Streven. Jaargang 10

[p. 670]

Toneelkroniek
‘Voorlopig Vonnis’
Zelfkritiek
Fred Engelen

TOEN ik enige tijd geleden in Arnhem, bij het gezelschap Theater, de première bijwoonde van F. Dürrenmatts Het bezoek van de oude Dame, werd ik getroffen door de grote artistieke gaafheid van de vertoning en de eenheid van stijl waarin ze werd voorgebracht: acteurs, technici, decorateurs en regisseur hadden hiertoe, in een zelfde geest, samengewerkt. Bij de spelers was het duidelijk merkbaar dat zij zich, met onderdrukking van alle persoonlijke eerste-plans-neigingen, bewust hadden overgegeven aan een dienende gedachte en met klare intelligentie de generale lijn van het stuk en zijn vormgeving hadden begrepen en uitgebeeld. De charmante manier b.v. waarop drie der spelers zich in bomen transformeerden, of in een kapstok, of in een koekoek, bewees hun juist begrip van wat toneel moet zijn: een gemeenschapskunst, een collectieve mededeling. Niet alleen het woord, niet alleen het gebaar brengen die mededeling over aan het publiek, maar wat ik zou noemen de projectie van beide in de ruimte en de tijd. Het woord en het gebaar, in hun eigen ruimte geplaatst - hier b.v. het bos -, worden de actie, worden de levende beelden van de dramatische kunst. De bomen waren hier onontbeerlijk, én geloofwaardig, d.w.z. natuurlijk in hun verhouding tot de andere menigvuldige suggesties en conventies, van taal, tijd, ruimte, materie en emotie. In dit geval waren de bomen de acteurs, die zichzelf tot fauna en flora van het woud proclameerden en ten volle natuurlijk, d.i. geloofwaardig waren. Dezelfde bezorgdheid kon ik merken in het gevoelig maken van het tijdsverloop: dezelfde schuchtere bewegingen en ritmen bij de miserabele leegheid van de aanvang, onafwendbaar opgevoerd, in een niet-voelbaar groot aantal taferelen (15), tot de tragische gesaccadeerde slotritmen der schrijnende ontknoping.

Verantwoordelijk voor deze hoge artistieke prestatie was een viermanschap van deugdelijk Hollands klinkende namen: vertaling - M. Dikker, muziek - P. v.d. Staak, decor - J. Snoek, regie - Mw. E. Hoomans. Ieder voor zijn taak gespecialiseerd, ze hartstochtelijk verdedigend, tot samenwerking georchestreerd door een jong driemanschap van directeuren, mensen van het theater. Een arbeidssfeer waarin de komende première doel en zorg is, verwachting en vreugde, niet gestoord door vreemde, onbevoegde inmenging, noch vervlakt door ongeïnspireerde routinemedewerking. Het interessante repertoire van dit gezelschap is een logisch uitvloeisel van deze equipe-arbeid, die bovendien een ruggesteun vindt in de gewiekste onderlegdheid van Mw. Westerlinck, hun dramaturge. Voor kort brachten zij de Nederlandse creatie van Het Dagboek van Anne Frank van F. Goodrich en A. Hackett, in de regie van K. Guttmann en met de decors van Boris Aronson uit Amerika. Met Nieuwjaar was het de Nederlandse creatie van het Joegoslavische stuk Dundo Maroje, in de regie van Marko Foter uit Dubrovnic.

De vergelijking van eigen werk met wat men elders juist en gelukkig-makend

[p. 671]

heeft bevonden, is een vorm van zelfkritiek, die de weg openhoudt naar vernieuwing en volmaking. De alom in onze pers en radio geprezen opvoering van Jozef Van Hoecks Voorlopig Vonnis kan op een eerste gezicht de vergelijking doorstaan met de hiervoor besprokene. Thema en dramatische stuwkracht zijn, zowel bij Van Hoeck als bij Dürrenmatt, van brandend actueel belang en zijn met klaarheid en juiste intuïtie tot een visionair spiegelbeeld geworden. Heel zeker is Dürrenmatt een grotere dichterlijke persoonlijkheid en is zijn woord ontroerender, zijn beeld soepeler, zijn betoog minder verbrokkeld. Maar het extravagante van zijn sfeer, het gezochte van de toevalligheden in het milieu en de personages maken een vlucht in de poëzie allernoodzakelijkst en verzwakken de algemene waarheid van zijn betoog. In Voorlopig Vonnis vinden we een grotere mystiek, een rijpere eenvoud, een fellere waarheid, en dit herstelt het evenwicht in het voordeel van de Vlaming.

