Spiegel der Letteren. Jaargang 11

[p. 50]

Onaanvaardbare teksttransplantatie

Het is vanwege Dr. M.C.A. van der Heijden een grootse en volmondig toe te juichen onderneming proeven van het meest representatieve uit onze letteren in de 25 aangekondigde delen van zijn ‘Spectrum van de Nederlandse Letterkunde’ (Prisma-boeken, Utrecht/Antwerpen) als studiemateriaal, bron van inspiratie of van culturele vrijetijdsbesteding in het bereik te stellen van een ruimer publiek dan de kring van filologen en aldus in hoge mate tot het populariseren van ons letterkundig erfgoed bij te dragen.

De tot nog toe in verzorgde pocketboekeditie verschenen delen (1, 2, 5, 6, 9, 10) wettigen hoge verwachtingen en openen reeds een waaier van rijke cultuurperspectieven; niettemin zijn er terecht ernstige bezwaren geopperd t.o.v. de gevolgde werkwijze.

Prof. Dr. W.A.P. Smit heeft er in een gedocumenteerde bijdrage onder de sprekende titel ‘Spectrale Verontrusting’ (De nieuwe taalgids, 61e jg. 1968, 4e afl., blz. 251-256 en 5e afl., blz. 354-55) op gewezen dat van het standpunt uit van de beroepsethiek van de editeur de door van der Heijden toegepaste methode van overnemen van teksten en annotaties, zonder ‘uitdrukkelijke toestemming van de oorspronkelijke editeur en diens uitgever’ onaanvaardbaar is, en de vraag opgeworpen of ‘de grenzen van het toelaatbare niet meermalen werden overschreden’. Er worden immers zonder enig medeweten noch toestemming van nog levende editeurs en uitgevers teksten en annotaties zo maar overgeplant, of naar eigen zienswijze gewijzigd, en dit zonder expliciete verantwoording van het enerzijds eigene en het anderzijds overgenomene, zodat de gewone lezer in de waan wordt gebracht dat het geheel van tekst en annotatie uit de pen van de nieuwe editeur is gevloeid, terwijl dit in werkelijkheid geenszins het geval is. En dit is tegenover de veronderstelde donor op zijn minst unfair.

Dit gebeurde o.a. voor het Roelandslied naar de ed. door van Mierlo (Antw. 1935), de Lanceloet en het hert met de witte voet naar de tekstuitgave van Prof. Draak (Zwolse dr. en herdr. nr. 6, 1953-1964³), het Esbatement van den Appelboom naar de ed. van Dr. Meertens (Tijdschr. Ned. taal- en letterkunde, XLII, 1923), de Elckerlijc naar de ed. van Prof. van Elslander (Klass. Galerij nr. 61, Antw. 1962 ²), Die Historie van Heynken de Luyere van C. Crul, naar Dr. Kruyskamps heruitgave (Klass. Galerij nr. 48, Antw. 1950), Huygens' Kostelick Mal naar de Pantheonuitgave van J. Karsemeijer (1956), Luykens Duytse Lier naar de Palladiumuitgave, enz.

In het jongst verschenen deel nr. 6, De ontluiking van de Renaissance, waarin benevens teksten van Jan van Hout, Erasmus, Coornhert, Spiegel, van Mander, ook Jonker van der Noots Bosken naar W.A.P. Smit (1953) en de Harduwijns Roose-mond naar O. Dambre (Zwolse dr. en herdr. nr. 21, 1956) worden gepubliceerd, is opnieuw naar hetzelfde procede gehandeld.

Men vraagt zich bezorgd af hoe het mogelijk is dat van der Heijden zelf is afgeweken van het algemeen geldend auteursrecht, zoals het overigens vooraan

[p. 51]

elk deel van zijn ‘Spectrum’ wordt geformuleerd: ‘niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever’.

Laten we even veronderstellen dat een filoloog er op zekere dag zou toe overgaan Dr. van der Heijdens in de Zwolse dr. en herdr. nr. 39 verschenen Madrigalia-teksten van Stalpart van der Wielen, benevens zijn annotaties daarop, zonder enig medeweten van zijnentwege en zonder voorafgaande uitdrukkelijke toestemming, in een of andere reeks zo maar als eigenlijke editeur opnieuw te publiceren, hoe zou hijzelf daarop reageren? Prettig zou hij het toch niet vinden, en hij zou het evenmin kunnen opvatten als een soort uitnodiging tot de lezer naderhand ook zíjn oorspronkelijke editie ter hand te nemen. Ongetwijfeld en volkomen terecht zou hij zich verongelijkt voelen en dergelijke aanmatiging als wetenschappelijk en ethisch volstrekt de perken te buiten gaande bestempelen.

Tot mijn niet geringe verbazing vond ik nu mijn Roose-mondeditie in Spectrum nr. 6 getransplanteerd en stelde ik met onbehagen vast dat benevens de tekst een niet gering deel van de annotaties eraan is ontleend. Daar ik aldus zelf in het gedrang ben gekomen, wil ik aansluitend bij de door W.A.P. Smit geopperde bezwaren van beroepsethische aard op mijn beurt mijn ongenoegen laten blijken en mij enkele op- en aanmerkingen betreffende de wijze waarop heel wat aan mijn editie is ontleend veroorloven.

