Spiegel der Letteren. Jaargang 10

[p. 58]

Tijd, plaats en handeling in de Elckerlijc

De voortreffelijke bouw van de Elckerlijc heeft enkele literair-historici ertoe gebracht, dit spel met het klassieke toneel te vergelijken. Zo schreef de graecus A. Willems:

‘De bouw van de Elckerlijc is perfect: Een Helleen zou er niets aan hebben verbeterd. De schrijver kende blijkbaar het Grieksche toneel niet: zijn drama is door en door middeleeuwsch, door en door katholiek. Maar de auteur schijnt, om zoo te zeggen, bij intuïtie te hebben gevoeld hoe hij het aan boord moest leggen om zijn publiek van het begin tot het einde van zijn stuk te boeien.’¹

Wordt hier de mogelijkheid van ontlening aan of beïnvloeding door de klassieken nadrukkelijk ontkend, de Fransman Emile Legouis, de Engelse versie van het spel besprekend, laat deze mogelijkheid open met de uitspraak:

‘rien qui soit plus vraiment classique de structure.’²

Nog verder was in de 18e eeuw de Engelsman Thomas Hawkins gegaan. Hij veronderstelde bij de auteur van het middeleeuwse spel bekendheid met en kennis van het klassieke toneel:

‘It is remarkable that in this old simple drama the fable is conducted upon the strictest model of the Greek tragedy. The action is simply one, the time of action is that of the performance, the scene is never changed, nor the stage ever empty.’³

Onlangs heeft Th. Ausems deze woorden met instemming aangehaald en hij voegde er aan toe:

‘Inderdaad vertoont de Elckerlijc de Aristotelische eenheden van tijd, plaats en handeling en is het eerste Nederlandse renaissancedrama.’

⁴

Deze uitspraak wekt wel enige bevreemding. Algemeen wordt gesteld dat het renaissancedrama begint bij Hooft en Coster⁵, ongeveer twee eeuwen na het ontstaan van de Elckerlijc⁶! Bovendien is bekend dat de regel van de eenheid

1 In een brief aan zijn zoon; meegedeeld in L. Willems, Elckerlijc-Studiën, 's-Gravenhage 1934, blz. 185.

2 E. Legouis & L. Cazamian, Histoire de la littérature anglaise, Paris, z.j. (1933), blz. 185.

3 Thomas Hawkins, The origin of the English Drama, Vol. I. Geciteerd bij Karl Goedeke, Everyman, Homulus und Hekastus, Hannover 1865, blz. 203.

4 Th. Ausems, S.J., Elckerlijc's auteur, in het Dr. L. Reypens-Album, Antwerpen 1964, blz. 36-57 (49).

5 Vgl. Prof. dr. W A.P. Smit, Van Pascha tot Noah, dl. III, Zwolle 1962, blz. 591: ‘In de letterkundige handboeken wordt gewoonlijk vrij veel aandacht besteed aan de drama's van Hooft en Samuel Coster, als eerste voorbeelden van het Nederlandse Renaissance-toneel in de 17e eeuw.’

6 Vgl. de conclusie van het artikel De datering van de Elckerlijc, Spiegel der Letteren IX, 1965-'66, blz. 101-109:
‘...... dat dit werk geschreven werd in de eerste helft van de 15e eeuw, waarschijnlijk al vroeg.’

[p. 59]

van tijd eerst na Hoofts Italiaanse reis, de regel van de eenheid van plaats pas in de tijd van het classicisme bewust werd toegepast⁷. Het is duidelijk: de voortreffelijke bouw van de Elckerlijc kan niet beschreven worden door een verwijzing naar de Aristotelische eenheden. En de karakterisering renaissancedrama kan niet van toepassing zijn op dit ‘spel van sinnen’ uit de 15e eeuw⁸.

* * *

Tijd, plaats en handeling bepalen in sterke mate de structuur van een toneelstuk. Daarom verdienen deze categorieën in ieder spel de aandacht. Met betrekking tot de Elckerlijc merken we er het volgende over op.

