Streven. Jaargang 10

[p. 331]

Dr. M. van Woerkom S.C.J.
Het vroomheidstype van de moderne devoot

ALGEMEEN beschouwt men de religieuze beweging, die Geert Groote in het laatste kwart van de 14e eeuw verwekte, als een geestelijke school. Dit veronderstelt een groep van navolgers en vereerders maar ook een eigen visie op de christelijke volmaaktheid en op het streven naar volmaaktheid, een eigen vroomheidsideaal.

Wanneer wij dit vroomheidsideaal van de Moderne Devotie willen begrijpen, moeten wij de M.D. niet op de eerste plaats zien als een voorbode van de Nieuwe Tijd. In bepaalde opzichten is ze dat wel; het individuele en persoonlijke karakter van haar beleving wortelt onbewust in de nominalistische wereldbeschouwing van de 14e en 15e eeuw. Wanneer zij ontstaat en vorm krijgt, tekenen zich de tendenzen van de Nieuwe Tijd reeds af; het kan wel niet anders, of er zijn overgangssymptomen aan te wijzen. Van dit nieuwe zijn de Moderne Devoten zich echter volstrekt niet bewust; zij willen niet modern zijn, maar traditioneel en dan vooral veilig. Zij steunen op geschriften, die in het monastieke leven van de middeleeuwen ingeburgerd zijn als traditioneel veilige lectuur. Veeleer dan een stap vooruit, is de M.D. een poging om de middeleeuwen te redden.

De vroomheid van de Moderne Devoten ontleent haar eigen karakter aan een nieuwe kijk op traditionele waarheden en waarden; zij zien het vrome erfgoed der vaderen uit een nieuwe hoek, een eigen standpunt. Zo krijgen zij nieuw licht op oude vroomheid, maar tevens verliezen zij ook veel van het overgeleverde erfgoed uit het gezicht. De nieuwe kijk op de traditie betekent ook een gedeeltelijk uitsnijden van de traditie.

Het standpunt van de Moderne Devoten doet denken aan een min of meer kleingeestig utilitarisme. Zij vragen zich af: Hoe moet ik mijn menselijke krachten zo rationeel en effectief mogelijk, zonder enig risico, gebruiken om de hemel te bereiken? Men kan dit zien als een uitvloeisel van nuchtere zakengeest of als een gebrek aan fantasie; heel zeker was het een reactie tegen de versletenheid van het laat-middeleeuwse leven op alle gebied. De opkomst van de M.D. valt in het ‘Herfsttij der middeleeuwen’. Misstanden in Kerk en Maatschappij hebben rechtszekerheid verkregen; dwaling is moeilijk te onderscheiden van waarheid. Het

[p. 332]

Westerse Schisma brengt overal onzekerheid en onbeschrijfelijke ergernis. Het is in zulke tijden niet gemakkelijk zich religieus zuiver te oriënteren en precies te voelen, wat echt is of vals of overdreven. In het godsdienstig reveil van Geert Groote zien wij dan ook, naast trekken van een somber pessimisme, een streven om al het overbodige weg te werken, en een wantrouwen tegen alles wat innerlijke vroomheid niet onmiddellijk bevordert.

Wij kennen de antipatie van de Imitatio Christi tegen geleerdheid en wetenschap. Deze afkeer betreft niet enkel het neutrale weten, maar ook het bespiegelende en abstracte in de vroomheid. De Moderne Devoten willen vóór alles veilig zijn; hun interesseert alleen het essentiële en strikt noodzakelijke; zij neigen naar het praktische en methodische, naar het psychologische en onmiddellijk bruikbare. Die nuchtere zakelijkheid maakt hun volmaaktheidsleer zeer eenvoudig en geeft heel hun volmaaktheidsbeleving, heel hun vroomheid een wat bekrompen en eenzijdig karakter. Zij wordt een moralistisch zelfheiligingssysteem, dat enkel oog heeft voor het eigen aandeel in het volmaaktheidsproces; een preutse bedrijvigheid met betrekking tot de passies der ziel, die al te gemakkelijk ‘passie’ en ‘ongeregeldheid in de passie’ vereenzelvigt. Er is geen vaart van de ziel naar God; natuur en genade kunnen zich niet harmonisch ontplooien. De scherpe ontleding van het zuiver menselijke, de raakheid in het stellen van de geestelijke diagnose en het bepalen van de therapie, het vergaren van religieuze levenswijsheid, de zin voor het methodische en psychologische maken van de M.D. een school van geestelijk leven; daarin ligt de blijvende betekenis van hun vroomheid. Tevens moeten wij echter constateren, dat hier eenzijdigheid in het spel is. De vroomheid van de M.D. zoekt haar bezieling te veel in de zondigheid van de mens en houdt te weinig rekening met de Verlossing.

