Spiegel der Letteren. Jaargang 11

[p. 161]

[Nummer 3]

Gecommentarieerd woordspel

In de 16e en 17e eeuw werd in West-Europa het epigram beoefend in de traditie van het klassieke epigram, veelal in navolging van Marcus Valerius Martialis. Sommigen schreven in de landstaal, zoals bijvoorbeeld Clément Marot (1495-1544) in het Frans, F. von Logau (1604-1655) in het Duits en Roemer Visscher in het Nederlands. Anderen dichtten in het Neolatijn, waarvan J. Owen (1584-1623) de invloedrijkste genoemd mag worden. Naast het epigram als kort gelegenheidsgedicht met lovende strekking, was ook het hekelende epigram vrij algemeen. Tot de meest geliefde traditionele thema's behoorden de grote en kleine menselijke zwakheden, dwaze gewoonten en hartstochten, waarmee de spot gedreven werd¹. In deze trant schreef Constantijn Huygens vele epigrammen, door hem sneldichten genoemd, voornamelijk in de landstaal en in het Neolatijn².

Over hoeveel zaken moeten wij twintigste-eeuwers niet geïnformeerd worden, voordat wij menig sneldicht van Huygens werkelijk kunnen lezen en begrijpen? Wij dienen ons op de hoogte te stellen van datgene, waarmee de 17e-eeuwse lezer vertrouwd was: het taalgebruik uit die tijd, mogelijk ook de beginselen van de vormgeving der gedichten. Daarbij dienen wij bekend te zijn met de eigenaardigheden van het genre, willen wij de sneldichten juist en billijk beoordelen. Zo moeten wij bijvoorbeeld rekening houden met de toenmalige gangbaarheid van onwelvoeglijke thema's. Bovendien kan het nodig zijn om te weten in welke levensomstandigheden of naar welke aanleiding het sneldicht geschreven is en welke opvattingen de auteur is toegedaan en welke gewoonten er heersten. En omdat wij over het algemeen slechts partiële kennis bezitten van bovenstaande, zal commentaar steeds nodig zijn. En

1 r. levy, Martial und die deutsche Epigrammatik des siebzehnten Jahrhunderts. Stuttgart 1903. Blz. 66 e.v.

2 j.b. wilterdink, Huygens als navolger van John Owen. In: T.N.T. en L. 84 (1968) 53-92. Idem, Martialis bij Huygens. In: T.N.T. en L. 84 (1968) 93-106.

[p. 162]

als de auteur ons dan zelf een informatie geeft door middel van een eigenhandige aantekening³, dan zal deze ons bijzonder van pas komen.

Dat geldt ook voor de volgende sneldichten, waarvan het eerste door Huygens is gedateerd op 2 april 1642. De transcriptie van het handschrift is als volgt⁴:

	op heer jans woest gepreeck
	Heer Jan op stoel praet, preeckt en pleit
	Met groot geweld van hals en handen.
	Wat hebbjer tegen, mans-verstanden?
Acumen Christianuli est	Heer Jan bewijst all wat hij seit.

De titel informeert ons reeds over de aard van de inhoud van het sneldicht. Het adjectief woest namelijk als aanduiding van ‘gepreeck’, kan niet anders dan in afkeurende zin zijn gebezigd en het sneldicht blijkt dan ook als een uiting van hekeling en spot te zijn bedoeld.

In het algemeen wordt in de epigrammen, ook in Huygens' sneldichten, meermalen de spot gedreven met verschillende beroepstypen, zoals de advocaat en de geneesheer⁵. Tot deze groep zou men eveneens het thema uit bovenstaand sneldicht kunnen rekenen.

Wie is nu die Heer Jan? Dr. J. van Vloten geeft in een noot te kennen, dat hiermee een pastoor is aangeduid⁶. Deze wordt namelijk als Heer aangesproken. Een dergelijke verklaring komt ons niet geheel onwaarschijnlijk voor, omdat in de 17e eeuw door veel protestanten en ook door Huygens gaarne de spot gedreven werd met de Roomse papen. Maar met Heer Jan, dat stellig in spottende zin is gebruikt, kan ook een protestants geestelijke zijn aangegeven⁷. Dit wordt door de

3 De handschriften van de Nederlandse gedichten van Constantijn Huygens zijn in het bezit van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en worden onder signatuur XL in langdurig bruikleen bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te 's -Gravenhage in 6 portefeuilles (a-f) tussen 1617 en 1686.

4 Hs. XL b, 1642, 7e stuk. Ed. 1658, 649 en ed. 1672, II, 165. Ged. Worp, III, 180. De aantekening in de marge komt niet voor in de edities 1658 en '72. De door mij geciteerde gedichten zijn transcripties van de laatste redactie van het handschrift derhalve zonder het doorgehaalde, dat veelal onleesbaar is. De enkele leesbare doorgehaalde woorden, die voor de interpretatie van belang zijn, zullen in het betoog worden vermeld. Het onderscheid tussen hoofdletters en kleine letters is soms zeer gering; slechts dan heb ik een letter als hoofdletter getranscribeerd, wanneer deze duidelijk als zodanig was bedoeld.

5 r. levy, Martial und die deutsche Epigrammatik... Blz. 46 e.v.

