Streven. Jaargang 10

[p. 270]

Toneelkroniek
Het Vlaamse toneelleven
Paul van Morckhoven

VOOR een paar jaar vierde het openluchttheater in Vlaanderen triomfen. Het massaspel werd druk beoefend en in samenbundeling van krachten waagden zelfs dorpse toneelamateurs zich aan het genre. Op het spectaculaire raakt men echter vlug uitgekeken en buiten het internationaal bekend H. Bloedspel te Brugge wordt in Vlaanderen het openluchtmassaspel bijna niet meer beoefend. De officiële theaters blijven geopend tot begin of half juni maar spelen uitsluitend amusementswerk, dat vaak naar de vulgaire kant neigt. Alleen het Reizend Volkstheater, een afdeling van het Nationaal Toneel, offert niet aan de zonnige ontspanningssfeer en speelt ook tijdens de zomermaanden degelijk werk, bijna uitsluitend in open lucht. Gewoonlijk wordt daarvoor geput uit het rijk voorziene repertoire, dat een aantal geslaagde monteringen van Shakespeare-comedies bevat. Nieuw in de reeks was ‘De Getemde Feeks’, die voor het zomerseizoen werd ingestudeerd. De plezierige populaire klucht - de enige die Shakespeare schreef - heeft al heel wat discussie opgeroepen. Vaak wordt ze ten onrechte gecatalogiseerd bij de romantisch-poëtische comedies van de Engelse dramaturg. De beide thema's: het Katharina-motief of het temmen van de feeks en het Bianca-motief of het werven rond de begeerde jonge zuster, zijn meesterlijk dooreengestrengeld, maar blijven allebei gespeend van poëzie. Shakespeare had alleen een boertig spel op het oog en dat wordt al te gemakkelijk over het hoofd gezien. Een durvend regisseur kan ongestraft ad libitum het komisch karakter van het stuk accentueren. Dat kon men ook verwachten van de begaafde Rik Jacobs, die in een dergelijk genre reeds uitmuntend werk gepresteerd heeft. Hij bleef echter betrekkelijk sober en monteerde een weliswaar speelse vertoning maar bewaarde een angstvallige eerbied voor het oorspronkelijk scenario.

‘Albrecht en Isabella’, een historisch drama door de betreurde Lode Cantens, was het stuk waarmede voor tien jaar de rondvaart van het gezelschap werd ingezet. Het werd hervat om die gebeurtenis te herdenken en om de overleden auteur te huldigen. Bij de overdracht van de lage landen als huwelijksgift aan de regenten Albrecht en Isabella werd door Filips II als voorwaarde gesteld: indien het huwelijk kinderloos blijft, komen de Nederlanden terug onder de Spaanse kroon. Het probleem wordt duidelijk gesteld maar de auteur vond geen dramatische of tragische motivering voor het kinderloos blijven van het huwelijk. Hij verwaarloosde een kans tot het scheppen van werkelijke dramatiek, een gemis dat hij trachtte te vergoeden door lyrische passages.

Jaarlijks worden op de heerlijke binnenkoer van het gerestaureerde Rubenshuis te Antwerpen een paar vertoningen gegeven door het Reizend Volkstheater, artistieke gebeurtenissen die in de Scheldestad zeer gewaardeerd worden maar als toeristische bezienswaardigheden nog niet voldoende werden geëxploiteerd. Nochtans zijn deze vertoningen een verplaatsing waard, zeker ‘De Spiegel der Minnen’, het rederijkersspel van Colijn van Rijssele, dat alleen in het Rubens-

[p. 271]

huis vertoond wordt, waar het als vergroeid is met de renaissance-gevels en de patriciërssfeer van het historisch gebouw. ‘De Spiegel der Minnen’ verhaalt de tragische liefdesgeschiedenis van Dierik de Hollander en Katherina Scheermertens. De rederijker behandelt een Romeo en Julia-motief gebaseerd op het standenverschil, waardoor het werk ook een sociaal aspect krijgt. Eensdeels helt het stuk reeds naar het burgerlijk drama, anderdeels ankert het nog in het Middeleeuws theater door het optreden van zinnekens als ‘jaloers gepeins, vreze voor schande en begeerte van hooghede’. De naïeve verzen, doorweven met een massa bastaardwoorden, vertonen de typische eigenaardigheden van de rederijkersstijl. Rik Jacobs bewerkte op voortreffelijke wijze het uitvoerig stuk tot een avondvullend spel, dat als één van de sieraden uit ons literair patrimonium kan beschouwd worden.