Het dichtst bij de bron en dus het zuiverst vinden wij de geestelijke leer van de M.D. in de geschriften van Gerard Zerbolt van Zutphen. Geert Groote heeft slechts gelegenheidsgeschriften nagelaten; Florens Radewijns leverde weinig meer dan rapiariumwerk, maar zijn vaardige assistent Zerbolt gaf in zijn De spiritualibus ascensionibus en zijn De reformatione trium virium animae een systematische samenvatting van de geestelijke leer. Zijn geschriften werden de geestelijke handboeken van de M.D. Niet minder dan respectievelijk 83 en 37 exemplaren zijn er ons in handschrift bewaard, getallen, die alleen door de Imitatio worden overtroffen.

Uit deze geschriften blijkt, dat de Moderne Devoten streefden naar

[p. 333]

hetgeen Johannes Cassianus en de oude woestijnvaders noemden de ‘puritas tranquillitasque cordis’, de zuiverheid en de rust des harten. Hun leer gaat uit van de zondeval. Daardoor zijn de krachten der ziel: verstand, geheugen en wil, ten kwade geneigd. Deze krachten moeten hersteld worden door uitroeiing van gebreken en ongeregelde hartstochten; daarvoor treden dan de deugden vanzelf in de plaats. In een aldus gezuiverd en tot rust gekomen hart kan de H. Geest zich in verlichtingen en vertroostingen uitstorten. Het geestelijk leven is voor de Moderne Devoot een soort ambacht. Met alle macht moet hij zich toeleggen op het kennen van zijn geheimste neigingen, om die vervolgens te bedwingen. Daartoe zal hij ervaren medebroeders raadplegen en studie maken van ascetische geschriften, waarin de remedia tegen de ondeugden en de trappen der deugden zijn beschreven. Daarnaast zal hij ijverig mediteren, altijd met vrome gedachten bezig zijn, voortdurend zijn hart tot God verheffen en zuchten over zijn ellende. Christus is het voorbeeld van alle deugden. De Moderne Devoot zal zijn hart vertederen in de aanschouwing van Christus' geboorte en van zijn heilig lijden. Hij overdenkt Gods weldaden en zijn eigen zonden om zich tot een heilige conpunctie op te wekken. De voorstelling van dood, oordeel en hel moet zijn hart vermorzelen en zijn religieuze stemming op temperatuur houden. Ledigheid is de grootste vijand van de volmaaktheid; handenarbeid is daarom strenge plicht. De goede mening moet die arbeid op bovennatuurlijk plan houden.

Dit is in het kort het geestelijk schema van de Moderne Devoot. Het verbindt woestijnvader-ascese, Bernadijnse en Franciscaanse Christus-vroomheid en Cartusiaanse compunctie in een streng methodisch geheel van oefeningen.

Vanuit het Heer Florenshuis dringt deze vroomheid in andere kringen door. In 1396 komt te Zwolle een definitieve stichting van de Broeders van het Gemene Leven tot stand; maar de rector, Gerard Scadde van Calcar, heeft eerst een jaar in het Heer Florenshuis doorgebracht om de geest op te nemen. De rectoren van de Zusters zijn lid van de Broederschap en vormen hun onderhorigen naar de opvattingen van Florens Radewijns. De eerste bewoners van Windesheim zijn Broeders van het Heer Florenshuis; heel veel novicen maken een soort voornoviciaat te Deventer. Zo ontstond er in de verschillende vertakkingen een gemeenschappelijk vroomheidstype.

