Streven. Jaargang 10

[p. 275]

Filmkroniek
Der Hauptmann von Köpenick
Ivo Michiels

BINNEN een tijdspanne van niet veel meer dan twee jaar, zagen we van de Duitse kineast Helmut Käutner niet minder dan zes films verschijnen. Minstens drie daarvan behoren tot het allerbeste dat het filmende Westen ons sedert de jongste oorlog heeft aangeboden. De meest recente van deze films - ze zijn nauwelijks in omloop gebracht - heten Ein Mädchen aus Flandern en Der Hauptmann von Köpenick.

Telkens wanneer we een film van Käutner te bespreken krijgen, moeten we met geweld aan de verleiding weerstaan om niet resoluut naar diens debuutjaren terug te keren en van daaruit, op de voet, de rode draad te volgen die nagenoeg door gans zijn oeuvre loopt. Nimmer is met zoveel recht over een rode draad gesproken als juist thans en hier, in verband met Käutners werk. Moesten we zijn voornaamste scheppingen omzetten in een pikturale waarde, het zouden stuk voor stuk felrode vlekken zijn, met weinig nuance in dat rood, en toch, wonder genoeg, volkomen vrij van eentonigheid. Omdat in dit rood steeds de volledige Käutner aanwezig is, de man die filmt met zijn hart, zijn verontwaardiging, zijn geloof in de mens. Maar ook met de inzet van een hoogstaand vormgevend talent.

Eens, tijdens een ontmoeting te Brussel, verklaarde Käutner ons dat volgens hem ieder hedendaags kunstenaar die zijn tijd intens beleeft, de mens niet anders kan voorstellen dan gevangen in politieke (bedoeld in zijn allerruimste betekenis) conflicten, met onveranderd ergens op de achtergrond de oorlog zoals die tot op heden is blijven nawerken. En inderdaad, elke grote film van Käutner is een boodschap van pacifisme, het echte pacifisme, het pacifisme zonder slogans. Maar Käutner is tegelijk méér dan alleen maar een anti-militaristisch kunstenaar. Zijn anti roept en smeekt, huilt en bidt doorlopend om een pro. Niet een pro dat in het anti schuilt als er-onder-verstaan, maar een expliciet, positief aangebracht pro: hij wil de mens weer het recht geven om lief te hebben. Voor Käutner staat dit recht om lief te hebben symbool voor al de menselijke rechten die in onze tijd met de voeten worden getreden, onze tijd van de partij en het geweer, van de steekkaart en de prikkeldraad, van Oost en West, kortom: van al wat in het leven werd geroepen om de mens te scheiden van de mens. Of liever: om de ene kudde te scheiden van de andere kudde. En precies dáárom is het Käutner te doen, over alle anti-militarisme heen: om de mens te halen uit de massa, hem weer zijn gans eigen, onvervreemdbare individualiteit te verlenen en in de geluksbetrachtingen van de enkeling de onpersoonlijke, gedicteerde en gepropageerde haat op te heffen die de ene collectiviteit pal tegenover de andere plaatst.

Van uit deze gesteltenis roept Käutner zijn figuren voor ons op: zo het Duitse verpleegstertje uit Die letzte Brücke dat, als gevangene van de partisanen, geen overzijde meer erkent en geen vijanden, alleen nog mensen die lijden en wachten op haar om verpleegd te worden, en het offer van haar leven brengt;

[p. 276]

zo in Himmel ohne Sterne het fabrieksmeisje uit de Oostzone en de grenswachter uit de Westzone die gedood worden op de grens en dóór de grens; zo het Vlaamse meisje in Ein Mädchen aus Flandern dat bereid is tot elke vernedering en elke publieke straf om haar liefde voor de Duitse soldaat, de vijand die geen vijand is, voor het leven te kunnen bewaren. En vanuit dezelfde gesteltenis is ook de historische figuur gegroeid van de Beierse koning Ludwig II. Dan gaat het om de projectie in deze figuur van de hedentijdse mens die door de politici onmondig wordt verklaard, omdat hij de waarde van de geest hoger stelt dan die van het geweld.

Het is wel duidelijk dat Helmut Käutner, deze aanklager zonder rancune, deze humanist met de roede, niet bepaald het type is om in zijn werk beroep te doen op de humor als creatief element, althans niet in die films van hem welke, zoals de daarjuist geciteerde, verder reiken dan het divertissement, waartoe om den brode al eens besloten wordt. Thans echter heeft Käutner de gelegenheid gegrepen om de humor volwaardig in het geding te betrekken zonder zijn boodschapplijke houding te hoeven prijsgeven. Méér zelfs: in Der Hauptmann von Köpenick staan boodschap en aanklacht rechtstreeks op uit de farce zelf.

