Spiegel der Letteren. Jaargang 8

Steekdichtjes van Revius op heidense wijzen en afgoden naar Lactantius en Augustinus

Reeds eerder is in dit tijdschrift (zie jaargang 7, 1963, p. 50-54, en verwijzingen aldaar) gewezen op de herkomst van talrijke gedichten van Revius uit oudchristelijke schrijvers. Het onderstaande is hierop een aanvulling. ‘Spreuken der Seven Wijse’¹ wordt gevolgd door een gedichtje ‘Op de selve’ (ed. Smit II p. 54) dat teruggaat op een polemische zet van Lactantius in zijn Divinae Institutiones. Het ‘antwoort’ op deze zet is niet uit Lactantius. Volgt een epigram op Democritus dat weer naar Lactantius is. Even later staat in de editie Smit, naar Revius' handschrift, een reeks steekdichtjes op afgoden naar polemische zetten tegen de verdedigers des heidendoms door Augustinus in De Civitate Dei². Niet al de puntdichten van deze reeks kunnen alleen maar getrokken zijn uit Augustinus. In dezelfde trant als Augustinus had al Ambrosius gesmaald op de

1 Vergelijk Anthol. Pal. 9.366, en Alciati's Embleem Dicta Septem Sapientum.

2 ed. Smit II p. 56-7. Andere augustiniana in Revius' gedichten zijn verdorvenheyt (I p. 28), satan gebonden (I p. 207; zie Sp.d.L. 7 = 1963-4, p. 54), verrijsenisse (I p. 260, beginnend ‘Een beelt voor d'eerste reys wel suyverlijck gegoten’, naar een vergelijking die tweemaal bij Augustinus voorkomt. De Civ. Dei 22.19 = P.L. Migne 41.781 en Enchiridion 89 = P.L. Migne 40.273) en misschien cleyne sonden (I p. 71; de vergelijking van kleine zonden met stofregen herinnert aan de vergelijking van modica peccata met minutae guttae pluviae in Augustinus' preek De decem chordis, P.L. Migne 38.88).

[p. 210]

‘Goden en Gansen’ die het Capitool beschermden³, en dat Jupiter, als zoon van Saturnus = Kronos = Tijd, uit de tijd geboren was, had Lactantius de heidenen al ingewreven⁴. Maar het eerste en het laatste epigram van de reeks gaan stellig op Augustinus terug, evenals dat op Scipio Nasica, de edele pontifex die door Augustinus in de eerste twee boeken van de ‘Stad Gods’ herhaaldelijk tegen de aanhangers van het godendom wordt uitgespeeld. Of de aangehaalde plaatsen uit Lactantius en Augustinus reeds vóór Revius tot puntdichten waren bewerkt, weet ik niet.

Was al de werelt dwaes behalven seven wijsen,
Waer mede conden sy haer wijsheyt dan bewijsen?

Want, of haer eygen mont toeschreef haer desen prijs,

(En die zich selven roemt en is voorwaer niet wijs)

Of t'volgt dat zy (het welck een saeck is om te spotten)
Wijs zijn geweest alleen na t'oordeel vande sotten.

Lact. 4.1: O miserum calamitosumque saeculum, quo per orbem totum septem soli fuerunt, qui hominum vocabulo cierentur; nemo enim potest jure dici homo, nisi qui sapiens est. Sed si caeteri omnes, praeter ipsos, stulti fuerunt, ne illi quidem sapientes, quia nemo sapiens esse vere judicio stultorum potest.

Wat soeckty in een put de waerheyt als begraven
Democrite verblint? om niet is al u slaven.

S'en is niet in den gront der aerde neer-gedaelt:

Ten hemel wendt u ooch, daer moetse zijn gehaelt.

3.28: <queritur> Democritus quasi in puteo quodam sic alto, ut fundus sit nullus, veritatem jacere demersam; nimirum stulte, ut caetera. Non enim tamquam in puteo demersa veritas est, quo vel descendere, vel etiam cadere illi licebat, sed tamquam in summo montis excelsi vertice, vel potius in coelo, quod est verissimum.

Om dat Minervae beelt verloren was te voren
Daerom most corts dae na heel Troyen gaen verloren.

Maer had dan Pallas oock verloren eenich ding

Waerom haer beeltenis alsoo verloren ging?

