Streven. Jaargang 10

[p. 566]

Brief uit Polen
Katholieken stemmen voor Gomulka
Zyrill Boldirev

NIET zonder een zekere vrees hebben velen de 20ste januari tegemoet gezien, de dag waarop de Poolse kiezers hun nieuw parlement, hun Sejm zouden samenstellen. Overal wist men wat er deze keer op het spel stond. Het ging hier niet om een ideologische afrekening tussen twee systemen, om een strijd tussen twee partijen, om economische en politieke kwesties, maar heel eenvoudig om het bestaan zelf van de Poolse staat, en daarmede samenhangend, om de vraag of, bij een eventuele herhaling van de Hongaarse tragedie, Europa en het Westen weer uitsluitend passieve toeschouwers zouden blijven ofwel een derde wereldoorlog niet zouden kunnen vermijden.

Moskou had onomwonden gedreigd: geen andere partij mag in Polen aan de macht komen dan de communistische P.Z.P.R., anders is ‘een catastrofe’ onvermijdelijk. Indien de Poolse Volksdemocratie het regime merkbaar wilde wijzigen, zouden de Russische legers onverwijld het land binnentrekken. Elf uur vóór de aanvang van de stemming verduidelijkte Gomulka dit, nog harder, in een korte, krachtige radioboodschap: ‘Kandidaten van onze partij schrappen staat gelijk met het schrappen van de onafhankelijkheid van ons land, het is zo veel als Polen schrappen van de kaart der Europese volkeren’. De Polen, die de reputatie hebben van romantische dromers te zijn, hebben dit net zo goed begrepen als de Amerikaanse politici. En dit inzicht heeft tot wonderbare resultaten geleid.

Communisten van de in oktober gewraakte Moskou-obediëntie trachtten het rustig verloop van de verkiezingen te verstoren, om te verhinderen dat een ongetwijfeld niet-marxistische meerderheid de hegemonie van de communistische partij vrijwillig zou legaliseren. Openlijk stuurden zij aan op de catastrofe waarmee Moskou gedreigd had en die wel is waar hun land in het ongeluk zou storten maar henzelf, onder de bescherming van vreemde bajonetten, weer aan het bewind zou brengen. Emigranten, als de ook in Europa beroemd geworden Milosz, spraken zich voor Gomulka uit. Vooral de Katholieke Kerk van Polen wierp het volle gewicht van haar gezag in de weegschaal, om de zege van het Nationale Eenheidsfront (F.J.N.) te waarborgen. ‘Het is de plicht van iedere katholiek, zijn stem te geven aan het Eenheidsfront’, schreef de bisschop van Siedlce, Mgr. Swirski, ‘hij doet zijn geweten te kort indien hij geen gebruik maakt van zijn stemrecht’. Het gezamenlijk episcopaat verklaarde in een oproep van 14 januari, dat deelname aan de verkiezingen voor de katholieken een gewetensplicht was.

Aangezien er maar één kandidatenlijst was, die van de F.J.N. onder de leiding van Gomulka, betekende dit praktisch dat de Hiërarchie de gelovigen dringend aanmaande om voor een lijst te stemmen, waarop ook wel een twintigtal bewuste, actieve katholieken voorkwamen, maar waarop de communisten over het grootste aantal mandaten beschikten. Kardinaal Wyszynski en de bisschoppen wisten wat zij deden. Door een kleiner kwaad, dat in vele opzichten niet eens een kwaad was, verhoedden zij een verschrikkelijk onheil voor Kerk, natie en

[p. 567]

staat. Zij verzekerden de Poolse communisten de morele steun van de Kerk en gaven daarmede aan Gomulka en zijn equipe een blijk van dank voor hun faire tegemoetkoming in de onderhandelingen welke tot een ontspanning van het conflict tussen de wereldlijke en de geestelijke macht hadden geleid. Bovendien bezaten Wyszynski en de bisschoppen genoeg inzicht in de politiek als de kunst van het mogelijke, om te begrijpen dat ze datgene wat reeds bereikt was, niet in gevaar mochten brengen door voorlopig toch niet te realiseren eisen te stellen. Polen is nog steeds geen meester over zijn eigen beslissingen; alleen iets meer bewegingsvrijheid heeft het verworven. Wil men de Sovjetlegers niet opnieuw zien binnenrukken, dan heeft men voorlopig de socialistische staatsorde, de politieke suprematie van de P.Z.P.R. en de alliantie met de U.R.S.S. voor lief te nemen. Met veel van wat het socialisme in Polen gebracht heeft gaan hiërarchie, clerus en gelovigen trouwens volkomen akkoord. De agrarische hervormingen, de nationalisering van de grote bedrijven wil niemand ongedaan maken. Gomulka heeft de sector van het privaatinitiatief in kleine industrie, handel en nijverheid verruimd. Deze verruiming wordt in versneld tempo doorgevoerd en, samen met de onderlinge concurrentie van de grote, genationaliseerde bedrijven, de uitbreiding van de bevoegdheden der arbeidersraden en de hogere produktie der consumptiegoederen, draagt zij er toe bij om het Poolse communisme een vriendelijker uitzicht te geven. Aan de suprematie van de P.Z.P.R. kan men voorlopig niet tornen. Doch de katholieken kunnen zich troosten met het vooruitzicht op de toekomst. Deze voorspelt - zonder een ingrijpen van Moskou, dat men tot elke prijs dient te vermijden - een verdere humanisering van de heersende partij en een voortdurende toename van de invloed der andere groepen, vooral van de Kerk en de gelovigen. De alliantie met Sovjet-Rusland echter blijven de meeste Polen verkiezen, daar alleen zíj de handhaving van de Poolse westergrens waarborgt en een steun betekent bij eventuele onderhandelingen met de westerse machten of met een herenigd Duitsland.