Een te Brussel opgericht jongeren-gezelschap ‘Het Vlaamse Schouwtoneel’ evolueerde in gunstige zin en belooft, dank zij idealisme en talent, een speeltroep te worden die in de toekomst de aandacht zal vragen. Dat deed hij reeds met een dynamische vertoning van Goldoni's commedia dell-arte ‘De Knecht van twee meesters’, gemonteerd in een stijl die afgekeken werd van het Théâtre National Populaire, onder leiding van Jean Vilar.

Bij het begin van het zomerseizoen nam het jonge gezelschap het initiatief, te Gent een toneelfestival in te zetten met het Gravenkasteel als decor. Het opgezette plan werd echter door de weersomstandigheden gedwarsboomd. Het daarvoor uitgekozen stuk ‘Don Carlos’ werd door het gezelschap als visitekaartje gebruikt om de uitnodigingen te beantwoorden. Op sommige plaatsen in het land werd er in openlucht een voortreffelijke vertoning van gespeeld waarin ook het procédé van Jean Vilar's ‘Théâtre National’ te herkennen was. Was de montering prijzenswaardig, het drama, doorweven met Schillers vrijzinnige filosofie werd zo verminkt dat het niet meer te herkennen was. Alleen het burgerlijk familiedrama, dat naar de melo ruikt, bleef behouden en de centrale figuur von Posa, een synthese van Schillers poëtisch idealisme en heroïsche levensbeschouwing, verloor zijn essentiëel karakter en werd een kinderlijke dweper.

Om het overzicht van het zomerseizoen te vervolledigen willen we nog wijzen op de traditioneel-geworden jaarlijkse Kongo-tournee. Begin juli zijn een achttal spelers, onder leiding van Fred Engelen, vertrokken voor een rondreis in de kolonie die zes weken duurde. Het kleine programma was heterogeen van samenstelling. Naast een zeer ouderwets blijspel prijkte ook een typisch produkt uit de expressionistische periode op het speelplan, dat verder aangevuld werd met een programma van kleinkunst: voordracht, liederen en muziek.

Het ouderwetse blijspel ‘Siska van Rosemael’, daterend van 1844, werd geschreven door de geneesheer-auteur Hippoliet van Peene, tekstdichter van de ‘Vlaamse Leeuw’. Het gegeven, gebaseerd op een roman van Hendrik Conscience, is een pleidooi voor het behoud van eigen taal en eigen zeden. De dochter van een burgerlijke familie heeft drie jaar in een Franse kostschool gestudeerd. Na haar terugkomst worden ouders en dochter, na een aantal komische incidenten, zich bewust dat vreemde pluimen belachelijk maken en ze genezen van hun dwaling.

In een frisse bewerking van Fred Engelen werd deze simplistische nationale zedenles een plezierig amusementsstuk met een opzettelijke nadruk op de komisch-verouderde taal en met geestige zangnummertjes.

Het andere werk dat in Kongo gespeeld werd, was ‘De Geschiedenis van de

[p. 272]

Soldaat’, een samenvoegsel van vertelkunst, dans, toneel- en pantomime door de Frans-Zwitserse auteur Ramuz en met muziek van Strawinsky. Het verhaal herinnert aan het sprookje van ‘De Japanse Steenhouwer’ door Multatuli en symboliseert de eeuwige vruchteloze jacht van de mens naar aards geluk.

Begin september opende de Antwerpse K.N.S. (het Nationaal Toneel) het nieuwe seizoen met een hervatting van de reeds versleten ‘Driestuiversopera’, door de in augustus laatstleden overleden Duitse revolutionair Bert Brecht, naar het een paar eeuwen oude model van John Gay. Daarmede werd het deksel geopend van een Pandora-doos die erg muf rook, zoals trouwens ook een groot deel van het beloofde speelplan. De vunzige sfeer van de Londense onderwereld en de bedelaarsellende maakten de opstandige ideeën van Brecht soms walgelijk, soms belachelijk. Alleen de populaire balladen en de obsederende muziek van Kurt Weill konden nog boeien. Het opgeschroefde geval met de marionetachtige personages kon niet meer ‘au sérieux’ genomen worden.

