Streven. Jaargang 10

[p. 470]

Cultuur-historische kroniek
W.A.M. van Heugten
Menéndez y Pelayo (1856-1956)

HEEL de Spaanse wereld maar toch meer bepaald het katholieke Spanje herdacht in het voorbije najaar een groot geleerde: op 3 november was het een eeuw geleden, dat te Santander don Marcelino Menéndez y Pelayo, een der belangrijkste literatuurhistorici van de laatste tijd, werd geboren. Er is welhaast geen universiteit, tijdschrift of wetenschappelijke vereniging in Spanje of ze heeft die machtige figuur bij deze gelegenheid nog eens belicht. Heel wat publicaties, aan deze meest vruchtbare Spaanse auteur der laatste eeuw gewijd, kwamen er van de pers. De ‘Editora Nacional’, een der voornaamste uitgeverijen van Madrid, bundelde in een lijvig boekdeel opstellen over zijn leven en werk van een hele rij schrijvers en denkers van naam.

Niet zonder reden heeft men Menéndez y Pelayo een titaan op het terrein van de geest genoemd, een geweldenaar vooral in de wereld van het boek. Het is verbazingwekkend wat hij in zijn korte leven gelezen, bestudeerd en geschreven heeft. ‘Don Marcelino leest beslist nog terwijl hij slaapt’, merkte eens iemand op. Dat moest ook haast wel, want waar moest hij de tijd vandaan halen om zulk een reusachtige massa lectuur te verwerken, en daarbij nog zeer veel te schrijven? Het schijnt heel gewoon geweest te zijn, dat deze Spanjaard onder zijn zomervakantie minstens drie boeken schreef! De lijst van zijn geschriften telt meer dan twee honderd nummers.

Nu had hij wel dit voor, dat hij voortkwam uit een familie, waarin de beoefening der wetenschap in hoog aanzien stond zoniet een ware levensbehoefte was. Zijn vader was professor in de mathematica aan het ‘Instituto’ van Santander; zijn oom don Juan Pelayo behoorde tot de kring rond het tijdschrift ‘La Abeja Montañesa’. Marcelino was daarbij niet alleen een zeer begaafde maar ook een uiterst leergierige jongen. Prof. Arturo Farinelli, van de universiteit van Turijn, een van de beste kenners van Menéndez y Pelayo, noemde hem in een studie een wonderkind, dat al vroeg zeer belezen was. Hij was nog maar een kleine jongen, toen zijn moeder reeds de nodige maatregelen moest nemen om te voorkomen, dat hij in bed ging liggen lezen.

Feitelijk begon Marcelino zijn middelbare studies al met tien jaar. Hij was de eerste in alle vakken behalve in geometrie; dat hij in dit laatste vak een minder goed eindcijfer behaalde kwam, zoals hij later zelf vertelde, omdat zijn vader in de examencommissie zat. Toen hij op vijftienjarige leeftijd naar Barcelona trok om daar wijsbegeerte en letteren te studeren, was hij reeds vrij goed op de hoogte van de moderne filosofie en een aanhanger van de z.g. ‘Schotse School’ van Cousin, Reid en Hamilton. In de Catalaanse hoofdstad kwam hij onder de invloed van Francisco Javier Llorens en Manuel Milá y Fontanals. Wijsgerig werd hij vooral door de denker Llorens, esthetisch en literair door de taalvorser en historicus Milá y Fontanals gevormd. Daarnaast onderging hij, vooral later, de invloed van de dichter en wijsgeer Laverde, een streekgenoot.

[p. 471]

Het verblijf en de studie te Barcelona is voor de ontwikkeling van zijn groot talent van doorslaggevende betekenis geweest. Hij vond er de traditionele bindingen van het gewestelijke in taal, gebruiken en volksleven. Aan de universiteit domineerde er het rationalisme niet zo sterk als te Madrid. Toch ging hij in de hoofdstad van heel Spanje zijn studies voortzetten; metafysica zou hij te Valladolid studeren. Hij keerde als licentiaat naar Madrid terug en doctoreerde daar in 1875 op het proefschrift ‘De roman bij de Latijnen’. Ondanks deze universitaire opleiding is Menéndez y Pelayo toch grotendeels een autodidact. De meeste kennis verwierf hij zich door zelfstudie. Zo leerde hij reeds als jong student zonder leraar Frans en Italiaans.