Precies dezer dagen heeft men de vijftigste verjaardag herdacht van de kapitale grap die zich in 1906 voordeed te Köpenick, een randgemeente van Berlijn. Een grap die niet alleen Berlijn, niet alleen Duitsland, maar gans het Westen aan het schateren bracht en die het sjofele burgermannetje Wilhelm Voigt de roem in de schoot wierp. Wilhelm Voigt had reeds van jongsaf om allerlei kleine misdrijven in de gevangenis gezeten, raakte er uit en dan weer er in, werd op die manier stilaan een dagje ouder en wenste eindelijk de rust van een vredig bestaan te vinden, een bestaan zonder misdrijven, maar dan met de kans op een behoorlijk brood verdienen. Doch meteen blijkt, dat het Voigt niet mogelijk is aan werk te geraken zonder papieren. Hij meldt zich aan bij het pasbureau, maar daar krijgt hij dan weer geen papieren omdat hij geen werk heeft. Hij zoekt voorlopig een onderkomen bij zijn getrouwde zuster, maar de autoriteiten wijzen hem uit. Wijl hij geen werk heeft en derhalve geen papieren, of wijl hij geen papieren heeft en derhalve geen werk. Zwervend door de straten van de stad, waar geen plaats blijkt te zijn voor stakkers als hij, constateert schlemieltje Voigt hoezeer de waarde en de waardigheid van de mens gemeten worden aan zijn uiterlijk. En hoe vooral het uniform tot achting en onderdanigheid dwingt. En dan neemt Voigt het stoute besluit om zijn grondige kennis van het militaire jargon, zich eigen gemaakt tijdens zovele lege gevangenisuren, ten nutte te maken. Bij een uitdrager koopt hij een tweedehands uniform van Hauptmann, stapt aldus uitgedost weer de straat op, en zie: de wereld ligt aan zijn voeten. Men groet hem, men is beleefd, men acht hem. Hij houdt twee korporaals met elk vijf soldaten, die onderweg zijn naar hun kazerne, op straat aan, marcheert met hen naar Köpenick, bezet het gemeentehuis, neemt de burgemeester en de schatbewaarder gevangen, en vraagt naar de paspoort-afdeling. O tragisch toeval: het raadhuis van Köpenick heeft geen paspoort-afdeling. Voigt acht zijn onderneming mislukt. Hij laat de korporaals afmarcheren, laat de burgemeester en de schatbewaarder ergens in Berlijn deponeren en trekt zijn magische kapiteinsuniform weer uit. Voigt is weer een van de duizenden die verplicht zijn te knipmessen voor de anderen. Hij is minder dan de duizenden, want een paspoort heeft zijn stunt niet opgeleverd. Maar de wereld schatert, de wereld is opgetogen, de onbekende dader wordt gepromoveerd tot held. Ten

[p. 277]

einde raad, wijl de gevangenis de laatste zekerheid is voor stumpers als Voigt, gaat hij zich bij de politie aangeven. Maar ditmaal wordt het toch niet de gevangenis: de keizer schenkt genade en Wilhelm Voigt krijgt zijn pas.

In 1931 maakte Richard Oswald, naar het toneelstuk van Carl Zuckmayer en met Max Adalbert in de titelrol, een eerste filmversie van deze tragi-komische geschiedenis uit de werkelijkheid. In 1942 maakte Oswald, uitgeweken naar Hollywood, van dit gegeven een Amerikaanse versie, die wij evenwel nooit gezien hebben. En thans, vijftig jaar na de feiten, heeft Käutner een tweede remake afgeleverd. Voor Käutner werd het een voortzetten van zijn samenwerking met Zuckmayer (ook de Käutner-films Des Teufels General en Ein Mädchen aus Flandern hebben een werk van Zuckmayer tot basis). Maar vóór alles was het Käutner toch te doen om een hernieuwde uiting van zijn boodschapswil, ditmaal langs de farce om. Waarlijk schitterend heeft hij deze gelegenheid aangegrepen en filmisch doorgetrokken. Opnieuw werkt de tendenz op een dubbel plan: de aanklacht tegen het militarisme en de verdediging van de mens, van de eenling.

We hebben lichtjes de indruk overgehouden, dat Käutner zijn waarheid thans op een veel explicieter manier dan in zijn vorige films het geval was, tot het publiek heeft willen brengen. Inderdaad, nimmer kreeg Käutner een gegeven onder handen dat zoveel dankbaars in zich draagt om het bioscooppubliek massaal aan te spreken en de kineast heeft niet geaarzeld om rechtstreeks tot die massa het woord te richten. Hij heeft niet willen volstaan met de Köpenickgrap en al wat zij impliceert aan menselijke tragiek en beschamende onmenselijkheid, voor zichzelf te laten spreken. Hier is Käutner de man die vooraan op het podium komt staan en direct tot de zaal spreekt, zeggend wat hij te zeggen heeft, klaar, vurig, pakkend. Maar er zich tegelijk voor hoedend de kunstenaar niet door de redenaar te laten verdringen.

Is inmiddels die bekommernis, al of niet bewust aanwezig, om de boodschap tot in alle lagen te doen doordringen, mede doorslaggevend geweest bij de keuze van de hoofdvertolker? Ja of neen, de keuze van Heinz Rühmann is ver boven alle kritiek verheven. Zijn vertolking van Wilhelm Voigt, van de stakker en de Hauptmann, is op alle punten kapitaal. Zij is, uiteraard, anders dan de vertolking van Max Adalbert in de eerste Köpenick-versie. Anders omdat in de eerste plaats ook de visie en de opvatting van Käutner anders is dan die van de vroegere kineast Richard Oswald. Het Voigt-figuurtje van Adalbert was soberder en daardoor zieliger, dat van Rühmann is warmer en daardoor sprekender. Derhalve geloven we vast, dat de binding Voigt-Rühmann voor vele duizenden bioscoopgangers een stralende hartsaangelegenheid zal worden. Wat zou betekenen dat Helmut Käutner zijn tweevoudige zending - die van de kunstenaarkineast en die van de mens-boodschapper - andermaal hoopgevend heeft volbracht. Want precies films als die van Käutner tonen sprekend aan waar het in waarheid om te doen is: om de kunst namelijk die haar diepere betekenis ontleent aan de boodschap, en de boodschap die haar ware draagkracht vindt in een artistieke volwassenheid.