Daar is allereerst de tekst. De keus ervan wordt als volgt verantwoord (blz. 471): ‘de tekst van het werk van de Harduwijn is die van de enige oude uitgave, van 1613, zoals deze verschaft wordt door bovengenoemde uitgave’, waarmee mijn in de ‘beknopte bibliografie’ (blz. 469) geciteerde Zwolse herdr. nr. 21, 1956 wordt bedoeld; en verder ‘bij de Harduwijn zijn enkele afwijkingen van de als grondslag gebruikte tekst weergegeven door cursieve druk’ (blz. 472). Nog al verward, dunkt me, althans voor de gewone lezer.

Persoonlijk vraag ik me af, waarom de tekst niet bij voorkeur rechtstreeks aan de voorhanden facsimile-druk (De Sikkel, Antw., 1942) of aan een fotocopie werd ontleend. Dit zou de nieuwe editeur al dadelijk meer onafhankelijkheid en een vrijere armslag hebben gewaarborgd, en het zou elke voorafgaande toestemming van de eerste editeur en van de uitgever der Zwolse drukken overbodig hebben gemaakt. Wat nu de van mijn editie afwijkende cursiveringen betreft, ik kan me vergissen, maar ik heb er maar één ontdekt (blz. 464, v. 107: paeren i.p.v. baeren), die overigens niet nader wordt toegelicht. Enkele (waarschijnlijke) drukfouten zijn me opgevallen (Phoebum-s. v. 4: dalen v. daelen; s. II v. 1: soete v. soet; Liedeken v. 2: yser v. yzer; s. XV v. 15: ontstack v. onstack; XXXVII v. 8: vroech v. vroegh; Claght-dicht v. 66: ghetrauwen v. ghetrauweren). Verder is er nog de gewijzigde interpunctie en het vervangen van bepaalde letters, zoals medegedeeld in de verantwoording.

Men kan het als een eer beschouwen door een voortreffelijk bloemlezer als donor te worden uitverkoren, op voorwaarde niettemin dat daaraan een gedach-

[p. 52]

tenwisseling zou zijn verbonden. Die vond echter geen plaats, en dan kijkt men verbijsterd op wanneer men toevallig eigen literair werk ontdekt in een door vreemde hand ineengezette assemblage. En bij nader toezien volgt ontstemming, wanneer men zich gaandeweg de omvang van het ontleende realiseert.

Van der Heijdens verantwoording bij zijn herdruk van Het Bosken naar W.A.P. Smit, luidens dewelke ‘aan bovengenoemde standaarduitgave uiteraard ook menige uitleg en achtergrondverklaring is ontleend’ (blz. 471) zou men immers met betrekking tot Roose-mond eveneens verwachten, maar ze ontbreekt. Al kan men eenzelfde werkwijze vermoeden, ze diende expliciet te worden vermeld. Het collationeren van de annotaties onderaan beider teksten werd me dienvolgens een onthutsende revelatie; nooit had ik me kunnen voorstellen dat de grenzen van het op dit gebied toelaatbare in die mate zouden worden overschreden.

De mij hier toegemeten plaatsruimte laat me niet toe de aspecten daarvan nauwkeurig te belichten. Om ze enigermate te illustreren zal ik mij tot enkele voorbeelden beperken. Grosso modo komt de gevolgde werkwijze hierop neer dat over 't algemeen meer dan de helft van de woord- en tekstverklaringen of gelijkluidend zijn, of vervangen door een synoniem of een synonieme omschrijving; daarnaast krijgen enkele door mij niet verklaarde woorden (veelal bij- en voegwoorden, voorzetsels en voornaamwoorden) wel hun beurt, terwijl anderzijds een aantal oorspronkelijke verklaringen zijn weggelaten. Ten bewijze dan o.a.:

Sonnet IV (blz. 408): van de 14 oorspr. 8 gelijkluidend overgenomen; 6 niet, 8 nieuwe.

Sonnet V (blz. 409): van de 9 oorspr. 6 gelijkluidend overgenomen; 1 niet, 3 nieuwe.

Sonnet VI (blz. 409): van de 13 oorspr. 8 gelijkluidend overgenomen; 4 niet, 1 nieuwe.

Sonnet XVI (blz. 420: van de 10 oorspr. 6 gelijkluidend + syn.; 7 nieuwe.

Ode (blz. 422): van de 26 oorspr. 13 gelijkluidend + 6 syn.; 9 nieuwe.

Liedeken (blz. 441): van de 49 oorspr. 22 gelijkluidend +13 syn. + 4 eigennamen; 18 nieuwe.

Sonnet XLI (blz. 447): van de 22 oorspr. 13 gelijkl.; 5 niet, 4 nieuwe.

Onnodig verder te gaan, de verhouding is overal nagenoeg dezelfde. Het lijkt op een handig samengesteld vlechtwerk met een plus van exotische en een minus van eigen inbreng. Wie dit als oorspronkelijke editeur constateert, kijkt op zijn minst bezorgd op. Hij begrijpt niet dat de samensteller van de veelstemmige Spectrum-reeks, vooraleer tot zulke belangrijke teksttransplantaties over te gaan, geen contact met een ev. donor heeft gezocht om door voorafgaand overleg een vorm van samenwerking en instemming te zoeken, en dat hij daarenboven bij ontstentenis daarvan nagelaten heeft zakelijk zijn bronnen te vermelden en zich op een wijze te verantwoorden die geen misverstand zou toelaten. De onverkwikkelijke geschiedenis waarvan editeurs en uitgevers nu het slachtoffer zijn geworden had gemakkelijk kunnen vermeden worden.

o. dambre