Streven. Jaargang 10

[p. 664]

Culturele kroniek
Dr. L. van Egeraat
De Italiaanse volksaard

DE Italiaanse volksaard heeft, naar het mij lijkt, als grondmotief het realisme, in deze zin dat het leven niet gewichtiger moet worden voorgesteld dan het is, dat het tenslotte erg simpel is en erg eenvoudig. Juist voor ons Nederlanders - die zo sterk neigen naar strakheid en gewichtigheid - is daarom een verblijf temidden van het Italiaanse volk een waarlijke verkwikking, wij worden er verrukt door een leven van uitzonderingen. In Italië heerst de vrijheid van de kinderen Gods. Die vrijheid vangt u op, gooit uw masker af en gunt u - wat men in Nederland zo zelden verdraagt - uw eigen leven. Het lijkt in Italië, alsof een last van u is weggenomen. De Latijnse wijsheid, dat de dingen gewoonlijk uit zichzelf beter zijn dan de mensen hen maken, straalt u van alle kanten tegen. De dingen moeten rijpen, farsi da se, zegt de Italiaan. Een persoon, die troppo preciso is, wordt niet geliefd. Het is een feit, dat artsen die pillen voorschrijven, daarmee in Italië weinig succes hebben. De Italiaan geeft zich precies zoals zijn natuur is. Hij let nooit op wat anderen van hem zeggen, kleedt zich op zijn werk in een onmogelijke dracht (beschouwt dit als vanzelfsprekend), maar in zijn vrije tijd uiterst elegant, zonder meer te willen schijnen dan hij is. Het type van de vrek is in de Italiaanse literatuur zeldzaam, want een al te grote bezorgdheid past niet bij het realisme. De Italiaan behoeft na gedane inspanning nooit ‘tot zichzelf te komen’, omdat hij altijd zichzelf is. Hij geniet de volle maat van levensvervoering, enkel in het genoegen van het loutere zijn. Een feest behoeft in Italië geen enkel motief te hebben, omdat het motief voor een feest in het feest zelf ligt.

Het realisme kan wel eens zodanig sterk worden, dat men zeer ogenblikkelijk gaat functioneren. De actie wordt dan meer cumulatief dan continu, de Italiaanse geschiedenis geeft daarvan voorbeelden. Nergens in Europa worden de doden zo snel begraven als in Italië. Van de moorden wordt ⅔ zonder voorbedachten rade gepleegd. Zonder het sfogo, het stoom afblazen, is de Italiaan onbestaanbaar. Ook de gesticulaties zijn een uiting daarvan. De Italiaan is door dat alles een extrovert type en verschilt in dit opzicht van de Spanjaard. Deze laat in zijn taal alles wat onnodig is schieten. Hij zegt ‘observador’, de Italiaan echter laat het ‘osservatore’ van zijn lippen vloeien en proeft daarbij de schoonheid van zijn taal zodanig, dat hij haar wil demonstreren.

Als gevolg van dezelfde realiteitszin wordt ook de liefde zelden door zakelijke overwegingen doorkruist. Anders dan vaak in Frankrijk bemint men hier niet ‘pour arriver’. Hoewel het Italiaanse leven niet kuis te noemen is, wordt het wel door een sterk gevoel voor de realiteit beschermd. Zodra bijv. de vrouw echtgenote en moeder is geworden, verandert zij van een door ieder achterna gelopen wezen tot een halve Madonna. Hetzelfde realiteitsgevoel leidt ertoe, dat verdiensten van anderen grif worden erkend en de Italiaan niet jaloers is. Eveneens veroorzaakt het realisme, dat in Italië niets natuurlijker is dan het bovennatuurlijke. Het godsdienstige en religieuze leven is ontvankelijk en kinderlijk. Met God en zijn heiligen gaat men om als met kameraden. Het geloof