Het voornaamste wat al die studie en vooral zijn contact met de universiteiten hem bijbracht was wel de overtuiging, dat het Spaanse volk weer bewust moest worden gemaakt van zijn grote geestelijke rijkdommen. Het moest zich te weer stellen tegen het z.g. Krausisme, de infiltratie van vreemde denkbeelden, die zijn cultuurpatrimonium afbraken omdat het christelijk en daarmee achterlijk was. Dit werd het levensprogram van deze jonge geleerde: Spanje zijn culturele eigenwaarde teruggeven. Hij verdroeg het niet, dat het geestelijk erf van Spanje verlaten lag en zijn volk, zoals Arturo Farinelli het uitdrukte, ‘geestelijk verarmd het drogbeeld naliep van een vreemde cultuur’. Hij stelde zich dan ook ten doel Spanje te tonen, dat zijn cultuur zo onnoemelijk rijk was, dat zij met elke andere kon wedijveren. Met zijn reusachtige werkkracht en machtig doorzettingsvermogen heeft hij met zijn gaven en tijd gewoekerd om dit program uit te voeren.

Eigenlijk begon Menéndez y Pelayo daaraan al toen hij nog in Barcelona studeerde: hij verdedigde daar in een voordracht Cervantes als dichter. Ook zijn doctorsthesis kunnen we zien als een aanzet. In hetzelfde jaar, waarin hij afstudeerde, kondigde hij reeds zijn latere grote werken aan. Gelukkig werd hij ook van overheidswege in de gelegenheid gesteld in deze richting te werken. Drie jaar achtereen kreeg hij een reisbeurs om in het buitenland literaire onderzoekingen te doen. Voor zijn werk Horatius in Spanje werkte hij in de voornaamste Italiaanse bibliotheken, voor zijn Geschiedenis der andersdenkenden in Spanje bezocht hij o.m. Brussel, Antwerpen, Amsterdam en Den Haag.

Op 20 december 1878, toen hij dus nog maar goed 22 jaar was, werd Menéndez y Pelayo benoemd tot hoogleraar aan de universiteit van Madrid en twee jaar later werd hij zelfs reeds lid van de Koninklijke Spaanse Academie! Maar hij had dan ook, ondanks al dat reizen en trekken, een paar heel belangrijke boeken laten verschijnen, eerst zijn Wetenschap van Spanje, een werk in drie zware delen, waarmee hij zijn ongehoorde belezenheid bewees - hij was twintig toen het van de pers kwam - en aantoonde dat de Spanjaard ook op wetenschappelijk gebied altijd zijn man stond, en dan het eerste deel van zijn Geschiedenis der andersdenkenden in Spanje, een geschrift, dat, omdat het de Inquisitie niet afwees, in het buitenland - vooral in Duitsland en Zwitserland - nogal verzet uitlokte. Met deze wetenschappelijke werken, die met de strijdlust van een jong en overtuigd katholiek werden geschreven, vestigde Menéndez y Pelayo voorgoed zijn naam: al was hij nog piepjong, hij behoorde voortaan tot de gezaghebbende Spaanse geleerden.

Aan de grote verwachtingen, die men blijkbaar van hem mocht hebben, zou hij ruimschoots beantwoorden, al kon hij al zijn plannen niet uitvoeren. In 1881 opende hij met Calderón en zijn toneel een rij meesterlijke studies over literaire en esthetische onderwerpen. Ze bestaat voornamelijk uit zijn Geschiedenis der

[p. 472]

schoonheidsopvattingen in Spanje, zijn Bloemlezing uit de Spaanse lyriek en de vijf delen van zijn Kritische Studies. Beide eerstgenoemde werken bleven onvoltooid, evenals zijn door de Koninklijke Spaanse Academie verzorgde uitgave van de werken van Lope de Vega.