Dit alles stond de bisschoppen, de clerus, de gelovige leken en de hele niet-communistische meerderheid voor ogen en naar dit inzicht hebben zij gehandeld. Op vele plaatsen trok men ter stembus na de zondagsmis, in processie, met de pastoor aan het hoofd. Prelaten, gewezen leden van de hoge adel en grootindustriëlen kwamen even openlijk en geestdriftig op als de arbeiders en intellectuelen - deze beide groepen het vurigst - en de meeste boeren. Doch van meet af aan was het, ook voor de verstandigen onder de P.Z.P.R.-leiders, zonneklaar, dat de overgrote meerderheid van de kiezers niet voor de communisten of de communistische wereldbeschouwing opkwamen, al gaven zij hun stem aan het Nationale Eenheidsfront; dat zij voor afzonderlijke communistische leiders stemden, niet omdat, maar ofschoon het marxisten en leninisten zijn; dat ten slotte de Katholieke Kerk en het Pools nationaal gevoel als de grote overwinnaars uit deze verkiezingsstrijd kwamen. De gelijkstelling ‘Polak-Katolik’ had eens te meer alle andere berekeningen overhoop gegooid.

Velen hadden gevreesd - de stalinisten en de rechtse extremisten hadden gehoopt - dat slechts heel weinigen aan de verkiezingen zouden deelnemen. Twee weken voor de verkiezingsdag scheen de onverschilligheid van de stemgerechtigden voor de lijsten, welke ter inzage lagen, te voorspellen dat slechts 50 à 60% der stemgerechtigden zouden opkomen. Ten slotte hebben er niet minder dan 94,14% gestemd. Dit had de oproep van het episcopaat bewerkt. Men had gevreesd - de anderen hadden gehoopt - dat vele opgeroepenen

[p. 568]

demonstratief kandidaten van de lijst zouden schrappen, om te protesteren hetzij tegen Gomulka's milde koers, hetzij tegen het volksdemocratisch regime. Er waren aanwijzingen te over om dit voornemen bij honderdduizenden, ja, miljoenen misnoegden te veronderstellen. Op de meetings gedurende de verkiezingscampagne ging het er vaak heel rumoerig toe. De kandidaten werden met vertoornde of hatelijke vragen, met verwijten en beschimpingen bestookt. Van de heroverde vrijheid van meningsuiting werd duchtig gebruik gemaakt. De kritiek ontzag hoogstens Gomulka's persoonlijke achtenswaardigheid. Voor de rest kregen alle leiders hun waarheid wel te horen. Was Gomulka niet met een joodse getrouwd? Waren Zambrowski, zelf een jood, Cyrankiewicz, Zawadski, Ochab, onder Bierut, geen enthousiaste herauten van het stalinisme en opgetogen verheerlijkers van de nu dode tsaar uit het Kremlin geweest? Nu hadden zij de huik naar de wind gehangen. Waarom staan deze weerhanen en zo veel andere profiteurs van het stalinisme nu weer op de voorgrond? Of: waarom verraadt men nu het ware communisme aan de joden, aan de buitenlandse kapitalisten, aan de papen, aan de adel, aan de intellectuelen, die toch maar overbodig zijn? Of anderen weer: waarom verraadt men ons volk nog steeds aan de communisten? En daar kregen dan wederom de joden, de intellectuelen, de papen, de grootindustriëlen of zelfs de adel de schuld van.