In Elckerlijc's verzoek om uitstel tot de volgende dag en in de afwijzing daarvan door die Doot, is de tijd gegeven:

vs. 158
Aldus bereyt u in desen dach.⁹

Als Elckerlijc vervolgens de klacht uit:

vs. 175
Den tijt gaet verre, tes nae noene.

krijgt de toeschouwer de indruk dat de auteur gedacht heeft aan een kalenderdag van 24 uur: het is al na de middag; Elckerlijc moet opschieten om tijdig klaar te zijn voor ‘die rekeninghe’. Bij verdere lezing vervaagt deze indruk echter. Het is onmogelijk dat alle handelingen van Elckerlijc plaatsvinden op een dag die al voor meer dan de helft verstreken is: zijn moeizame gesprekken met Gheselscap, Vrienden ende Maghe, Tgoet en de zieke Duecht; zijn biecht en boetedoening; zijn vertrek met Duecht, Kennisse, Wijsheyt, Gracht, Scoonheyt en Vijf Sinnen; het maken van het testament; zijn gang naar de priester en het ontvangen van de sacramenten; zijn smartelijk afscheid van Wijsheyt, Cracht, Scoonheyt en Vijf Sinnen en zijn afdaling in het graf. Ook het bevel waarmee Biechte aan Elckerlijc de geselroede overhandigt:

vs. 526-7
Daer suldi u lichaem mede termijnen
Met abstinentie ende met pijnen.

7 A.G. van Hamel, Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over literatuur in Nederland, blz. 122 e.v., blz. 131 e.v.
Prof. dr. W.A.P. Smit, a.w., dl. I, Zwolle 1956, blz. 66-67.

8 Th. Ausems' pleidooi voor het Elckerlijc-auteurschap van Petrus Dorlandus is daarom weinig overtuigend, omdat het mede gebaseerd is op deze karakterisering:

‘De Elckerlijc zelf blijkt ten eerste een humanistisch drama te zijn, zelfs Grieks klassiek. Petrus Dorlandus is een humanist, die in zijn Viola Animae Griekse woorden, soms ook met Griekse letters schrijft: Isagogicum, gymnasium, prothoplastes, xps.’ (a.w., blz. 55-56).

Ook de opvatting dat in de Elckerlijc een door Aristophanes geïnspireerde parábasis te ontdekken valt, lijkt me in verband met de ontstaanstijd van de Elckerlijc niet acceptabel (Th. Ausems, Elckerlijcs Première, Ons Geestelijk Erf 38, 1964, blz. 393-413).

9 De verzen worden geciteerd naar de uitgave van H.J.E. Endepols, Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc, 6e herz. druk, Groningen-Batavia 1955.

[p. 60]

maakt duidelijk dat de auteur niet een dag van 24 uur voor ogen stond. Het heeft immers weinig zin iemand die nog slechts enkele uren te leven heeft, op te roepen tot onthouding en versterving.

De uitdrukking ‘desen dach’ kan echter ook op andere wijze benaderd worden. Elckerlijc krijgt van die Doot een tweeledige opdracht. Hij moet zich klaarmaken voor ‘die rekeninghe’ (vs. 80) én hij moet een pelgrimage gaan ‘die niemant en mach weder keeren in gheender manieren’ (vs. 85-86). Op ‘desen dach’ wordt hij dus geconfronteerd met zijn verleden (hij moet de boeken opmaken van zijn daden uit het verleden) én met zijn toekomst (het sterven ligt vóór hem). De tijdaanduiding ‘desen dach’ krijgt daardoor de waarde van heden, nu, het moment waarin verleden en toekomst aan elkaar raken¹⁰.