[p. 665]

en het kerkelijk leven zijn niet slechter of beter dan bij ons, maar anders. De Italiaan heeft in alles de grote lijn voor ogen, waar wij Nederlanders peutermensjes zijn. In onze huizenbouw accentueren wij de details, in Italië bouwt men grandioser. Zo gaat het ook in het religieuze leven: of er in een kerk een kleedje verkeerd ligt of een stoel al dan niet op de juiste plaats staat, is niet belangrijk, want ondanks deze kleinigheden kan het leven toch zeer sterk met de eeuwigheid zijn verbonden en is dat ook inderdaad. Men houdt er de fundamentele beginselen voor ogen en leeft verder onder de wet van de vrijheid en de liefde, waar wij Nederlanders gemakkelijker leven onder die van de vrees. De Italianen bidden zeer devoot, zich niets aantrekkend van hun omgeving en van menselijk opzicht. Zijn zij echter klaar met het gebed, dan staan zij blij op, groeten andere kerkgangers en maken met hen een praatje. De gewijde ruimte schijnt plotseling verbroken, een vroom omhulsel weggeworpen. Althans in ónze ogen schijnt dit zo, omdat voor ons de kerk als gewijde ruimte blijft, ook als wij het gebed hebben beëindigd. In Italië echter beweegt men zich niet in vrees voor God door de kerk, maar in speelse blijdschap, omdat men in het huis van de goede Vader is.

Naar twee verschillende richtingen werkt dit realisme zich nu uit. De ene wordt gesymboliseerd door de levensvisie van Franciscus, de andere door die van Macchiavelli.

Van Sint-Franciscus komt de welhaast kinderlijke en aesthetische levensbeschouwing, die gevoel boven ratio stelt. Deze aesthetische levensvisie stelt de vormzijde voorop, zoals blijkt in zowel kunst als landschap. Het natuurlijke wordt aanvaard als een godsgeschenk en het talent verrukt iedereen. ‘Hij is niet als anderen’ impliceert bijna steeds eerbied en bewondering. Een man met een mandoline is een man met geluk en een met lange haren is welhaast een cherubijn. Een der eerst ontwakende gevoelens is het schoonheidsgevoel, dat zich openbaart in allerlei kleinigheden: hoe een balkon versierd is met bloemen, hoe een vrouw steeds kaarsrecht loopt en, zonder indecent te worden, steeds haar natuurlijke gratie vertoont, in de manier waarop de bomen precies op de juiste punten in het landschap geplaatst schijnen te zijn. Zeer veel waarde hechten de Italianen dan ook aan de uiterlijke verschijning. Het dragen van shorts en het rondlopen met opgestroopte mouwen geldt, buiten de uitgesproken badplaatsen, als onbeschaafd.

Andere trekken van de Franciscaanse levensvisie zijn de zeer grote toegeeflijke gezindheid en de liefde voor het kind. De kinderen staan in het hart der samenleving en in hen wordt de tastbare goedheid van het leven gerealiseerd. Het kind is in Italië álles, wat ook een gevolg is van het feit, dat de schoonheid der jeugd in dit land snel verwelkt is en men de elders bestaande verering voor de jeugd op de kinderen overdraagt. De mooiste speelgoedwinkels bevinden zich in Italië. Elke vader en moeder doet waar het kind zin in heeft. Wanneer men nu echter anderzijds ziet, hoe de kinderen zeer gehecht zijn aan hun ouders, zal men niet langer van verwennerij spreken. De kwestie is nl. deze, dat de Italiaanse kinderen zich ook onder elkaar zeer vrij en ongedwongen, ja hoffelijk, gedragen. De ouders willen deze ongedwongenheid aanwakkeren en behandelen hun kinderen daarom met de tere bezorgdheid van de ouderen, maar tevens in de sfeer van partnership, als gelijken dus. Een ander, niet bedoeld, gevolg daarvan is wel, dat de kinderen snel volwassen zijn. In elk geval ontstaan door dat alles

[p. 666]

nauwe gezinsbanden, die ook gehandhaafd blijven wanneer de kinderen getrouwd raken. Tegen Kerstmis reist men vaak meer dan 1000 km ver om de feestdagen bij zijn ouders te vieren. Grappen op schoonouders zijn zeldzaam. Het meest vereerd is de grootmoeder, die - is zij eenmaal de vijftig gepasseerd - alles regeert en een conservatief element in de Italiaanse samenleving brengt. De Italiaanse familiesolidariteit is de ruggegraat van vele handels- en industriële ondernemingen.