6 Sneldicht van Constantijn Huygens. Boek I-VI (1627-1657). Met aanteekeningen van j. van vloten. Schiedam 1868. (Klassiek Letterkundig Panthéon. Korenbloemen... deel 5 en 6) Blz. 34, noot 2.

7 Een predikant werd door Huygens ook aangesproken als Domine, vocativus van dominus, heer (Ged. Worp, IV, 202 en V, 168 e.a.).

[p. 163]

marginale aantekening van Huygens: ‘Acumen Christianuli^7a est’, de geestigheid is van de kleine Christiaan, mogelijk gemaakt. Door dit bijschrift namelijk, kan men over de biografische achtergrond, de omstandigheid, die tot het ontstaan van dit sneldicht geleid heeft, een plausibele veronderstelling maken. Blijkens het handschrift is dit sneldicht op 2 april 1642 geschreven. Christiaan was toen 12 jaar oud⁸. Hij kan alleen, met zijn vader of met anderen een protestantse kerkdienst hebben bijgewoond en naar aanleiding van de onnatuurlijke voordracht, het woeste gepreek, een opmerking hebben gelanceerd, overeenkomstig die van vers 4 van het sneldicht. En deze dienst en de opmerking van Christiaan zou voor Huygens de stof voor zijn gedicht geweest kunnen zijn. Hoe is nu die veronderstelde materia bewerkt, m.a.w. hoe is de gegeven stof tot dit sneldicht geworden? Wil deze vraag beantwoord worden, dan dient de dispositio, de indeling en opbouw, en de elocutio, de bewoording, zoals de 17e-eeuws Nederlandse vertaling luidt, behandeld te worden.

Het sneldicht realiseert zich in twee delen van elk twee verzen. In de eerste twee verzen wordt een summiere uiteenzetting gegeven van de realiteit in casu de onnatuurlijke voordracht van de prediker, we zouden het de expositio kunnen noemen. In het tweede gedeelte weerlegt de spreker-auteur quasi de eventueel verzwegen, weggelaten tegenwerping van de toehoorder-lezer. Wij zouden de retorische vraag van vers 3, die de quasi weerlegging inleidt en vers 4 met de term occupatio kunnen aanduiden, met dien verstande, dat deze occupatio ironisch bedoeld is⁹. Om duidelijk te maken hoe deze ironie zich realiseert, volg ik in dit sneldicht de fasen van het ironisch proces, zoals die zijn aangegeven in het voor de bestudering van dit verschijnsel zo belangrijke proefschrift van dr. A.F. Dekker¹⁰.

De spreker-auteur heeft in vers 1 en 2 de realiteit, in casu het woeste gepreek van Heer Jan in het oog gevat. Hij expliciteert die realiteit met behulp van verschillende bijzondere taalmiddelen. Zo maakt hij door middel van de gradatio ‘praet, preeckt en pleit’ en door middel van de

7a Worp las: Christianulis. De s blijkt echter in het hs. een pennekrasje te zijn.

8 Geboren 14 april 1629. De geestigheid is niet vermeld in de uitvoerige biografie van Christiaan Huygens door J.A. Vollgraff, deel 22 van: christiaan huygens, Oeuvres complêtes, publiées par [David Bierens de Haan, Johannes Bosscha e.a.] La Haye, 1888-1950. 22 vol. in 23 bdn.

9 Zie voor de betekenis in de 17e eeuw van begrippen en termen als dispositie, elocutio, occupatio e.d., het toentertijd veel gebruikte handboekje van g.j. vossius: Rhetorice contracta. Hiervan zijn verschillende 17e-eeuwse edities bekend.

10 a.f. dekker, Ironie in de Odyssee. Leiden 1965. (Proefschrift Universiteit van Amsterdam) Zie blz. 5. Het eerste en tweede hoofdstuk geven een helder overzicht van en inzicht in het verschijnsel ironie en ironie in literatuur.

[p. 164]

alliteratio van de explosief p, en die van de consonanten g en h in ‘groot geweld’ en ‘hals en handen’, de veelvuldige en toenemende beweging van hoofd en handen van de prediker, expressief.

In vers 3 en 4 doet de spreker-auteur echter de uiting, die berust op de vooronderstelling, dat de onderhavige realiteit, in casu de onnatuurlijke voordracht van Heer Jan niet bestaat. Hij kent Heer Jan zelfs een bijzonder grote lof toe, omdat de prediker bewijst wat hij zegt. Hij gaat daarin verder dan enig ander prediker bij machte is. (eerste fase van het ironisch proces)

Tweede fase. De toehoorder-lezer hoort of leest de verzen 3 en 4 en begrijpt de oppervlakte-betekenis.

Derde fase. Op grond van de kennis van de onderhavige realiteit constateert hij de discrepantie tussen de uiting van vers 3 en 4 en de realiteit, in casu het woeste gepreek van Heer Jan. Hij constateert dat de bedoeling van de spreker-auteur anders is dan hij aanvankelijk meende.

Vierde fase. De toehoorder-lezer interpreteert op de door de auteur beoogde wijze, d.w.z. hij ziet het woordspel in de vorm van de onderliggende, etymologische betekenis, namelijk in die van aanwijzen: de prediker wijst met zijn handen wel op bepaalde waarheden, maar hij toont ze niet aan, hij overtuigt niet.

