende pracht. 't Is boeiend ook te zien, hoe Le Roy hier dikwijls tot zeer abstracte composities komt. De geest, de gedachte wordt steeds sterker geaccentueerd, zonder evenwel de vorm, het zichtbare beeld te verwaarlozen. Wat de moderne ontwerper van abstracte kunst nauwelijks weet te bereiken in een moeizaam spel van compone-

[p. 756]

ren en berekenen, ontstaat in deze laatste grote reeks gouaches van Le Roy schijnbaar geheel spontaan, vanzelfsprekend, omdat de inspiratiebron voor zijn abstracte vormen ook wederom de natuur is in haar eindeloze verscheidenheid. Uit deze overvloed put de kunstenaar, zodat zijn kunst bevrijd blijft van alles wat pijnlijk geconstrueerd of cerebraal gewrongen is. Aan deze tekortkomingen, die zo vaak inherent zijn aan de uitingen van abstracte kunst, is het werk van Le Roy ontkomen, en daarom lijken zijn voortreffelijk geslaagde experimenten in deze richting, vruchtbare mogelijkheden te scheppen tot verrijking van het gebied der figuurloze voorstelling. Zij zullen in ieder geval in staat zijn, om het te bezielen met een speelser weelderiger fantasie. Deze fraaie schilderingen zouden zich ook bijzonder goed lenen voor ontwerpen van wandtapijten want zij hebben bovendien een sterk decoratief karakter.

Overziet men de kunst van Chris le Roy, en de boeiende retrospectieve tentoonstelling van zijn werk, momenteel in Museum Boymans te Rotterdam, biedt daarvoor een uitstekende gelegenheid, dan openbaart zich deze kunstenaar aan ons als een persoonlijkheid van grote vitaliteit, edele werkdrift en fijne smaak. Zijn rijke fantasie schijnt na de vele schone verrassingen die zij reeds bracht, nog geenszins aan het einde van haar mogelijkheden gekomen te zijn. Een fijnzinnige, poëtische stemming ligt over al zijn werken, zodat het altijd fris en jong blijft, en niet is te vangen binnen de grenzen van een bepaalde stijl of periode. Zij, die de stille rust van de ware schoonheid willen smaken, zullen in de beschouwing van zijn werk daartoe ruimschoots gelegenheid vinden. Men kan zich in verschillende plaatsen van ons land diepgaander met zijn kunst confronteren, want onze grote musea zoals het Rijksmuseum, Museum Boymans, de Lakenhal te Leiden en het museum te Arnhem hebben bijtijds voldoende werk verzameld van deze kunstenaar, die op zo'n uitnemende wijze de oude roemrijke Nederlandse traditie van het bloemenstilleven heeft voortgezet.