De feestelijke sfeer, zo node gemist bij de openingsvertoning, domineerde bij de voortreffelijke hervatting van Vondels ‘Leeuwendaelers’, waarmede Ben Royaards zijn teloor gegane reputatie als Vondelregisseur kon rehabiliteren. Vondels meer lyrisch dan dramatisch gelegenheidsspel waarin hij, bij de vrede van Munster, uit godsdienstige overwegingen heidense motieven verwerkte, werd als een kleurig en dynamisch paneel gemonteerd. De reiën werden grotendeels gecoupeerd ofwel vervangen door beweeglijke figuratie van dorpsmensen uit een Brabants landschap, waarin Royaards het verhaal had gesitueerd. Vondel spreekt weliswaar van Pan, maar in zijn weelderig vers evoceert hij bepaalde Nederlandse milieus. Het anachronisme stoorde geenszins en de schilderachtige taferelen vol speelse bewogenheid konden, dank zij een geciseleerde zegging van het breedsprakerige vers, de toeschouwers, die onbewust ook graagluisterende toehoorders werden, boeien en bekoren.

‘Wonderkinderen’ van de Franse auteurs Braillet en Gredy behandelde een actualiteitsverschijnsel en stak de draak met de onverantwoorde verering van piepjonge debutanten in de literatuur (denk aan Françoise Sagan en Minou Drouet). Hoewel het onderwerp amusant bedoeld was, behield het toch een bittere ondertoon, namelijk het failliet van de hedendaagse opvoeders tegenover een bandeloze en anarchistisch-gestemde jeugd. Een professor met literaire ambities wordt voorbijgestreefd door zijn dochter, die met een gedurfd onderwerp de literaire wereld in opschudding brengt. Vader is er wel mee vereerd maar blijft haar als een kind beschouwen. Als revanche weigert ze nog iets te schrijven en om de opdringerige uitgever te sussen zal heel de familie, zowel oma als de meid, zich aan het schrijven zetten, tot een waanwijze dreumes met een dichtbundel voor een nieuw wonderlijk literair verschijnsel zorgt.

Jan Fabricius, in Vlaanderen subjectiever beoordeeld dan in Nederland, werd onlangs vijfentachtig jaar. Vlaanderen zou hem huldigen, nog voor het in zijn geboorteland gebeurde, waar trouwens het Antwerps gezelschap als medium bij de huldiging zou optreden. Een van zijn Oost-Indische drama's ‘Sonna’ werd van onder het stof opgediept en door de licht ontroerbare massa gunstig onthaald. Het geval van de verstoten moederliefde werkt nog steeds op de traanklieren, waardoor het benevelde oog niet meer het kunstmatige van de personages kan ontdekken. Ook de grove driegdraad en het gemis aan kleurige franjes waren geen hindernis voor het succes. De impulsieve feesteling was in de

[p. 273]

wolken over de hulde hem te Antwerpen te beurt gevallen en sprak vanuit Sonna's interieur zijn dank uit tot de Vlamingen.

Thornton Wilder's stokpaardje ‘The Matchmaker’, dat hij ontleende aan een oude Weense posse en tot tweemaal toe op de schaafbank legde, werd ook hier vertoond, nadat het reeds voor enkele jaren in Nederland verscheen. Vlaanderen hinkt nogal gemakkelijk achteraan; vooral wat het schouwburg-repertoire betreft kan het absoluut de bekwame spoed niet volgen waarmede de Nederlanders achter de recente stukken jagen. ‘De Koppelaarster’, zoals ‘The Matchmaker’ ook in Vlaanderen genoemd werd, is zeer uiteenlopend beoordeeld. Best mogelijk dat het een plezierig spel kan worden in een fantasierijke regie, maar toch zit er te veel memel in de ornamenten van de naïeve farce om ze nog met geestdrift te begroeten.