De ironie onthult zich derhalve in het semantisch spel van de aanschouwelijk-etymologische- en de abstracte gebruiksbetekenis van ‘bewijst’, die beide in het onderhavige taalgebruik worden geaktiveerd door de plaatsing van het woord ‘bewijst’ t.o.v. een tweeledige ‘frame of reference’¹¹, namelijk die van realiteit en uiting.

Wij mogen wel concluderen, dat dit sneldicht een goede demonstratie levert van Huygens' eigen definitie: ‘Vraeght ghy wat Sneldicht voor een Dicht is? / Het is een Dicht dat snell en dicht is.’¹² Het treft namelijk door zijn kortheid, concentratie van zegging en bondigheid van karakterisering.

De verhouding tussen man en vrouw leverde veel stof op voor hekeling en spot¹³. Zo waren de thema's van de kijvende en van de bedrogen echtgenoten in de epigrammen-literatuur zeer traditioneel¹⁴. Bij Huygens

11 a. reichling, Grondbeginselen der hedendaagse taalwetenschap. In: Taalonderzoek in deze tijd. Den Haag 1962. (Lezingen gehouden gedurende het cursusjaar 1961-62 voor de School voor Taal- en Letterkunde te 's -Gravenhage) Blz. 11 e.v.

12 Zie: Editie 1658, 893 en ed. 1672, II, 52. Ged. Worp, IX, 7.

13 r. levy, Martial und die deutsche Epigrammatik... Blz. 81 e.v.

14 Idem. Blz. 83 e.v.

[p. 165]

komen we deze ook herhaaldelijk tegen. Een goed voorbeeld van het thema der kijvende gehuwden vindt men in het volgende sneldicht, waarin ook het woordspel een belangrijke functie heeft:

Dirck speelde met syn wijf met schijven;
En dat Verkeer liep soo verkeert,
Dat sy den man schier hadd verheert.
In 'tlest begonnen sij te kijven,
Oock eenigh handspel te bedrijven,
Gelijck men de qua' honden leert;¹⁶
En doe verloor sij 't met twee Vijven.

Bodb(erg) 3. Sept. 42

In de titel is reeds de tweeledigheid van de ene situatie gegeven in de man-vrouw-relatie en het spel. Deze twee-eenheid zal het verloop van de handeling, de fabel en het woordspel bepalen.

De fabel is als volgt. De echtgenoten vermaken zich met het ‘verkeerberd’, een in de 17e eeuw beoefend kans- en gezelligheidsspel, met dobbelstenen en schijven (vers 1)¹⁷. Dat spel liep echter verkeerd, omdat de vrouw het ging winnen van haar man (vers 2 en 3). Hierbij zou ik deze opmerking willen maken: Als de man geen verliezende partij zou zijn, zou het spel goed moeten verlopen. In de onderhavige situatie gaat het spel dus verkeerd en wel in tweeërlei opzicht: niet goed en omgekeerd, twee betekenisonderscheidingen van het in de 17e eeuw gebruikte woord ‘verkeert’.

16 Vers 5 en 6:

‘Oock eenigh handspel te bedrijven,
Gelyck men de qua' honden leert;’

Wijst dit op een spel ,een vermaak? Zou men uit vermaak kwaadaardige honden ‘handspel’ hebben leren bedrijven, die door hun kwaadaardigheid toch al tot vechten geneigd waren?

17 Contemporaine woordenboeken geven van ‘verkeerberd’ de volgende uitleg: 1 C. kilianus, Etymologicum Teutonicae Linguae... Ultrajecti 1623. Kiliaen verklaart verkeerberd als een bord, waarop met dobbelstenen gespeeld wordt: ‘Alveus lusoreus, magis: alveolus aleatorius.’ 2 c. plantijn, Thesaurus Theutonicae liguae... Antverpiae 1573. Plantijn noemt het een soort dambord: ‘Verkeerberdt, tafelbert om te spelen, tables ou tablier à jouer, damier, tabula lusoria, alveus lusorius, frutillus.’ 3 e.l. mellema, Le grand Dictionaire François-Flameng. Den Schat der Duytscher tale... Rotterdam 1618: ‘Verkeerbert, eschiquier, tablier a jouer; verkeerspel, le jeu des eschez.’ 4 f. halma, Woordenboek der Nederduitsche en Fransche Taalen... Amst. en Utrecht 1710: Verkeerbord: zeker speelbord met dobbelsteenen en schijven, tablier ou damier pour jouer au ‘verker, verquer ou verquair’. Conclusie: verkeerberd is een bord met dobbelstenen en/of schijven, bestemd voor een spel, waarvan de regels ons niet nauwkeurig bekend zijn.