Omtrent het vroomheidstype van de Moderne Devoot zijn wij zeer goed ingelicht. De Moderne Devoten legden veel nadruk op het voorbeeldige van hun voorgangers; wat het biografische genre ten zeerste

[p. 334]

bevorderde. Hun huiskronieken zijn een aaneenschakeling van kortere of langere biografieën. In talloze trekjes en exempeltjes geven zij een aardige kijk op hun devotie-ideaal. Een soort hagiografisch cliché in deze verhalen doet op het eerste gezicht onhistorisch aan. Wanneer we b.v. lezen, dat een schrijvende Broeder bij het horen van de bel zijn zin onmiddellijk afbreekt, is dit zeker hagiografisch cliché, maar Radewijns hield dit zijn leerlingen ook voor met verwijzing naar voorbeelden (Libellus, I, 19). Wanneer allerlei devoten een voorliefde voor eenvoudige en gelapte kleding vertonen, moeten wij niet vergeten, dat Gerard Zerbolt een tractaat schreef De vestibus pretiosis. In die kleren symboliseerden zij hun wereldverzaking. Het cliché-achtige ontspruit aan hun anti-intellectualisme: niet het theoretisch denken leidde hun leven maar het voorbeeldige. Bovendien werkte hun opvatting van het ‘gemene leven’ het cliché in de hand. Dit eist aanpassing aan elkaars doen en laten, en aan elkaars opvattingen. Zo zegt Radewijns dat de een niet vlugger of langzamer moet eten. Zelfs hun houding aan tafel moet precies dezelfde zijn. Dit geldt tot in de kleinste dingen. Een eigen mening mochten ze niet hebben; persoonlijke neigingen moesten ze onderdrukken. ‘Wat baat het, wanneer we alleen met ons lichaam samen zijn, als er geen eenheid van gewoonte en neiging is. Dán wonen we werkelijk samen, wanneer wij een en hetzelfde willen, een en hetzelfde smaken, een en hetzelfde doen’.

De deugdbeoefening der Devoten heeft iets extravagants en onharmonisch. Het is onnatuurlijk en helemaal geen ‘virtus stans in medio’, wanneer Lubbert ten Bussche, een schepenzoon van Zwolle, vooraanstaande burgers van zijn vaderstad te woord staat in een vieze werkschort, waarmee hij van de mosterdmolen is weggelopen; of wanneer hij bij het voorlezen aan tafel expres stottert om een berisping te krijgen. De biografen verhalen zulke staaltjes om de nederigheid en zelfverachting van hun held te illustreren. Het ‘nederig denken’ over zichzelf uit zich bij de wereldvreemde Devoten vaak in al te geprononceerde vormen. Wij zouden hen stuk voor stuk ‘typen’ noemen. Toch is dit niet verbazingwekkend of onwaarschijnlijk bij hun voorliefde voor de woestijnvaderliteratuur. Hun gedrag herinnert aan de Vitae patrum, de Collationes van Johannes Cassianus, de Scala paradisi van Johannes Climacus en de Dialogi van Gregorius de Grote. Zij namen die sterke verhalen au sérieux, en volgden ze na. Dat klopt volkomen met hetgeen een onderzoek naar de bronnen van hun geschriften uitwijst. Vooral in hun rapiaria zijn zulke sterke staaltjes van deugdbeoefening ruim vertegenwoordigd.

Aan de Collationes patrum van Johannes Cassianus herinneren ook

[p. 335]