Doe mijn Palladium gestolen wiert wt Troyen
De coster lach en sliep, de wachter was gaen poyen.

Nadien ick dan my self niet wel bewaren cost

Ist wonder dat ick oock de stat verliesen most?

August. 1.2⁵: Nec ideo Troia periit, quia Mineruam perdidit. Quid enim prius ipsa Minerua perdiderat, vt periret? An fortè custodes suos? Hoc sanè verum

3 Ambros., Hexamer. 5.13.46 (P.L. Migne 14.225).

4 Lact., Div. Inst. 1.12 in fine.

5 De volgende plaatsen uit Augustinus, geciteerd naar de ed. De Civ. Dei, met aant. van L. Vives, Lugduni ap. Seb. Honoratum 1570 (2 vol.), zijn in de P.L. Migne 41 te vinden op pp. 16, 44, 70, 120 en 186, 207, 781.

[p. 211]

est, illis quippe interemptis potuit auferri. Neque enim homines à simulachro, sed simulachrum ab hominibus servabatur. Quomodo ergo colebatur, vt patriam custodiret & ciues, quae suos non valuit custodire custodes?

De Goden, om de pest tot Romen te verlichten,
Gebieden door de stat schou-spelen aen te stichten;

Nasica, om de pest der sielen te ontgaen,

Gebiedet, opden hals, dit werck te laten staen.

O priester, segget my, wie, na gesonde reden,
Alhier de weerdichst' is te worden aangebeden?

1.32: Dij propter sedandam corporum pestilentiam ludos sibi scenicos exhiberi iubebant; pontifex autem vester⁶ propter animorum cauendam pestilentiam, ipsam scaenam construi prohibebat. Si aliqua luce mentis animum corpori praeponitis, eligite quem colatis.

Het Capitolium wert hevmelijck beclommen,
De gansen slaen geluyt, de goden al verstommen.

O Romen, waer het vremt, indien een cloeke sief

Meer van een vette gans als van u goden hiel?

2.22: Tunc enim tota vrbe in hostium potestate redacta, solus collis Capitolinus remanserat: qui etiam ipse caperetur, nisi saltem anseres diis dormientibus vigilarent. Vnde penè in superstitionem Aegyptiorum bestias auesque colentium, Roma deciderat, cum anseri solemnia celebrarent.

Saturnus is de Tijt, die oudert, en verslint,

En mayet watmen hier op dese werelt vint.

Nu segt my, Jupiter, wanneer dit recht en waer is,
Hoe sydy eeuwich God indien de tijt u vaer is?

4.10: Saturnus, inquiunt, temporis longitudo est. Tempus igitur colunt, qui Saturnum colunt, & rex deorum Jupiter insinuatur natus ex tempore. (6.8: cur non etiam poetica similiter excusentur atque purgentur? Multa enim & ipsi ad eundem modum interpretati sunt, vsque adeò, vt quod Saturnum suos filios deuorasset, ita nonnulli interpretentur, quod longinquitas temporis, quae Saturni nomine significatur, quicquid gignit ipsa consumat.)

Hoe comt dat Venus aenden hemel is verheven,
Daer Palladi nochtans geen plaetse is gegeven?

O sterrekijckers, dit en is niet wel bedacht

Dat ghy de geylicheyt meer als de wysheyt acht.

7.16: Mineruam etiam, quia eam humanis artibus praeposuerunt, nec inuenerunt

6 Vgl. 1.30: Nasica ille Scipio vester quondam pontifex. Voor nadere bijzonderheden over deze figuur zie de aantekening van Smit.

[p. 212]

vel stellam vbi eam ponerent, ... (in het voorafgaande caput is de Venusster ter sprake gekomen).

Hoe hout Sarapis dus sijn vinger voorde lippen
Als vresende dat hem een woortjen mocht ontslippen?

Hy bidt u, dat ghy doch verswygen wilt, dat hy

Geen levend' God, maer een gestorven mensche zy.

18.5: Et quoniam ferè in omnibus templis, vbi colebantur Isis & Serapis, erat etiam simulachrum, quod digito labiis impresso admonere videretur, vt silentium fieret: hoc significare idem Varro existimat, vt homines cos fuisse taceretur.

j.c. arens