Naar de vorm hebben beide auteurs - die, zonder van het theater te zijn, dit diep eerbiedigen en liefhebben - naar dezelfde middelen gegrepen. Een bondig verhaal, zonder overtolligheden, zonder acht te slaan op wisselingen van plaats en tijd, modern, snel. Het zijn, zoals een Vlaams criticus het zo hoffelijk uitdrukt, ‘knutselaars die zo maar wat toneeltjes aan elkaar lijmen, in de hoop dat de regisseur er wel wat van maken zal’. Wel ja, dat is inderdaad de taak van de regisseur en zijn artistieke medewerkers, decorontwerpers, musici, belichters, theatertechnici. Daarin doen ze dan toch maar Shakespeare na, zonder hem ook maar te benaderen natuurlijk. En hierin juist heeft de regisseur bij Voorlopig Vonnis gefaald en blijft hij met een volle lengte achter bij zijn Nederlandse collega. De reeds beklemtoonde gaafheid bij Het Bezoek der oude Dame werd in Vlaanderen niet bereikt met Voorlopig Vonnis. Niettegenstaande een enthousiaste vertolking, die misschien iets te cerebraal was bij ‘hij’ en ‘zij’, niettegenstaande de zich naar het einde toespitsende ritmen en de treffende beelden. Zelfs de muzikale achtergronden, het geluidsdecor en de theatrale klankbeelden, die tijdig falende stemvolumes konden overnemen, waren treffend in overeenstemming met wat de auteur had gewenst en het publiek zich ging voorstellen. Zo luidden althans de kritieken. Maar mijn grote fout als regisseur is, dat ik met al deze dingen mijn boekje ben te buiten gegaan, mij gemengd heb in zaken waartoe ik - noch mijn collega's - bevoegd ben noch opgeleid: het decor-ontwerp. Ieder beeld op zichzelf kan juist geweest zijn, geloofwaardig in zijn steunende rol voor de actie, suggestief en vol sfeer, precies het bepaalde toneel dienend dat het moest omlijsten. Maar aan het geheel ontbrak de eenheid, die bij machte zou geweest zijn om van dit goede stuk een bijna volmaakte vertoning te maken. Plezierig vind ik het voor mezelf, dat mijn intuïtie mij dan toch onmerkbaar van de ene stijl naar de andere deed glijden, zodat de continuïteit van het totaalbeeld nooit gebroken werd. Maar de afstand tussen het eerste en het laatste beeld blijft daarom niet minder groot, én fout. Het eerste tafereel - een nachtelijke regenstraat in Berlijn 193[...] - was geheel constructief opgevat, met een massief deurportaal en poëtisch-realistische schaduwen. Het laatste was lineair en transparant, ijl en symbolisch - een vreemde regenavond in een Engels stadje. Van I¹ naar I² ging de stijl naar een soort constructivisme over - de wachtkamer van een station -; in I³ was hij schematisch - bureau interneringskamp -; in I⁴ - aula-universiteit - was er nog slechts een geraamte van een decor, terwijl het volgende beeld weer gebruik maakte van het renaissance-perspectief - tramhalte in Oxford - en het slot van I, met zijn fictief personage op de achter-

[p. 672]

grond, weer constructivistisch was. En zo gaat het verder in II, waar de schematische volumes van de twee kamers - waarin de zo traditionele en gemakkelijke oplossing van de anderskleurige gordijnen werd toegepast - afwisselden met de zeer geslaagde zee-horizon-suggestie, de fantastische rechtsscène en het reeds vermelde, fijn-poëtische lineaire slotbeeld.

Ach, ik vind het zo jammer, dat zo velen van onze schilders, beeldhouwers en bouwmeesters, niet de gelegenheid krijgen om mee te werken aan onze vertoningen. De hand en de gedisciplineerde emotie van een dezer zouden het middel gevonden hebben om deze juiste beeldencompositie met een gedurfde lijn te verbinden, even grillig en gedurfd als de bouw van Van Hoecks stuk zelf. De regie vermocht uit de schijnbare verwarring van de tekst - dank zij een toegewijde en van alle ijdelheid ontdane medewerking van de auteur - de gave menselijkheid en de generale lijn te voorschijn te halen. Naar de vorm echter was deze gaafheid niet zo geslaagd, en er moest een beroep gedaan worden op een ingenieuze belichting om voor de oningewijde doorsnee-toeschouwer deze stijlverwarring te verdoezelen. Doch daarmee betreden we het terrein van het vakmanschap, en verlaten dat van de Kunst - met een grote K - waar we, door samenwerking met andere kunstenaars, zouden kunnen gebleven zijn.

Spijt komt te laat. Onze tekortkoming hangt trouwens af van omstandigheden buiten onze wil, waar het hier de plaats niet is om over te handelen. We hopen maar weer op een volgende keer. Eéns in een mensenleven mag een regisseur toch hopen, een volmaakte vertoning te mogen brengen.