[p. 166]

Wij vervolgen nu de fabel van het sneldicht. Ten gevolge van de verkeerde spelsituatie, loopt ook het verkeer, de omgang tussen man en vrouw verkeerd: zij beginnen te kijven en handspel te bedrijven (vers 4, 5 en 6). Tenslotte verliest de vrouw in een vuistgevecht (vers 7). Ik zou nu enige opmerkingen willen maken:

1 Evenals het spel, loopt ook de omgang tussen man en vrouw in tweeërlei zin ‘verkeert’: omgekeerd en niet goed. De omgang is omgekeerd, omdat de voornaamste spelregel in het verkeer tussen man en vrouw hierin bestaat, dat de man het hoofd is, de leiding moet nemen. En zou dan déze omgekeerde (verkeerde) situatie mogelijk zijn, dat de vrouw bij het ‘verkeerberd’ de leiding neemt? (Dit dient men in spottende zin op te vatten). Het gevolg zal dan ook moeten zijn, dat de goede verhouding verkeert, omkeert in een slechte. En terwijl de auteur in het woord ‘handspel’ nog even speelt met de tweeledige situatie van spel en man-vrouw-relatie, die nu tot handtastelijkheid is geworden, verschijnt die tweeledigheid tenslotte als pointe in volle kracht met het woord ‘Vijven’, namelijk in de spelsituatie: een worp van twee dobbelstenen met elk vijf ogen en in de man-vrouw-relatie: twee vuisten. Immers, de vrouw had waarschijnlijk gewonnen met hoge punten, laten we zeggen twee vijven, nù verliest zij het met twee vijven, nl. tegen de vuisten van haar man, die hiermee de goede orde weer heeft hersteld, en wel deze, dat de man het dient te winnen van de vrouw.

2 De woorden ‘Verkeer’ en ‘Vijven’ zijn stellig de vernuftigste vondsten van de auteur. ‘Verkeer’ als verdichting van ‘verkeerspel’ duidt het spel aan en ‘Verkeer’ in de betekenis van omgang, wijst op de man-vrouw-relatie. ‘Vijven’ als een pars pro toto van een worp met twee dobbelstenen resulterend in tweemaal vijf punten, houdt verband met het spel en ‘Vijven’ als pars pro toto van twee vuisten duidt op de man-vrouw-relatie. De twee betekenissen manifesteren zich bij beide in één woordvorm en weerspiegelen als het ware de twee-eenheid van de situatie.

Samenvattend zouden wij kunnen zeggen: Huygens heeft hier een boeiende demonstratie gegeven van semantisch spel, dat voornamelijk hierin bestaat, dat door plaatsing van bepaalde woorden als ‘Verkeer’, ‘verkeert’, ‘handspel’, ‘Vijven’ ten opzichte van de twee-eenheid van de ‘frame of reference’, de man-vrouw-relatie en het spel, verschillende betekenismogelijkheden in dezelfde woordvorm worden geaktiveerd.

[p. 167]

Een ander veel voorkomend thema is de hebzucht, die door Huygens in het volgende en in zoveel andere sneldichten is gehekeld:

‘Kverstae de giericheit van oude lieden niet.
Van alle sotticheit diem’ op de wereld siet,
Waer 't eene sonderling: meer Reisgeldt te begeeren
Hoe meer de reise kort en min staet te verteeren.¹⁸

16. Mart. 67

In de marge treffen wij de volgende door Huygens geschreven aantekening uit Cicero's Cato sive De senectute aan: ‘Avaritia senilis quid sibi velit non intelligo. potest enim quidquam esse absurdius quam, quo minus viae restat, eo plus viatici quaerere?’¹⁹ Deze aantekening bevat bijna letterlijk de stof, waaruit het sneldicht is ontstaan. Zelfs het woordspel ‘Reisgeldt’ is overgenomen, dat als kernwoord derhalve met een majuskel begint. Merkwaardig dat in de editie 1672 de hoofdletter niet is overgenomen.

Het is niet moeilijk voor te stellen, hoe Huygens aan deze stof gekomen is. Hij en zoveel zeventiende-eeuwers met hem, achtten de Neostoïcijnse levenswijsheid van Cicero's De Officiis, Cato sive De senectute en Laelius sive De amicitia hoog, genoten ervan en sterkten zich en anderen ermee. De citaten in brieven van bijvoorbeeld Hugo de Groot²⁰, in florilegia en ook hier en daar bij de gedichten van Huygens, tonen dit aan. En uit het feit, dat voornamelijk in de 16e eeuw deze werken veel afzonderlijk waren uitgegeven en vertaald²¹, blijkt eveneens de grote belangstelling voor deze geschriften.

18 Hs. XL d, 1667, 7e stuk. Ed. 1672, II, 321. Ged. Worp, VII, 111. De aantekening in de marge komt niet voor in de editie 1672.

19 Caput XVIII, paragraaf 66. Vertaling van het citaat: Ik begrijp niet wat voor zin hebzucht van oude mensen nog heeft, want wat is er dwazer dan dat men, naar mate de reis korter wordt, meer reisgeld zou verlangen.
De transcriptie van het handschrift door dr. J.A. Worp (Ged. Worp, VII, 111, noot 4) is niet geheel juist. Verschillende abbreviaturae zijn door hem verkeerd opgelost. Zo beduidt qd niet quod, maar quid en quidqu niet quidquid, maar quidquam.

