Streven. Jaargang 10

[p. 652]

Letterkundige kroniek
Hugo van de Perre
Engelse Letteren

IN het katholieke weekblad The Tablet las ik onlangs dat de katholieken in alle ernst Aldous Huxley als een soort ‘fellow-traveller’ mogen beschouwen, d.i. als een katholiek die zichzelf ignoreert. Dit naar aanleiding van Huxley's nieuwe bundel essays Adonis & The Alphabet (Chatto and Windus). De katholieke letterkundige-uitgever-politicus Christopher Hollis neemt in zijn critisch essay A Study of George Orwell (Uitg. Hollis & Carter) een vrijwel identiek standpunt in wat betreft wijlen George Orwell, de auteur van o.m. de onsterfelijke Animal Farm en 1984. Naar zijn mening was Orwell een kampioen van de traditionele waarden die in de voetsporen van Jonathan Swift stapte. Terzelfdertijd werpt Hollis de vraag op of de bijzonderste verdiensten van Orwell niet het logische produkt zijn van een christelijk geloof dat hij verwierp.

Ik laat het meer bevoegden over deze twee stellingen bij te treden of te verwerpen. Waar het mij om te doen is, is aandacht te vestigen op twee belangrijke bundels die beide tot nadenken stemmen. In de ene wordt het conflict tussen wetenschap en godsdienst nogmaals beklemtoond. B.v. wanneer Huxley over de dogma's spreekt. In de tweede, hoe Orwell, en ik citeer, ‘nagenoeg van het begin tot het eind zijn klappen onvooringenomen uitdeelde, en zonder angst en compromis de zaak van de vrijheid en de betamelijkheid verdedigde, zonder onderscheid van wie hen belaagde. En dit op een ogenblik dat alle goede dingen op zulke ongenadige wijze door tyrannen van allerlei slag en soort worden aangevallen, en dat zovelen onzer de gevaren op een of andere flank onderschatten om uitsluitend oog te hebben voor de gevaren die de andere beloeren’.

Twee andere baanbrekende essays zijn Shelley at Work, door Neville Rogers (Oxford University Press) en The Mask of Keats, door Robert Gittings (Heinemann, net als de volgende), een waardig tegenhanger van zijn John Keats, The Living Year, dat drie jaar geleden is verschenen. Uiterst lezenswaardig zijn eveneens Englishmen and Others, door A.J.P. Taylor (Hamish Hamilton), Harold Nicolson's The English Sense of Humour (Constable), om de waarachtig briljante Bernard Shaw, door S. John Ervine (zelfde uitgever), niet te vergeten. Voegt u daarbij The Letters of William Blake, samengebracht en geïntroduceerd door Geoffrey Keynes (Rupert Hart-Davis) en Arrows of Desire: A Study of William Blake and his Romantic World (Museum Press). Deze beide laatste werken komen bijzonder goed op hun tijd. Dit jaar, 1957, herdenkt de letterkundige wereld immers de tweehonderdste geboortedag van de dichter-mysticus-kunstenaar William Blake.

Bondig samengevat ziet respectievelijk het interesse van elk dezer essays er als volgt uit:

In 1946 overhandigde Sir John Shelley-Rolls, aan de vermaarde Bodleian bibliotheek van Oxford een indrukwekkende hoeveelheid documenten nagelaten

[p. 653]

door zijn oudoom, de dichter Shelley. De schenking omvatte o.m. 14 notaboeken van Shelley, een serie kladschriften van gedichten en prozawerk en 27 brieven door Shelley eigenhandig geschreven. De documenten aldus door Sir John Shelley-Rolls geschonken, kwamen zich op deze wijze voegen bij andere documenten die reeds sinds 1893 in handen waren van de Bodleian. Een derde deel dezer documenten is nog steeds in privé bezit. Een afschrift ervan op microfilm berust nu eenwel ook in de bibliotheek.

Het is aan de hand van al deze, grotendeels onuitgegeven documenten dat Neville Rogers ons tenlangelaatste een, naar alle vermoeden getrouw beeld ophangt van de dichter Shelley als een methodische leer- en weetgierige en als een kloek denker, ‘een apostel van de geestessterkte’. En nogmaals steunend op al dit documentenmateriaal, stelt de auteur opnieuw het wordingsproces samen van grote gedichten als Adonais, Epipsychidion en Ode to the West Wind. Niet dat alle interpretaties van dhr. Rogers noodzakelijkerwijze correct zijn. Maar het portret dat hij schetst is alleszins veel geloofwaardiger en natuurgetrouwer dan de romantische idee die wij sinds zowat anderhalve eeuw van hem hebben.