Daar ieder mens iedere dag, zolang hij leeft, zijn tijd met heden kan aanduiden, kan dit woord de betekenis krijgen van de tijd dat men in leven is. Zo bijvoorbeeld in de theologische uitdrukking ‘het heden der genade’ en in bijbelteksten als¹¹:

‘Och, of gij heden naar Zijn stem hoordet!’ (Psalm 95, 7)
‘Ziet toe broeders, dat bij niemand uwer een boos, ongelovig hart zij, door af te vallen van den levenden God maar vermaant elkander dagelijks, zolang men nog van een heden kan spreken, opdat niemand van u zich verharde door de misleiding der zonde.’ (Hebr. 3, 12-13)

In Handelingen 17, 30-32 wordt dit heden geplaatst tegenover de dag van het oordeel:

‘God dan verkondigt, met voorbijzien van de tijden der onwetendheid, heden aan de mensen, dat zij allen, overal tot bekering moeten komen; omdat Hij een dag heeft bepaald, waarop Hij den aardbodem rechtvaardig zal oordelen door een man, dien Hij aangewezen heeft door Hem uit de doden op te wekken.’

Dezelfde voorstelling vinden we in de Elckerlijc, in de woorden waarmee die Doot van Elckerlijc afscheid neemt¹²:

10 Hierdoor zou de Elckerlijc als illustratie kunnen dienen bij Husserls Vorlesungen zur Phänomenologie des inneren Zeitbewusstseins (1928):

‘Het voorbijgegane moment is niet maar herinnerd, maar is, als retentie, direct waargenomen. Ook het komende moment wordt niet louter in de verbeelding voorgesteld doch is als dimensie van het heden, als protentie, in de nu-ervaring present.’ (Samenvatting van Prof. dr. C A. van Peursen, in Fenomenologie en Werkelijkheid, Hoofdstuk IV, De tijd in de fenomenologie van Husserl, Aula Boeken nr. 309, Utrecht 1967, blz. 65.)

Soortgelijke opvattingen van de tijd zijn te vinden o.a. bij A. Dondeyne, Philosophie van de tijd en metaphysica, Tijdschrift voor Philosophie 21, 1959, blz. 491-517, en bij J. Gebser, In der Bewährung, Zehn Hinweise auf das neue Bewusstsein, Bern 1962, blz. 72 e.v.

11 Geciteerd naar de Nieuwe Vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap.

12 Hiermee wil niet gesuggereerd zijn dat de auteur zijn voorstelling aan deze tekst ontleend heeft. De vergelijking is illustratief bedoeld.

[p. 61]

 

vs. 158-162

 

Aldus bereyt u in desen dach.

 

Ick wil uut uwen oghen vertrecken.

 

Siet, dat ghi u naerstelic gaet betrecken

 

Te segghen: nu coemt den dach

 

Die elckerlijc niet voer bi en mach.

Het is duidelijk dat desen dach in vs. 158 en den dach in vs. 161 niet naar dezelfde tijd verwijzen. Desen dach is er: dit leven¹³; den dach komt: de dag des doods, de dag des oordeels, het leven na dit leven. Het spel speelt zich af op het moment waarin tijd en eeuwigheid, leven en dood elkaar raken: altijd, ieder moment.

Zoals de tijd wordt ook de plaats slechts door één uitdrukking aangeduid. Wanneer Gheselscap weigert met hem mee te gaan, smeekt Elckerlijc:

vs. 267-8
doet mi uut gheleye, maect mi moet,
Tot voer die poerte.

Gezien de motieven van de ‘pelgrimagie’ en de ‘rekeninghe’ moet onder deze poort wel verstaan worden de ingang tot het dodenrijk, voor het lichaam het graf (vs. 795-6), voor de ziel de hemel (vs. 861-2)¹⁴. Het spel speelt zich dus af op de grens van het land der levenden en het rijk der doden: overal.

Tijd en plaats worden zichtbaar in en door de handeling. Daardoor verwijzen ze naar hetzelfde¹⁵. Iedere handeling heeft te maken met Elckerlijc's leven van dag tot dag, van desen dach tot den dach; elke daad betekent een stap op de weg van deze naar gene zijde van de poort¹⁶. De Elckerlijc vertoont dus niet de objectieve eenheden van het renaissancedrama, maar tijd, plaats en handeling zijn één, doordat ze gebonden zijn aan de existentie van de hoofdpersoon: ze worden zichtbaar in en door het leven van Elckerlijc.

* * *

Zodra het spel gespeeld wordt, ervaren spelers en publiek het genoemde altijd en overal als nu en hier. Daardoor krijgen tijd en plaats een subjectief karakter.