20 Briefwisseling van Hugo de Groot, deel 1 en 2 uitgegeven door P.C. Molhuyzen, deel 3 tot 6 door B.L. Meulenbroek. 's -Gravenhage 1928-1967 (RGP 64, 82, 105, 113, 119, 124). Zie: Lijsten van geciteerde plaatsen vanaf deel 3.

21 Voor 16e-eeuwse uitgaven: British Museum general catalogue of printed books. London 1965-1966. 263 vol. Vol. 39, kolom 534 e.v. (Cato Major sive De senectute); kolom 551 e.v. (De Officiis); kolom 573 e.v. (Laelius sive De amicitia). Nederlandse vertalingen van De Officiis; Bibliotheca Belgica. Bruxelles 1964. 5 dln. Dl 1, blz. 568-572. Vertalingen in de 16de eeuw van de drie genoemde werken van Cicero; G. Highet, The classical tradition. Oxford 1949. Blz. 119.

[p. 168]

Tenslotte nog één voorbeeld van een sneldicht met de hebzucht als thema:

Hier leit een man in d'ass
Soo gierigh all syn leven.
Hij wouw den geest nauw geven,
Om dat het geven was.²²
16. Feb. 1650

De argutia, de spitsvondigheid en geestigheid van dit sneldicht cirkelt om het verbum ‘geven’. Door deze geestigheid wordt volgens de ars rhetorica, de overredingskunst, getracht de levenswijsheid, de les, waar het eigenlijk om gaat, bij de lezer op speelse wijze ingang te doen vinden. En het bovenstaande sneldicht bevat déze wijsheid, dat alleen bij degene die vrij is van hebzucht, een bereidheid tot overgave zou kunnen ontstaan. Nu spreekt de auteur in de eerste redactie over een niet kunnen geven en in de tweede over een niet willen. In vers 4 heeft hij namelijk ‘kon’ doorgehaald en in plaats daarvan ‘wouw’ erboven geschreven. Daarmee heeft hij naar het mij voorkomt twee verbeteringen in het sneldicht aangebracht:

1 Het woord ‘nauw’ geeft een suggestie van benepenheid, benauwdheid en deze wordt versterkt door de assonantie met ‘wouw’.

2 Omdat de gierigaard de geest eigenlijk niet wilde (wouw) geven, heeft de auteur de hebzucht werkelijk tot een ondeugd gemaakt, en niet, zoals in de eerste redactie, deze gereduceerd tot onvermogen.

‘Epitaphium avari’ als eerste titel van dit sneldicht in handschrift, is doorgehaald en in de edities 1658 en '72 luidt deze: Grafschrift. Die titel noopt mij eerst enige opmerkingen te maken over het grafschrift in het algemeen en daarna over dit in het bijzonder.

Van oorsprong was het Griekse epigram een inscriptie op graven, monumenten, gebouwen, kunstwerken en feestgeschenken. De etymologische betekenis van het Griekse woord ‘epigramma’, opschrift, duidt hierop. Deze inscripties werden overgeschreven en verzameld en als letterkundige teksten beschouwd. Ook - en voornamelijk - werden epigrammen gedicht en verzameld, welke niet bestemd waren om op steen gebeiteld te worden. En de grafschriften vormden hiervan een belangrijke categorie²³. Zij droegen in het algemeen het karakter van lofdicht. J.v.d. Vondel, P.C. Hooft en andere dichters uit de 17e eeuw

22 Hs. XL c, 1650, 2e stuk. Ed. 1658, 697 en ed. 1672, II, 199. Ged. Worp, IV, 214. In het hs. is de volgende titel doorgehaald: Epitaphium avari. In de genoemde edities luidt de titel: Grafschrift.

23 Anthologia Graeca. Griechisch-Deutsch. Ed. (und übers. von) Hermann Beckby. München (1957-1958) 4 Tle. Zie inleiding deel 2, blz. 11 e.v.

[p. 169]

schreven deze in de landstaal. In het Neolatijn werden eveneens van dergelijke grafdichten geschreven. Ook Huygens heeft verschillende grafschriften als lofdichten vervaardigd, zowel in de landstaal als in het Neolatijn. Maar daarnaast werd het fictieve grafschrift door hem en anderen aangewend als uitdrukkingsmiddel van spot en hekeling, zoals hierboven, of voornamelijk ter wille van het woordspel, zoals in het volgende:

Hier leit een Hopman doodt,
Gestorven naeckt en bloot
Van middelen en krachten,
Van^1. wachten,,^2. wachten,^3. wachten
En van hem niet te^4. wachten.²⁴

2. Aug. 42

In een aantekening heeft Huygens de repetitio, het viermaal gebruikte wachten toegelicht. En deze aantekening is ook opgenomen in de edities 1658 en '72. Huygens heeft blijkbaar ingezien, dat zelfs de eigentijdse lezer er zonder die toelichting niet uit zou komen. We zouden kunnen zeggen: het sneldicht heeft hier het karakter gekregen van een raadsel in de vorm van een mededeling. Maar het raadsel is in de epigrammen-literatuur een geaccepteerde figuur, verwant met woordspel en met de pointe, de spitsvondigheid in het slotvers.