En toch gingen 98,4% der geldige stemmen naar het Eenheidsfront. Dit resultaat willen we even onder de loep leggen. Onder de ongeveer 1.100.000 stemgerechtigden die thuis zijn gebleven of ongeldig hebben gestemd, vallen de ouden van dagen en de zieken, en dat 20ste deel van de bevolking dat door zijn onthouding zijn onvoorwaardelijke afkeuring van het huidige regime wilde laten blijken. Deze groep van misnoegden is onbeduidend. Veel belangrijker is de analyse van de geldig uitgebrachte stemmen. Zij bewijst ten eerste Gomulka's persoonlijk succes. In zijn district, Warschau III, heeft hij het hoogste aantal stemmen van alle kandidaten bereikt, 99,44%, en is hij erin geslaagd, alle door hem gepatroneerde kandidaten, op één uitzondering na, er door te krijgen. In 458 van de 459 gevallen hebben de nrs. 1 op de lijst de meerderheid der stemmen behaald; alleen in Nowy Sacz waren de eigenzinnige bewoners er niet toe over te halen om een man aan te wijzen die daar een stuwdam wilde bouwen. Wel is waar zijn ook elders verschillende omstreden partijgenoten, meestal verdacht van een sindsdien verloochend stalinisme - of laten we liever zeggen: bierutisme - niet bepaald schitterend uit de strijd gekomen: Zambrowski, lid van het Politbureau, behaalde in de arbeidersstad Lodz 88% der stemmen; Jaworska, leidster van de onlangs ontbonden jeugdorganisatie, behaalde in Warschau II ternauwernood 87% van het stemmenaantal. Opvallend zijn daarentegen de successen van de ‘partijlozen’ - anti-communisten -, vooral van de katholieken, die bijna overal het stemmenaantal van de P.Z.P.R. (Verenigde Marxistenpartij), van de Z.S.L. (de boerenfractie) en van de S.D. (burgerlijke democraten) overtreffen. Zo heeft de eminente katholieke publicist, Stomma, die slechts als vijfde op de lijst stond, de no. 1 van zijn district, ministerpresident Cyrankiewicz, overvleugeld en is naar de eerste plaats opgerukt met 97,3% der stemmen. In Gomulka's district moesten de andere kandidaten uit de P.Z.P.R. het afleggen tegen de partijloze Hryniewiecki, vooraanstaand architect, die zijn populariteit dankt aan het stadion dat hij in Warschau gebouwd heeft (98,37%) en tegen de gevierde katholieke dichter en dramaturg Zawieyski (98,05%). In Warschau I moest de officiële topkandidaat, Albrecht, voormalig stadspresident

[p. 569]

en stalinist, zich met de laatste plaats vergenoegen, terwijl de niet-communistische professor Bukowski (98,63%) en Eligiusz Lasota, de jonge hoofdredacteur van het ongemeen populair geworden studententijdschrift Po Prostu en een van de luidst roependen in de strijd tegen het stalinisme (98,43%), de eerste en tweede plaats veroverden.

De drie voornaamste resultaten van de verkiezingen van 20 januari zijn de volgende: 1. Gomulka geniet het vertrouwen van het volk: 19/20 van de kiezers hebben dat, ongedwongen, bevestigd. 2. Dit vertrouwen is hem echter niet geschonken omdat, maar ofschoon hij communist is: de niet-marxistische meerderheid van de bevolking heeft zich bereid verklaard, het regime voorlopig te steunen of er zich ten minste niet tegen te verzetten, zo lang het door fatsoenlijke en verstandige mensen in humane en nationale zin geleid wordt. 3. Dit resultaat zou niet mogelijk geweest zijn zonder de actieve bijstand van de Katholieke Kerk, met Kardinaal Wyszynski en het episcopaat aan het hoofd. Het katholicisme heeft zijn machtige positie in Polen onverstoord gehandhaafd en opnieuw voor iedereen zichtbaar bewezen.

Nu vangt een experiment aan dat de belangstelling van de hele westerse wereld moet gaande maken: het regime, dat geleid wordt door overtuigde aanhangers van het leninisme en dat de alliantie met Sovjet-Rusland tot een van de peilers van zijn buitenlandse politiek moet maken, heeft zich te verdedigen tegen de doordrijvers van de Moskou-obediëntie, welke zijn taaiste vijanden zijn en die zich in het eigen kamp bevinden, en tegen elke poging van zijn machtige bondgenoot om zich te mengen in Polens binnenlandse aangelegenheden. Het katholicisme zal daarbij Gomulka's sterkste steun zijn, zonder welke hij niet lang kan standhouden. In de huidige omstandigheden wil de Poolse Kerk zijn val tot elke prijs vermijden. Gomulka's taak is het verder, Ruslands welwillendheid te bewaren en toch ook westelijke, vooral Amerikaanse financiële steun te verkrijgen. Slaagt hij daar niet in, dan gaat Polen zo goed als zeker een enorme financiële crisis tegemoet. Voor een dergelijke opgave is een staatsman van het allergrootste formaat van node. Maar ook die is er niet tegen opgewassen zonder het begrip en de hulp van het Westen. Dat het Westen hem die verzekert, is niet alleen in het belang van Polen, maar van de hele cultuurwereld, en van de wereldvrede.