Tegenover Franciscus staat Macchiavelli, ook een klare realist, maar nu in deze zin, dat het verstand zegeviert boven de emotie. Ook diens levensvisie openbaart zich in de Italiaanse volksaard. De in het Frans veel voorkomende è-klank drukt maat en balans uit, de Fransman is daarom vooral ratio. De a en de o van de Spanjaard duiden op passie. De Italiaan beweegt zich daar tussenin: zijn passie wordt gescherpt door de ratio: hij drukt zich uit in scherpte, in de i-klank. Deze klinker, de meest geprononceerde van alle, komt in het Italiaans meer voor dan in enige andere taal. Daaraan zou kunnen beantwoorden een scherp gericht zijn van de spreker op een bepaald doel (de Italianen zijn ook goede schermers). De Italiaanse historie en politiek is vol van Macchiavellistische trekken.

De cultus der persoonlijkheid is dus in Italië sterk ontwikkeld. Het individu benadert het leven enerzijds in kinderlijke onbevangenheid, anderzijds scherp rationeel. Het contact nu tussen deze ontwikkelde persoonlijkheden leidt tot enige nieuwe trekken in de volksaard, die als gevolgen van de vorige zijn te beschouwen.

Daartoe behoort de theorie van het dubbele geloof. Er bestaat een onverzoenlijkheid tussen het vlak, waarop de persoon en waarop de staatsburger leeft. Men noeme het humanisme of anarchisme, maar de Italiaan valt snel terug op een persoonlijk vlak. De Italiaanse mens is groot, de Italiaanse staat vaak klein. Het denken in en vanuit de staatsidee is weinig ontwikkeld. De vele oorlogen en vreemde heersers hebben, evenals de stedencultuur, deze trek gevoed. De in Engeland zo levende ‘common’-gedachte is in Italië weinig bevorderd. Daardoor ontstond vaak een gebrek aan evenwicht tussen de sterke individuele vrijheid en de verwaarloosde politieke. Steeds is de Italiaan in oppositie tegen het gezag. De belastingontduiking hangt hiermee samen. Zo ook het feit, dat Italië wel goede vliegers, schermers en motorrijders heeft, doch zelden goede formaties. Bepaalde militaire nederlagen zijn aan dit individueel anarchisme te wijten. Het bandietendom komt in Italië niet méér voor dan elders, maar het wordt er geïdealiseerd: de bandiet is geen aanrander der gerechtigheid, maar een verdediger ervan. Het individu scheidt zich steeds af van een samenleving, waarin het geen erkenning vindt. Het wordt dan ontdekkingsreiziger als Columbus, kunstenaar als Michel Angelo, avonturier als d'Annunzio, of simpelweg schuimer als Ghino. Maar in alle gevallen wordt het geëerd, omdat het de geheime wensen van elke Italiaan realiseert.

Als uitingen van deze karaktertrek zijn eveneens te beschouwen de zeer persoonlijke conversatie van de Italiaan, alsmede het lawaai (de claxon is een uiting der persoonlijkheid, maar anderzijds wordt dit lawaai door de vreemdelingen veel te overdreven voorgesteld) en het chaotisch lijkende verkeerswezen, waarin de ‘common’-gedachte geheel schijnt te ontbreken en ieder zijn eigen weg zoekt. Terzake van het verkeer passe men echter op: het chaotische is meer schijn dan werkelijkheid. Er wordt in het verkeer veel meer geïmproviseerd dan wij

[p. 667]

gewend zijn, kwesties van voorrang en dergelijke worden er opgelost van geval tot geval, soepel en naargelang de concrete siuatie dat eist. Het verkeer is vloeiender, maar het aantal ongelukken minder dan in noordelijker landen: Italië is op twee na het veiligste land van Europa.