De tegenwoordige lezer heeft echter niet voldoende aan het commentaar van Huygens. Voor hem is er nog eens extra toelichting nodig, namelijk: 1 Op een erfenis en op bevordering. 2 De wacht houden. 3 Met een dronk beantwoorden. 4 Door zich in acht te nemen voor een kogel²⁵. Het blijkt nu, dat de vierde vorm van wachten in feite een eind aan het leven van de hopman maakte, terwijl deze al bijna dood was, doordat hij vanwege het tevergeefs wachten op een erfenis en op bevordering (1) en vanwege de vele malen dat hij met een dronk moest beantwoorden (3), beroofd was van (geld)middelen en door het vele wacht houden (2) en drinken (3) verzwakt was van krachten.

Na ontraadseling is het duidelijk geworden, dat het grafdicht voor de hopman niet alleen de repetitio en het aan het raadsel grenzend woordspel, maar ook een rake karikatuur bevat.

1. op versterf ende bevordering

2. waken

3. van bescheid doen

4. voor een' kogel

24 Hs. XL b, 1642, 19e stuk. Ed. 1658, 648 en ed. 1672, II, 165. Ged. Worp, III, 198. In de genoemde edities is de titel: Graf-schrift van een out Soldaat.

25 Zie voor 3: Middelned. wb. IX, 1505 (12) en voor 4: Idem. 1501, II, Wederk. (1).

[p. 170]

Conclusie: Deze raadselachtige repetitio is geïntegreerd in het geheel, woordspel en karakterisering vormen een eenheid en derhalve acht ik dit sneldicht als kunstwerkje geslaagd.

Huygens schreef ook, zoals boven reeds werd meegedeeld, epigrammatische grafdichten als echte gelegenheidsgedichten. Hierbij is een merkwaardig voorbeeld, dat als facsimile is afgedrukt²⁶:

Transcriptie:

In dese kromme kist rust Jan Couchet; met reden:
Sij beeldt syn ambacht uijt en past nett op syn' leden;
De korst na de Pasteij. Dan, leser, weet daer bij,
Hy light niet op syn' rugg, maer op syn' slincke zij.

8. Apr. 1655

Boven het sneldicht komt een door Huygens zelf gemaakte tekening voor. J.A. Worp wist hier blijkbaar geen raad mee: ‘Boven het versje is eene kist geteekend van zeer eigenaardigen vorm’, schrijft hij in een noot²⁷. De biografische achtergrond biedt echter een voldoende basis voor een verantwoorde verklaring. Jan Couchet is namelijk een bekend ‘claversimbelmaeker’ uit Antwerpen, die op 2 april 1655 aldaar overleed, zoals Huygens in zijn Dagboek noteerde²⁸. Hij werd als instru-

26 Hs. XL c, 1655, 4e stuk. Ged. Worp, V, 189.

27 Ged. Worp, V, 189, noot 2.

28 j.w. unger, Dagboek van Constantijn Huygens. Amsterdam 1885. Bijlage van: Oud Holland, jg. 4 (1886). Blz. 57, 2 april 1655: Obit Antverpiae insignis artifex Joannes. Couchet.

[p. 171]

mentenmaker zo gewaardeerd, dat zelfs Chambonnières, klavecinist van Lodewijk XIV een Couchet bezat²⁹. In een brief van 5 maart 1648 gericht aan G.V. Duarte, koopman te Antwerpen, schreef Huygens over Jan Couchet³⁰ en in één van 6 april 1655 aan H. du Mont, organist in Parijs, noemt hij hem ‘le celebre Couchet’³¹ En Huygens die, zoals bekend is, zeer muzikaal was, veel gecomponeerd heeft, verschillende tokkel- en snaarinstrumenten bespeelde, bezat blijkens de inhoud van de eerstgenoemde brief ook veel belangstelling voor de technische zijde van het instrument, voor de vervaardiging en de vervaardigers van het clavecimbel.

Op 4 april 1655 werd deze Couchet in de O.L.Vr.-Kathedraal te Antwerpen begraven. Mogelijk is Huygens daar toen aanwezig geweest. Indien dat niet het geval geweest is, zal hij stellig over de begrafenis hebben vernomen, en waarschijnlijk ook dit, dat het kennelijk een uitdrukkelijk verlangen van Jan Couchet is geweest hem te begraven in een kist met de vorm van een clavecimbel, of zoals Huygens het uitdrukt: ‘De korst na de Pastey’, dat is het omhulsel in overeenstemming met de inhoud. Dit gegeven nu heeft de stof geleverd voor bovenstaand sneldicht. Hiermee wilde Huygens blijkbaar de zo beroemde ambachtsman eren. Het korte gedicht doet mij echter enigszins komisch en zelfs onkies aan. Zou de tijdgenoot van Huygens dit zo gevoeld hebben? En Huygens zelf misschien ook bij nader inzien? Zou hij daarom het sneldicht niet in de edities van 1658 en 1672 hebben doen opnemen? Ik weet het niet.