Het nieuwe boek van Robert Gittings is niet overomvangrijk. Nauwelijks 177 bladzijden. Tot de duurzaamste hoofdstukken die er in zijn vervat behoren de studie over de invloed van Dante's Inferno op John Keats, over het laatste gedicht van de dichter, The Cap and Bells dat ons nu wordt onthuld als een satyre op het letterkundige toneel van zijn tijd, en de invloed van Chaucer's Troilus and Criseyde op de gedichten die Keats aan Fanny Browne heeft opgedragen. Van ongemeen belang zijn verder: een onderzoek in de familie van Keats en de verdere details die Gittings ons verstrekt over Mevrouw Isabella Jones die hij in zijn voorgaand boek The Living Year heeft geopenbaard als een tot nog toe onbekende, of alleszins veronachtzaamde âme soeur van de auteur van de Lamia and other Poems, de Hyperion en ander werk.

Englishmen and Others en The English Sense of Humour zijn geen essentieel letterkundige werken. Zij zijn het niet omdat het behandelde thema slechts af en toe, als het ware door een gril van het noodlot, literair is. Het gaat hier inderdaad om gebundelde essays en kritieken. En zij zijn het ondanks alles, wegens het stijl- en taalgehalte dat zij bevatten. Heeft b.v. Taylor enkele treffende dingen te vertellen over Macaulay en Carlyle en over Disraeli, dan spreekt Harold Nicolson ons niet uitsluitend over de Engelse humor maar ook o.m. over Swinburne en Baudelaire, over de natuur in de Griekse poëzie.

Laat het toeval zijn of niet dat G.B. Shaw hier precies op deze plaats aan de beurt komt. In elk geval was hij, net als A.J.P. Taylor links georiënteerd en bezat hij - de iconoclastische Ier - een zin voor humor die misschien niet honderd procent Engels was maar die desalniettemin door de Engelsen uiterst werd gewaardeerd en gesmaakt. Het zou onbegonnen werk zijn hier de studie van St. John Ervine te willen samenvatten. Zij telt zowat zevenhonderd grote pagina's. Ik beperk mij dus tot twee opmerkingen: De studie van Irvine vervangt praktisch alle voorgaande over Shaw en kan als een symbool van de ‘intoxicatie der ideeen’ worden beschouwd. Tevens is zij een majestueus literair gewrocht ‘in her own right’.

Met beide Blake-werken zal ik me nu niet verder inlaten. Het tweede eeuwfeest van zijn geboorte zal ongetwijfeld de gelegenheid bieden tot gedetailleerd commentaar. En eer wij een paar maanden verder zijn, zal de lijst der Blake-studies nog aangegroeid zijn. Toch moet ik aanstippen dat alle bestaande brieven

[p. 654]

van Blake afgedrukt zijn in het boek van Geoffrey Keynes. Met dien verstande dat nog steeds 18 brieven van Blake zoek zijn. Van elf hunner is de volledige tekst bekend. Van de rest, slechts enkele fragmenten.

Onder de rubriek ‘historiografie als literatuur’ moet ik vermelden: The New World, het tweede deel van Winston Churchill's A History of the English-Speaking Peoples (Cassell), The Early Churchills, door A.L. Rowse (Macmillan), en, van heel bijzonder interesse voor de Nederlanden, Charlemagne: From the Hammer to the Cross door Richard Winston (Eyre & Spottiswoode) en The Emperor Charles the Fifth, door Royall Tyler (George Allen and Unwin). Deze vier werken (van de eerste twee moeten nog delen verschijnen) bezitten de grote waarde elk voor zich baanbrekend te zijn op historisch gebied, vooreerst wat de kijk op personen en gebeurtenissen betreft, en qua taal en stijl een flink aantal literatoren beschaamd te maken.