Het realisme (en vooral de trek van Franciscus) kan ook naar de zijde van het scepticisme worden omgebogen. De grootsheid van het verleden hangt als een schaduw over het heden. Een eeuwenlange cultuur veroorzaakt, dat men de betrekkelijkheid der dingen sterk gaat inzien. Het scepticisme gaat zover, dat de Italiaan zelf niet meer gelooft wat hij gelooft. Hiermee samen hangt de berusting. De armen huldigen het ‘non te ne incarica’ (trek je er niets van aan), de rijken het ‘acqua che corre non porta veleno’ (stromend water draagt geen gif). Het lot moet zijn loop hebben: deze opvatting is typisch Italiaans. Het dolce far niente zou eveneens met de berusting kunnen samenhangen, ware het niet, dat het niet bestáát! Wanneer de buitenlander 's middags de Italianen ziet slapen, dient hij te bedenken, dat zij 's morgens vroeg al met werken zijn begonnen en straks tot 8 of 9 uur zullen doorwerken. Wanneer men ziet, hoe de piazza van elk plaatsje, vooral in het zuiden, alle uren van de dag vol mensen is, die niets anders doen dan wandelen, moet men beseffen, dat de piazza de eigenlijke woonruimte van de zuiderling is. Maar op die piazza worden dan ook de zaken gedaan, die elders op het bureau of aan de borreltafel tot stand komen. Er wordt in Italië juist zeer hard gewerkt. De naoorlogse industriële expansie is na de Duitse de grootste van Europa, die van de mijnbouw is de grootste ter wereld.

Om zich temidden van ontwikkelde individuen staande te houden, moet men zorgvuldig nagaan wat anderen willen en doen. Doordringende mensenkennis is een eigenschap die men bij Italianen a priori moet onderstellen; in het onderling verkeer wordt zij frequent in praktijk gebracht. Ieder, zo wordt ondersteld, zal steeds zijn eigen voordeel weten waar te nemen. Doet zich daartoe de gelegenheid niet voor, dan zal hij deze weten te máken door een combinazione, een handig gebruiken van gegeven en geëigende omstandigheden. Het intellectualisme wordt hier tot uiterste voorzichtigheid, list en zelfs perfiditeit. Dit losgebroken intellectualisme vertoont zich in een veelvuldige vermenging van economie en religie, die de Italiaanse historie kent. Pisa laat zijn Campo Santo bedekken met aarde uit Jerusalem: de uitvarende schepen hebben dan meteen een retourlading. Duidelijker en belangrijker zijn de combinazioni op het stuk der buitenlandse politiek. Men wacht tot andere mogendheden hun moeilijkheden hebben en dan concessies moeten doen (1870, 1911, 1915, 1934-38) en noemt dit dan heilig egoïsme.

De vreugde aan de eigen persoonlijkheid, die enerzijds leidt tot verzwakking van de commongedachte, veroorzaakt anderzijds een sterk ingenomen zijn met zichzelf. Vandaar stamt de behoefte aan bijval en erkenning, alsmede de neiging om ‘fare una buona figura’. Daarbij komt dan een minderwaardigheidsgevoel, dat zich vaak gaat uiten in show. In zijn groot verleden vindt de Italiaan steun bij het poneren van deze show. Aan de antiek-Romeinse universaliteit is de triomfale representatie verbonden, o.a. door di Rienzo, de pausen, Macchiavelli en Mussolini ten toon gespreid. De dichter Carducci ontketende in de 19e eeuw het ideaal der ‘romanità’, doch daarmee tevens een golf van frase en pathos. Beide gaan vaak in tijden van verval als gifplanten in de Italiaanse volksaard woekeren.