Tenslotte nog iets over een opmerkelijke categorie epigrammen met als thema's het obscene in de omgang der geslachten, lichamelijke gebreken, de ouderdom. Deze en dergelijke thema's waren gangbaar³². In Huygens' sneldichten kan men ze eveneens vrij veel aantreffen. Ook al omdat dergelijke onderwerpen deel uitmaakten van de epigrammen-literatuur als genre, moeten wij ons er voor hoeden in het obscene en scabreuze te veel Huygens' persoonlijke voorkeur te zien, of die keuze af te leiden uit het karakter van de auteur. Bovendien gaat het veelal

29 Grove's dictionary of music and musicians. Fifth edition, edited by E. Blom. London 1954-1961. 10 dln. Zie onder Jan Couchet. In het Koninklijk Muziekconservatorium te Brussel wordt een clavecimbel bewaard van het type van Jan Couchet. Zie illustratie in deel 2, blz. 120 van de Algemene muziekencyclopedie o.l.v. A. Corbert en W. Paap. Antwerpen enz. [1958-'63] 6 dln.

30 Briefwisseling van Constantijn Huygens (1608-1687), uitgegeven door J.A. Worp. 's-Gravenhage 1911-1917. 6 dln. (RGP 15, 19, 21, 24, 28, 32). Zie deel 4, brief nr. 4772.

31 Idem. Deel 5, brief nr. 5399.

32 w. preisendanz, Die Spruchform in der Lyrik des alten Goethe und ihre Vorgeschichte seit Opitz. Heidelberg 1952. (Heidelberger Forschungen). Blz. 35.

[p. 172]

niet om het onderwerp op zichzelf, maar nu eens schijnt de door het thema geboden gelegenheid tot hekeling en spot, dan weer die tot een woordspel of fraaie pointe, de keuze te hebben bepaald: de auteur had het thema nodig om dat woordspel enz. te kunnen toepassen.

Ik zal nu ter toelichting enige voorbeelden geven. In het volgende sneldicht is een breedsprakige, mismaakte man het onderwerp:

Al voeld' ick Pieter Bult in 'tseggen wat verwarmen
Syn seggen, hoôpten ick, sal kortjens zijn, als hij:
Maer hoe misrekent en hoe av'rechts was ick blij;
Sijn seggen viel in 'tgaen soo lang schier als syn' Armen.

ult. Jan. 42³³

In het handschrift is een oudere titel doorgehaald. Deze luidt: ‘Van Saenredam’. Wij zouden ons nu kunnen afvragen, of een bepaald persoon aanleiding geweest is voor dit sneldicht, namelijk een zekere Saenredam met een bochel, die in zijn spreken wijdlopig geweest moet zijn. En deze Saenredam wordt in vers 1 Pieter genoemd. Zou de auteur Pieter Janszoon Saenredam (1597-1665) op het oog gehad hebben? Huygens heeft hem gekend, want hij kocht een schilderij van hem, voorstellende het interieur van de Mariakerk in Utrecht, dat dienst deed als schoorsteenstuk in Huygens' woning aan het Plein te 's-Gravenhage. Het werd blijkens het merk voltooid in 1641: ‘Pieter Saenredam gemaeckt en voleyndicht den 29 Januari int jaer 1641’. Het schilderij kan derhalve vóór de totstandkoming van het sneldicht in het bezit zijn gekomen van Huygens, waarbij hij stellig de waarschijnlijk nogal wijdlopige Saenredam heeft ontmoet. Naar aanleiding van deze ontmoeting zou Huygens zijn sneldicht geschreven kunnen hebben. Het portret van Pieter Saenredam vervaardigd voor Jacob van Campen toont vrij duidelijk de enigszins gedrongen figuur en de vrij lange linker arm; de rechter is niet voldoende zichtbaar³⁴.

Om iedere pijnlijke herkenning te vermijden, zal de auteur deze titel veranderd hebben in: ‘Op een Bultenaers langwyligh gepraet’. Stellig

33 Hs. XL b, 1642, 4e stuk. Ed. 1658, 649 en ed. 1672, II, 165. Ged. Worp, III, 171. De aantekening in de marge komt niet voor in editie 1658 en '72.

34 p.t.a. swillens, Pieter Janszoon Saenredam, schilder van Haarlem 1597-1665. Met een inleiding van prof. dr. W. Vogelsang. Amsterdam 1935. Tegenover blz. 16. De Mariakerk in Utrecht, afb. 133. Zie voorts blz. 12 en 13.
Een relatie tussen Huygens en Saenredam uit later tijd blijkt uit een brief van Saenredam op 21 mei 1648, waarin hij Huygens' tussenkomst verzocht voor een bezoek van de Stadhouder, om in zijn werkplaats enige schilderijen van kerkinterieurs te komen zien. (Zie: p.t.a. swillens, o.c. blz. 143).

[p. 173]

zal het niet de bedoeling van de auteur geweest zijn een bepaald persoon te beledigen, hetgeen ook blijkt uit de veralgemening van de nieuwe titel, maar om de antithese lang-kort vernuftig in een sneldicht te realiseren door middel van de karikatuur van een bultenaar, die in zijn lichamelijke gestalte de tegenstelling: langdradigheid en kortheid weerspiegelt en die deze antithese zelfs accentueert. Immers, de armen van een bultenaar lijken, door zijn kleine, gedrongen figuur, bijzonder lang. Hierop heeft Huygens zelf willen wijzen door middel van een aantekening in de marge bij vers 4. Hij schrijft daar namelijk: ‘Die de soodanighe meest lang hebben’. En zou de initiale majuskel van ‘Armen’ hier ook niet zinvol zijn? Deze hoofdletter ontbreekt echter in de edities.