Ik haast me te beklemtonen dat geen der romanciers die ik hier vermeld, tot deze laatste categorie behoren. Eric Linklater, Rose Macaulay, Wyndham Lewis, Nicholas Monsarrat en William Sansom behandelen de Engelse taal inderdaad met vaart en brio. Zij behoren tot de bestschrijvende Engelse romanciers van vandaag. Toch zal ik me niet met The Dark of Summer (Jonathan Cape) van Eric Linklater inlaten. Zijn beste werk behoort, meen ik, tot het verleden. En wat hij thans schrijft blijft lezenswaard, fraaie ontspanningsliteratuur, maar nauwelijks iets meer. Rose Macaulay, daarentegen, blijft als steeds origineel, gracieus, spiritueel. Zij paart haar zwak voor romantische avonturen aan een uitzonderlijk dichterlijk gevoelen voor landen en steden. Tezelfdertijd hebben haar romans een spirituele inhoud, ik zei haast, een spirituele tijding. In The Towers of Trebizond, (Uitg. Collins), groeit b.v. Trebizond, de laatste uithoek van het Byzantijnse rijk, tot een centraal karakter in de roman, en een symboool van de romantische, mystische en praktisch ongenaakbare citadel: de Christelijke kerk. Op een gegeven ogenblik verplaatst Rose Macaulay haar verhaal naar Jeruzalem. En een kort citaat uit wat zij over deze stad schrijft dringt zich hier, naar mijn mening op. Te meer daar het alle kwaliteiten inhoudt en beklemtoont die ik zojuist aanstipte: ‘Jerusalem is a cruel, haunted city, like all ancient cities; it stands out because it crucified Christ; and because it was Christ we remember it with horror, but it also crucified thousands of other people, and wherever Rome (or indeed any one else) ruled, these ghastly deaths and torturings were enjoyed by all, that is, by all except the victims and those who loved them, and it is these, the crucifixions and the flayings and the burnings and the tearing to pieces and the floggings and the blindings and the throwing to the wild beasts, all the horrors of great pain that people thought out and enjoyed, which make history a dark pit full of serpents and terror, and out of this pit we are all dug, our rootsroots are deep in it, and still it goes on, though all the time gradually less. And out of this ghastliness of cruelty and pain in Jerusalem on what we call Good Friday there sprang this Church that we have, and it inherited all that cruelty, which went on fighting against the love and goodness which it had inherited too, and they are still fighting, but sometimes it seems a losing battle for the love and goodness, though they never quite go under and never can’.

Wyndham Lewis, van zijn kant, die ons nog steeds doet wachten op het vierde deel van zijn kwartet The Human Age (zie Streven, april 1956) laat zich eveneens in met de Anglo-Katholieke kerk in zijn jongste roman The Red Priest (Methuen). De held van de roman is een Anglikaanse priester van goeden

[p. 655]

huize, sportief, belust op macht, ietwat ‘exhibitionnistisch’ aangelegd die probeert het Christendom met het Communisme te verzoenen. Hij herinnert sterk aan de ‘Rode Deken’ van Canterbury. Maar hij begaat de onvergeeflijke dwaasheid een van zijn assistenten in een vlaag van opwinding te doden. Als hij zijn gevangenisstraf heeft uitgezeten, trekt hij naar het land der Eskimo's waar hij op zijn beurt wordt vermoord. De taal is gekneed en plastisch. Continuïteit in tijd, plaats en gedachten kenmerkt de roman niet. Maar er zit vaart in, satyre, en, kwistig rondgestrooid, aardig wat wijsheid, zoals deze: ‘People regard religion as something they learn at school or get to know about from their parents; and there is the end of the matter. What is learnt in that way is usually incredibly little. When adult life is reached all men and women should have a fresh course of training in religion, which they can accept or reject, but at least they should have an adult understanding of it’.

William Sansom's stijl komt die van Wyndham Lewis vrij nabij. Het verschil ligt hem hoofdzakelijk in de inhoud. Wyndham Lewis is een denker, Sansom een psycholoog. Lewis is satyrisch aangelegd. Sansom guitig en geestig. Lewis betoogt, zelfs als hij er de schijn niet van heeft. Sansom verhaalt en vertelt. Zijn prisma is hem helemaal eigen. Zijn jongste roman, The Loving Eye (Hogarth Press) bewijst het nogmaals en is misschien wel zijn beste roman.

Nicholas Monsarrat is een totaal ander geval. Hij houdt van problemen. Nu eens The Cruel Sea, dan weer, zoals in zijn onlangs verschenen The Tribe that lost its Head (Cassell), het ontwakende Afrika: zijn haat voor de blanken en zijn bewustzijn dat hij zonder de blanke zijn emancipatie niet met de voorgenomen spoed kan verwerkelijken. Wijkt Monsarrat van de grote problematiek af om aan zuivere fictie te doen, zoals in zijn The Story of Esther Costello, dan is de uitkomst minder gelukkig. De verklaring daarvan moet gedeeltelijk worden gezocht in de stijl van de auteur. Hij neemt zijn tijd om iets te zeggen en te vertellen. Hij is persoonlijk al te zeer met de details belast om zich tot algemeenheden te beperken, en zijn taal is niet plastisch genoeg om het woord van Mallarmé te bewaarheiden Suggérer c'est créer..

Resten, tot besluit, de twee romans Homecomings, door C.P. Snow (Macmillan) en The Lighthearted Quest, door Ann Bridge (Chatto and Windus). Deze laatste is een leuke mengeling van humor en avontuur in een Frans Marokkaans decor. Homecomings, zijnerzijds, is het zesde deel van wat ik best kan bestempelen als een Engelse A la recherche du Temps perdu, in een gezonder en meer actuele ‘temperatuur’. In de komende jaren en eeuwen zullen er naar alle waarschijnlijkheid stemmen opgaan om te beweren dat Strangers and Brothers, de gezamenlijke titel van deze romansymfonie van Snow, de belangrijkste Engelse roman van deze tijd is.