Menéndez y Pelayo, die ook gedichten schreef (o.a. een Brief aan Horatius) en een voortreffelijk vertaler was van de Klassieken, werd in 1898 directeur van de Nationale Bibliotheek te Madrid. Enige tijd nam hij ook actief deel aan het politieke leven. In 1884 zond Palma de Mallorca hem voor het eerst naar de Cortes; later had hij daarin zitting voor Zaragossa. Hij behoorde tot de voormannen van de ‘Katholieke Unie’ en keerde zich vooral scherp tegen de liberalen. Later had hij, tot aan zijn dood, voor de universiteit van Oviedo en de Koninklijke Spaanse Academie zitting in de Senaat.

De tragiek in het leven van deze geniale geleerde is geweest, dat hij telkens weer dingen aanpakte, die hij onmogelijk kon volbrengen. De dood heeft hem dan ook letterlijk te midden van zijn arbeid verrast: hij was nog maar 56 toen men hem op 19 mei 1912 te Santander halfdood aan zijn schrijftafel vond. Zijn overlijden trok niet alleen in de Spaanse doch ook in de buitenlandse pers sterk de aandacht. De voornaamste bladen en tijdschriften van Europa huldigden in hem een schrijver van uitzonderlijk formaat. Zo prees de ‘Times’ zijn fijn kritisch instinct en gezond oordeel en kende de ‘Mercure de France’ hem de niet geringe verdienste toe, dat hij door zijn voorbeeld zijn landgenoten behalve liefde voor de studie een uiterst kritische methode, een behoefte aan nauwkeurige documentatie en een gezond wantrouwen in alle improvisatie bijbracht.

Een oorspronkelijk filosoof was Menéndez y Pelayo niet. Als overtuigd katholiek - niet alleen bij gelegenheid van een Eucharistisch Congres te Madrid doch ook in de Koninklijke Spaanse Academie kwam hij voor zijn godsdienstige overtuiging openlijk uit en hij werd dan ook voornamelijk als katholiek schrijver voorgedragen voor de Nobelprijs - had hij er blijkbaar geen behoefte aan de grondslagen van zijn levensbeschouwing wijsgerig of theologisch te onderzoeken. Zijn betekenis ligt nagenoeg geheel op literatuurhistorisch en cultuurhistorisch terrein: hij heeft het nieuwe Spanje weer de weg gewezen naar de schatkamers van het oude Spanje. Vooral op het gebied van een betere waardering der letteren en kunst van vóór de Renaissance heeft hij pionierswerk verricht. Zijn inleiding op Lope de Vega (niet minder dan 12 delen!), zijn Geschiedenis der schoonheidsopvattingen in Spanje (9 delen), zijn bloemlezing uit de Spaanse lyriek (13 delen) en zijn uitgave van de Spaanse roman van vóór Cervantes (3 delen) blijven heel zeker uiterst waardevol.

Daarnaast heeft Menéndez y Pelayo als denker en schrijver - hij was een voortreffelijk prozaïst - het Spanje en de Spaanssprekende wereld van nu en straks stellig ook nog wel iets te zeggen. Heeft hij, zoals José Corts Grau opmerkte in Estudios sobre Menéndez Pelayo, door het levenswerk, dat hij achterliet en dat door de universiteit ‘Menéndez y Pelayo’ te Santander wordt voortgezet, ook de toekomstige generaties niet gewezen op het grote belang van een culturele traditie, een zuiver oordeel en liefde voor de waarheid, van vrijheid in het denken en de wetenschap, van natuurlijkheid en werkelijkheidszin in de letteren? Al zijn stellig verscheidene van zijn opvattingen inmiddels verouderd, alleen al doordat hij telkens en telkens weer de primauteit van de echte geestelijke waarden benadrukt heeft Menéndez y Pelayo ook voor een materialistische tijd als de onze een niet geringe betekenis.