Mijn conclusie is, dat de auteur, naar het mij voorkomt, in zijn bedoeling is geslaagd, omdat hij een synthese tussen stijlfiguur en karikatuur tot stand heeft weten te brengen.

In een ander voorbeeld is een blinde tot onderwerp gemaakt:

Ick seid' een' blinden man, die mij sprack van betalen,
Sondaghs of manendaghs moght hij 'tgeld komen halen.
Hij antwoorde bedroeft, dat quam niet wel te pass
Voor dien het nemmermeer noch Sonn noch Maen-dagh was.
18 Feb. 1650³⁵

Hier schijnt het woord-, ik zou bijna zeggen het hoofdletterspel, de keuze van een blinde als onderwerp geheel te hebben bepaald. Want een blinde was nodig, om het hoofdlettergebruik en het verbindingsstreepje van ‘Sonn noch Maen-dagh’ te doen functioneren. Maar de auteur heeft niet zoals in het vorige gedicht een overtuigende situatie weten te creëren. Het antwoord van de blinde bijvoorbeeld is zo onnozel, te dwaas om mogelijk te kunnen zijn. En die ‘ik’ is ook een weinigzeggende figuur. Huygens heeft wel een verbetering trachten aan te brengen in vers 3 van het handschrift, waar eerst geschreven stond: ‘Hij sey met goed bescheed’, dat is: Hij zei op goede grond, met reden. Maar het geheel is er toch niet mee gered, of er zelfs nauwelijks op vooruit gegaan. Ook de afwerking laat te wensen over. Na vers 3

35 Hs. XL c, 1650, 3e stuk. Ed. 1658, 697 en ed. 1672, II, 198. Ged. Worp, IV, 214. In de genoemde edities heeft het sneldicht als titel: Een blinde.
In vers 4 heb ik de S van Sonn in een hoofdletter getranscribeerd, ofschoon het niet zeker is, dat we in het handschrift met een majuskel te doen hebben; er is namelijk maar een klein kwantitatief verschil met de initiale minuskel. Maar de m van ‘Maen-dagh’ is bij nader inzien door Huygens vergroot, en naar analogie van deze majuskel mogen wij aannemen dat de S als majuskel is bedoeld.

[p. 174]

immers zou men stellig een afsluitend leesteken mogen verwachten, wij zouden een punt gebruiken. Binnen het min of meer mislukte gedicht, komt ook het woordspel op zichzelf, doordat het te weinig geïntegreerd is in het geheel, niet tot zijn recht: ook daar waar een sneldicht alleen ter wille van het woordspel geschreven wordt, blijft de noodzaak van integratie bestaan.

Aan het volgende en laatst door mij geciteerde sneldicht zou ik deze opmerking vooraf willen laten gaan. Het thema van een huwelijk tussen een oude vrouw en een jonge man, of een oude man en een jonge vrouw is in de epigrammen-literatuur bekend. Het heeft in het algemeen een hekelende strekking. En stellig zal Huygens bij het onderhavige sneldicht van de trouwlustige, grijze vrouw een hoer gemaakt hebben, om de spot een wat krachtiger uitwerking te geven:

Andries, een achtienjaerigh wicht
Trouwt Neel dat oude grijse hoertje,
'Kweet hem geen beter Bruijloftdicht,
Als, Gaet te bedd en soent je moertje.³⁶
13. Nov. 1654

Terecht is m.i. in de edities ‘Moertje’ met een initiale kapitaal gedrukt, want het blijkt een kernwoord te zijn met een dubbelzinnig karakter. De auteur bedoelt naar het mij voorkomt namelijk: ze is zo oud, ze kan zijn moeder wel zijn en zij is een hoer, hij kan haar kind wel wezen.

Naar aanleiding van dit sneldicht nog het volgende. De tamelijk veel voorkomende onderwerpen als ruzies tussen en bedrog van geliefden, ontucht en dwaze verhoudingen zijn m.i. mede te verklaren uit het antipetrarquisme³⁷. Als reactie tegen de idealistische verering van de vrouw en de liefde, die tot vaak onechte mode en gekunsteldheid van stijl werd, ontstonden satirische gedichten, met een accent op het minder ideale in de verhouding tussen man en vrouw, uit eerlijk en vaak cynisch realisme en waarbij humoristisch en burlesk taalgebruik, met weerklanken van de gewone spreektaal en een hang naar het ruwe, niet ongebruikelijk was.

c.w. de kruyter

36 Hs. XL c, 1654, 17e stuk. Ed. 1658, 708 en ed. 1672, II, 206. Ged. Worp, V, 137. In de genoemde edities heeft het sneldicht als titel: Bruyloftdicht.

37 c. ypes, Petrarca in de Nederlandse letterkunde. Amsterdam 1934 (Proefschrift Universiteit van Amsterdam). Blz. 54 e.v.

15 Hs. XL b, 1642, 38e stuk. Ed. 1658, 651 en ed. 1672, II, 167. Ged. Worp, III, 225. In de edities 1658 en '72 in de marge bij vers 7 het woord ‘Vuysten’.