‘Regen’, reeds de vierde herneming van de zes tot op heden vertoonde stukken, is een toneelbewerking naar een novelle van de Engelse romancier Somerset Maugham. De voortreffelijke dramatische conceptie door Colton en Randolph kan in niets meer aan de oorspronkelijke vorm doen denken. Het thema van de moraliteitsprediker, die het slachtoffer wordt van zijn overdreven ijver, wordt door de exotische sfeer van een paradijsachtig eiland in de Stille Zuidzee sterk beklemtoond. De protestantse zendeling, die niet rusten zal voor hij een uitdagende deerne overtuigd heeft van haar zondig leven en die zich na haar bekering, aan haar vergrijpt en zelfmoord pleegt, is een dramatisch geweldig geladen personage, op dat gebied zelfs een prototype omdat zijn gerefouleerde passies hem naar een daad drijven, die zijn ondergang wordt. De Antwerpse K.N.S. behaalde met stuk en verzorgde vertoning een terecht verdiend succes.

Het Nederlands Kamertoneel, dat vorig seizoen met de schoonste lauweren uit het Antwerps toneelleven bekroond werd, stapte met het verkeerde been het nieuwe seizoen in. ‘Sire Halewijn’, van de Frans-schrijvende Belg Herman Closson, werd aangekondigd als toneelbewerking van de oude Nederlandse ballade waarin Germaanse brutaliteit en heldhaftigheid gemilderd worden door de eenvoudige poëzie van het verhaal. Het dramatisch en lyrisch karakter van de historie waarin Blauwbaard de vrouwen tot zich lokt om ze te vermoorden en door één van hen gedood wordt, werd getransponeerd tot een analyserend debat over het sensuele liefdeleven in een weinig originele en cerebrale taal. Ook de vertoning was niet van het traditionele karaat, dat het gezelschap gewoonlijk garandeert.

In de Brusselse K.V.S. werd een nieuwe directeur benoemd, die doeltreffende administratieve wijzigingen invoerde. Om de twee weken wordt er van programma gewisseld waardoor de voorbereidingstijd verlengd werd, wat de prestaties zeer ten goede komt. Ook het speelplan werd als het raderwerk van een uurwerk samengesteld en wordt met de orde van een niet te wijzigen kalender gevolgd. Naar het voorbeeld van de Franse theaters worden voor elk stuk telkens de passende acteurs aangeworven, bovendien blijft er een vaste spelerskern behouden.

‘De Roep van de Tortel’, een comedie van de Amerikaanse Nederlander John van Druten, opende het seizoen in een romantische stemming. Het povere verhaaltje van een actrice die een vroegere minnaar, waarmede ze verlegen zit, overlaat aan een vriendin, wordt amusant door de nauwgezetheid waarmede de alledaagse realiteit op de scène begint te leven.

Ook te Brussel werd de feestelijke sfeer voorbehouden voor de tweede vertoning. ‘Jonkvrouw Edelwater’ door S.I. Hsiung, een Chinees sprookje, speci-

[p. 274]

aal voor de Westerlingen geschreven om ze met de Oosterse speeltrant vertrouwd te maken, verhaalt hoe de ministersdochter Edelwater met een eenvoudige tuinman huwt en hem zowel in materiële als morele moeilijkheden steeds trouw blijft. De poëtische eenvoud van het geval maakt het verhaal tot een gedicht, dat echter met humor gekruid is. Het was een zeer mooie vertoning in een enigszins te mechanisch opgevatte regie.

‘'t Is nooit te laat’ door Felicity Douglas is een typisch Angelsaksisch blijspel, waarin een eenvoudig onderwerp wat te breed uitgesponnen wordt. Moeder, die romanschrijfster is, ondervindt hoe ze buiten haar luidruchtig gezin, dat ze ontvluchtte, alle inspiratie mist. Rond dit motief leeft en beweegt echter een kleine maar vermakelijke wereld.

‘De Huzaren’, het blijspel van de Franse auteur P.A. Bréal, werd tot op heden het hoogtepunt als realisatie onder de dynamische leiding van de jonge regisseur Jo Dua. Het stuk is een originele tragi-comedie, in Italië gesitueerd. De verrassende en steeds wisselende gebeurtenissen van een eenvoudige familie, die een schoonzoon redden wil uit de handen van Franse huzaren ten tijde van de Napoleontische veldtocht, kunnen het publiek ten zeerste amuseren.

De gunstige evolutie van de Brusselse schouwburg zal de culturele standing en ook het prestige van de Vlamingen in de Frans-georiënteerde hoofdstad ten goede komen.