13 Vgl de woordkeus van:

vs. 398
Mijn leefdaghe tot opten tijt van nu.
vs. 674
Nae mijn leven in desen daghe.

14 Men denke aan de ook ons nog bekende uitdrukkingen de poorten des hemels en de poorten van het graf. Over het ontstaan, de achtergrond en de verbreiding van deze en dergelijke beelden is uitvoerig geschreven door J.S. Dunne, C.S.C., The City of the Gods, A study in myth & mortality, New York-London, 1965.

15 Men lette er bijvoorbeeld op, dat de aansporing van Duecht:

vs. 629-632
Ghi moet noch met u leyden
Drie personen van groter macht.
Wijsheyt ende u cracht,
U scoonheyt en mach niet achter bliven.

waarin de gecursiveerde woorden naar een plaats verwijzen, resp. naar gene en naar deze zijde van ‘die poerte’, door Elckerlijc beantwoord wordt met een uitdrukking die naar de tijd verwijst, naar ‘den dach’:

vs. 638
Mijn vrienden, coemt alle op mijnen dach!

16 In dit verband is het veelzeggend dat in dit werk van nog geen 900 verzen meer dan 110 maal het werkwoord gaen of een synoniem ervan voorkomt.

[p. 62]

Wie de tijd ervaart als nu en de plaats als hier, is zich van zijn bestaan bewust¹⁷. Daardoor kan de toeschouwer zich met de hoofdpersoon vereenzelvigen, ziet hij zichzelf als in een spiegel op het toneel, overal en altijd¹⁸. Dat is voor het eerst gebeurd toen de auteur Elckerlijc tot leven riep en hem in vs. 175 met de woorden

Den tijt gaet verre, tes nae noene.

zijn leeftijd gaf, hem voorstelde als een man die over de middaghoogte van het leven heen is¹⁹. Daardoor heeft hij hem naar het leven kunnen tekenen. C.G. Jung merkt op:

‘Wat de jeugd buiten zich vindt en moet vinden, moet de mens in de middag van zijn leven in zijn innerlijk vinden.’²⁰

We zien het in het spel: Elckerlijc gaat van buiten, Gheselscap, Vrienden ende Maghe, Tgoet, naar zijn innerlijk: Kennisse, Duecht, enz.²¹ Ook de volgende beschrijving van Jung:

‘De overgang van ochtend naar middag is de omzetting van vroegere waarden. Het wordt noodzakelijk de waarde van de tegendelen van de vroegere idealen in te zien, de vergissing te ontdekken in de vroegere overtuiging, de onwaarheid te erkennen in de vroegere waarheid en te voelen hoeveel weerstand en zelfs vijandigheid er in lag, wat tot nog toe voor liefde doorging.’²²

17 Vgl. C.A. van Peursen, Feiten, waarden, gebeurtenissen, een deiktische ontologie, Hilversum-Amsterdam 1965, Hoofdstuk VI, Het ‘nu’, blz. 131:

‘“Nu” is dan ook niet objectief te dateren, maar maakt dit dateren eerst mogelijk. Wanneer men “nu” zegt, zegt men ook “ik”.’

18 Idem, blz. 127:

‘Het woord “nu” geeft de verbinding aan tussen subject en object, waarnemer en waargenomene.’

P. Th. Hugenholtz, Over tijd en tijdsvormen, Zutphen 1938, blz. 77:

‘Het nu is de tijdsgrootheid, die voor den mensch van onmiddelijke betekenis is; hier culmineert het menschelijke zijn in de gegevenheid van het bewustzijn: in het nu en in het hier; in tijdelijke en ruimtelijke gevormdheid grenst de mensch aan de wereld. In deze grenzen spiegelt hij zich, vormt zijn zelfbewustzijn. Het nu is voor den mensch in zijn wezen, dat als gevormdheid een tijdswezen is, van absolute betekenis.’

Idem, Tijd en Creativiteit, ontwerp van een structurele antropologie, Amsterdam 1959, blz. 45:

‘In het hier en het nu raakt de mens. aan de reële gegevenheid van de wereld, ervaart daarvan de werkingen in hun actualiteit en geldigheid en ontmoet daarin het andere als gegeven voor zijn bewustzijn.’