de geestelijke gesprekken van de Broeders onderling. Op gezette tijden komen zij bijeen in de kamer van hun rector of bij de put van het Heer Florenshuis. Bij voorkeur houden zij die samenkomsten 's avonds, en soms tot diep in de nacht. De getuigenissen daarover zijn zeer talrijk in de oude Vitae. ‘Als sij onderlinge toe samen colazie hadden in hoers paters kamer, soe plegen die weerdige mannen neder te zitten op die eerde, alsoftet kynder hadden geweest ende dan weeren sij soe rechte mynlic ondereen ende toehardende die ene den anderen tot een stervende leven’. Lubbert ten Bussche lokte zulke bijeenkomsten uit met te zeggen: ‘Quando volumus nos iterum ignire’. ‘Op zekere nacht’, zo verhaalt Rudolf Dier, ‘toen Florentius niet thuis was, kwamen enkele van de vurigste Broeders bijeen, en bespraken lang en breed hoe zij te kort schoten en van de rechte weg afweken. Zichzelf beschuldigend, en zuchtend uit hun binnenste, brachten zij de nacht door. Ik meen een geschrift te hebben gezien, dat in den brede de woorden en het gezucht van deze Broeders uiteenzet. Toen dan Heer Florens thuiskwam, vertelden ze hem wat er gebeurd was. Deze berispte hen, dat ze zoiets hadden durven doen in afwezigheid van de andere Broeders, maar met het besprokene stemde hij in. Daarom zijn destijds de bedden vervangen door strozakken, en de linnen hemden door wollen. Van de schilderijen in huis, die zij te mooi vonden en niet eenvoudig genoeg, maakten zij de achtergrond met houtskool zwart, zoals men nog kan zien op de schilderij van de H. Gregorius’.

Dit laatste feitje typeert wel heel sterk de cultuurvreemdheid van de Devoten. De kunst ligt al evenzeer buiten hun gezichtsveld als de wetenschap. Voor de schoonheid der dingen hebben zij geen oog. Het is verwonderlijk, dat men hen soms voor humanisten heeft versleten.

Van groot belang voor de kennis van de Devotenvroomheid zijn ook hun oefeningenboekjes, zoveel als persoonlijke leefregels. Van twee figuren uit het Heer Florenshuis zijn deze reglementjes bewaard. Het ene is van Lubbert ten Bussche; het andere van de sympathieke Johan Kessel, die als handelsagent de Hanzesteden had afgereisd, maar ten slotte het devote leven omhelsde en kok werd in het Heer Florenshuis. Deze boekjes tekenen de Moderne Devoot als iemand, die heel zijn gedrag tot in de kleinste details regelt en met geestelijke gedachten en gevoelens omkleedt; die eigen oordeel wantrouwt en zich gaarne aan de leiding van anderen overgeeft; die zijn woorden wikt en weegt, en zint eer hij begint; die verstrooiing vlucht en zijn zintuigen bewaakt; die nauwkeurig berekent, hoe hij zich aan tafel zal versterven, en zijn lichaamshouding in de kerk streng bepaalt. Het dagelijks leven van de Moderne Devoot was tot in de kleinste bizonderheden geregeld. Niets

[p. 336]

werd aan het toeval overgelaten, om de menselijke natuur volkomen in bedwang te hebben.

Het beeld van de Moderne Devoot, dat wij hier tekenden, beantwoordt aan de eerste 20 à 30 jaren van de beweging. Zo hebben het de eerste Devoten zelf in hun aantekeningen, en de biografen, wanneer zij op hun oude dag met een zekere weemoed de goede oude tijd verheerlijken, het overgeleverd. Bij het groeien der beweging heeft zich het beeld gewijzigd, zijn de scherpe kanten afgesleten en zijn de eenzijdigheden opgeheven. Maar om de Moderne Devotie te begrijpen en vooral om haar te zien vanuit haar betrekkelijk laïcaal karakter, moeten we het oorspronkelijk beeld weergeven: de beweging in haar eerste felheid, die ook de leken kon meeslepen naar een leven voor God alleen.

Wij kunnen ons tegenwoordig maar moeilijk voorstellen, hoe de beweging der Moderne Devotie zo'n enorme aantrekkingskracht kon uitoefenen. Hoe konden voorname schepenzonen en rijke handelsagenten zich uit de wereld terugtrekken om in deze schuwe Devotenkringen onder te duiken? Een afdoende verklaring is niet te geven. Misschien drong het uitbundige geloof de middeleeuwse mens om op die manier alleen voor God en eigen zaligheid te leven. Het levensgenot was minder geraffineerd en de loosheid van het aardse meer onmiddellijk voelbaar. Er was meer ruimte voor godsdienstige bewogenheid, die in bepaalde levensvormen een vaste bedding zocht. Met Huizinga kunnen wij constateren, dat de Moderne Devotie zo'n vaste bedding was, waarin de godsdienstige aandoenlijkheid van de late Middeleeuwen rust en bevrediging vond.