19 Vgl. het artikel De leeftijd van Elckerlijc, N. Tg. 59 (1966), blz. 180-186.

20 C.G. Jung, Psychologie van het Onbewuste, Arnhem 1950, blz. 119.

21 Daaruit kan m.i. het positieve karakter van Wijsheyt, Cracht, Scoonheyt en Vijf Sinnen verklaard worden, die Elckerlijc roept op last van Deucht en Kennisse.

22 Idem. Vgl. ook C.G. Jung, Die Lebenswende, in Seelenprobleme der Gegenwart, Zürich 1946, blz. 267:

‘Wir können den Nachmittag des Lebens nicht nach demselben Program leben wie den Morgen, denn was am Morgen wahr ist, wird am Abend unwahr sein.’

Soortgelijke opmerkingen zijn te vinden o.a. in H.C. Rümke, Levenstijdperken van de man, Amsterdam 8e druk 1966, en in H.R. Wijngaarden, Hoofdproblemen der volwassenheid, 5e druk, 1963.

[p. 63]

wordt zichtbaar in de Elckerlijc, tot in onderdelen toe²³.

Daar de middeleeuwse mens geen theoretische psychologie ter beschikking stond, kunnen we slechts aannemen dat Petrus van Diest door zelfervaring tot deze inzichten gekomen is. Doordat hij zelf de tweede levenshelft was ingegaan, zelf door zijn leeftijd met vergankelijkheid en dood geconfronteerd werd²⁴, trad hij in de leeftijd van de hoofdpersoon zijn fantasiewereld binnen²⁵. Daarin is de verklaring te zoeken van het ontstaan, de levensechtheid en de voortreffelijke bouw van ons spel. Elckerlijc is de speler, hij is het publiek én hij is de auteur. Als de onrechtvaardig-rechtvaardige mens gaat hij de weg van de mens van alle tijden, de weg van de morgen naar de avond, van ‘desen dach’ naar ‘den dach’.

Hardenberg.

r. vos

23 Eerst was Tgoet Elckerlijcs ideaal, later die Duecht (= gerechtigheid); vroeger was hij ervan overtuigd zelf te kunnen beschikken over zijn tijd en zijn bezit (vs. 144-5), later erkent hij dat deze hem door God in leen geschonken zijn; de liefde tot Tgoet (vs. 397-8) wordt tot haat (vs. 419-420).

24 Hierin is m.i. een belangrijk argument gegeven tegen het Elckerlijc-auteurschap van Petrus Dorlandus (1454-1507). Deze bereikte immers volgens middeleeuwse en hedendaagse opvatting omstreeks 1495 de middaghoogte, de ‘noene’ van het leven. Nu dateert de oudste ons bekende Elckerlijctekst van omstreeks 1495. Daarvan zou Petrus Dorlandus, wat leeftijd betreft, de auteur kunnen zijn. Maar die tekst is niet de oorspronkelijke. Tussen het origineel en de druk van circa 1495 moeten we nog minstens 6 oudere versies veronderstellen. Het spel zal dus aanmerkelijk vroeger gedateerd moeten worden (vgl. het artikel Elckerlijc-Everyman-Homulus-Der Sünden Loin ist der Toid, TNTL 72, 1966, blz. 129-143).

25 Door Jung wordt dit verschijnsel ‘aktive Imagination’ genoemd. Vgl. Esther Harding, Selbsterfahrung, eine psychologische Deutung von Buyans Pilgerreise, Zürich 1957, blz. 8:

‘Aktive Imagination ist der Ausdruck, den Jung gebraucht, um einen Prozess zu benennen, bei dem das Individuum bewusst in die Vorgänge einer Phantasie eintritt und an ihrer Entwicklung teilhat. Es reagiert auf die Phantasie-Situation, belässt aber den Phantasie-Bildern ihre völlige Autonomie. Auf diese Weise kommt eine Auseinandersetzung des Bewusstseins mit dem Unbewussten zustande, so dass ein tatsächlicher Austausch zwischen beiden stattfinden kan.’